جاقسىلىق - جان شۋاعى
باتىس قازاقستان وبلىسى، بوكەي ورداسى اۋدانى،
سايقىن اۋىلى، م - س. باباجانوۆ اتىنداعى جوببم
فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى يشانگالييەۆا ارايلىم فازىل قىزى
جاقسىلىق - جان شۋاعى.
تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى: قايىرىمدىلىق، جاقسىلىق جاساۋ داستۇرلەرى جايىندا تۇسىنىك بەرۋ، حالقىمىزدىڭ قايىرىمدىلىق ءداستۇرىن جالعاستىرۋعا باعىت بەرۋ، ۇنەمى جادىندا ۇستاۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەرى: قايىرىمدىلىق جايىندا جازىلعان ۇلاعاتتى سوزدەر:
«جاساعان جاقسىلىعىڭ ساتۋلى بولماسىن»، «ادامعا قىلعان جاقسىلىق ومىرىندە توزبايدى»، «ءبىر - بىرىمىزگە قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك جوق جەردە بىرلىك پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ اۋىلى دا الىستاي بەرەدى»، ت. ب.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
... ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، رۋحاني تاربيە بەرىلۋ كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، ول كەلەشەكتە ونىڭ بارلىق ومىرىنە اپات الىپ كەلەدى.
ءال - فارابي
تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتىن ءتۇسىندىرۋ.
كۇي «ەركە سىلقىم»
1 - جۇرگىزۋشى:
اتا - بابالارىمىز ۇرپاعىنا مۇرا ەتىپ قالدىرعان ءتىلى، سالت - ءداستۇرى، ادەت - عۇرپى بار. ولار ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تاتۋ - ءتاتتى ءومىر سۇرگەن. ۇرپاعىنىڭ ءبىلىمدى بولعانىن ارمانداعان. ادامعا جاقسىلىق جاساۋ، قايىرىمدىلىق كورسەتۋ – حالقىمىزدىڭ ماقتان ەتەرلىك داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى. بۇل ءداستۇر قازاق تىرشىلىگىندە تۇرلىشە ىسكە اسىپ وتىرعان.
1 - وقۋشى.
كورشى - قولاڭنىڭ، اعايىن تۋىستىڭ جالعىز اتى ولسە، ونىڭ ەتىن كوپشىلىك بولىپ ءبولىسىپ، ورنىنا بىرىگىپ ات ساتىپ بەرگەن.
2 - وقۋشى
الىس ساپارعا اتتانعاندا، كەدەيلەرگە ەت - ماي دەپ مايدا مالىن ۋاقىتشا بولسا دا قاراسىپ، مىنىسكە دەپ جىلقى بەرگەن. كولىك - جاي دەپ كوشۋگە، مالعا جەم - ءشوپ دايارلاۋعا تۇيە بەرىپ كومەكتەسكەن.
3 - وقۋشى.
ساۋىن دەپ كەدەي - كەپشىكتەرگە جاز كەزىندە ساۋىنعا مال بەرگەن.
2 - جۇرگىزۋشى:
اتا - بابالارىمىز قايىرىمدىلىق دەگەندى وسىلايشا ءتۇسىنىسىپ، وسىلاي جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان.
«ادام بالاسىنا قولىڭنان كەلسە، جاقسىلىق قىل، جاساعان جاقسىلىعىڭ الدىنان شىعادى،» دەگەن ەكەن. ءبىر - بىرىمىزگە جاقسىلىق جاساۋدان جالىقپايىق، دوستار!
5 - وقۋشى.
اتانى ارداقتاۋ، انانى ايالاۋ، دوستى ءسۇيۋ، جولداستى قۇرمەتتەۋ – بىزگە بابالارىمىزدان قالعان ءداستۇر. بۇل دا – ەلدىگىمىزدىڭ نىشانى.
1 - جۇرگىزۋشى:
اتا - اجەگە بالانىڭ ىقىلاسى مىنا ولەڭ شۋماقتارىنان كورىنەدى:
6 - وقۋشى.
تاڭ اتسا كۇلىمدەپ،
جۇرەگىم دىرىلدەپ.
اتاما جۇگىرەم،
كۇن اشىق بۇگىن، دەپ.
7 - وقۋشى.
جۇرەردە جەر تىرەپ تاياعىن،
ورنىنان تۇرادى ول ارەڭ.
اتتەڭ، مەن كىشكەنتاي بالامىن،
ايتپەسە، ارقالاپ الار ەم.
سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ورىنداۋىندا قازاق ءبيى.
2 - جۇرگىزۋشى:
«اقىل توزبايتىن تون،
ءبىلىم تاۋسىلمايتىن كەن» - دەگەن اتا - بابالارىمىزدىڭ ناقىل ءسوزى بىزگە تاربيە بەرەدى.
وقۋشى:
جاقسى كىسى اقىلمەنەن ءتاۋىر بولادى،
مىنەزى قورعاسىنداي اۋىر بولادى.
وقۋشى:
ازاماتپەن دوس بول،
ءقادىرىڭدى بىلەدى.
بىلىمدىمەن دوس بول،
ساسقاندا اقىل بەرەدى.
1 - جۇرگىزۋشى: «كىمگە نە ارتىق؟»
وقۋشى:
تاكاپپارعا كوز ارتىق -
كورىپ تۇرىپ، كورمەيدى.
جارىمەسكە ءسوز ارتىق -
ءجون سويلەۋدى بىلمەيدى.
وقۋشى:
نە ىستەسە دە وڭدىرماس -
ارتىق قولى ولاقتىڭ.
ءتىلازارعا تىڭداماس -
قاجەتى جوق قۇلاقتىڭ.
عۇمىرىندا، ءار ۋاقىتتا،
تۇك ىستەمەس قۇمارتىپ،
جالقاۋعا
قۇلاق تا،
كوز دە،
قول دا –
ءبارى ارتىق.
2 - جۇرگىزۋشى: بالالار، تاكاپپارلىق پەن جالقاۋلىقتان، ءتىلازار بولۋدان بويىمىزدى اۋلاق ساقتايىق. ءبىلىمدى، سانالى بولاشاق. ءبىلىمدى، سانالى دوستاردان ءارقاشان جاقسىلىق كۇتۋگە بولادى.
رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق جارىستاردىڭ جەڭىمپازى، سىنىپ ماقتانىشى كەرەيەۆا دينارانىڭ ورىنداۋىندا كۇي.
1 - جۇرگىزۋشى: كورىنىس. «قيىن ەسەپ»
باسى قاتتى بالانىڭ،
شىعارا الماي ەسەبىن.
ىزدەپ ءتۇرلى امالىن،
كۇبىرلەيدى قوس ەرىن.
قينالعانداي كورىنىپ،
ونىڭ... ءتىسى دە.
قارىنداشتى كەمىرىپ،
كىرىسكەن ءوز ىسىنە.
تالاي ءتاسىل قولدانىپ،
ءبىر جازىپ،
ءبىر ءوشىرىپ،
وتىر بالا ويلانىپ،
اق قاعازعا تەسىلىپ.
- مەيىربەك، نە ىستەپ وتىرسىڭ؟
- مىنا ەسەپتى شىعارا الماي وتىرمىن.
- ە - ە، سونشاما قينالعانىڭ نە، ءما، كوشىرىپ ال!
- راحمەت. جاقسى بولدى، ءقازىر - اق كوشىرىپ الامىن.
ءمۇعالىم:
بالالار، كىم - كىمگە جاقسىلىق جاسادى؟ وسى جاقسىلىق پا؟
(وقۋشىلار ءوز ويلارىن ورتاعا سالادى).
2 - جۇرگىزۋشى: - كىم، نە قاسيەتسىز؟
وقۋشى: (جانگۇلىم)
ءوز ويى بولماسا، ەر قاسيەتسىز.
جىگەرى بولماسا جىگىت قاسيەتسىز.
بال بولماسا، ارا قاسيەتسىز.
جانباي قالعان، شالا قاسيەتسىز.
ونەرسىز بولسا، بالا قاسيەتسىز.
ادىلەتسىز بولسا، دانا قاسيەتسىز.
ۇياتسىز بولسا، قىز قاسيەتسىز.
كوك شىقپاسا، جەر قاسيەتسىز.
وقۋشى: قايىرىمدىلىق – اسىل قاسيەت. شەكسىز مەيىرىمدى، شەكسىز راقىمدى. اللا مۇسىلمان قۇلدارىنا ءارقاشان دا ءبىر - بىرىنە مەيىرىمدى، قايىرىمدى بولۋعا ۇندەيدى.
وقۋشى: رامازان ايى – مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق ايى. بۇل ايدا مۇسىلماندار ءپىتىر تاراتادى. ءبىر - بىرىنە قولىنان كەلگەنشە قايىرىمدىلىق جاسايدى.
وقۋشى: «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. اۋەلى – ناداندىق، ەكىنشى – زالىمدىق، ءۇشىنشى – ەرىنشەكتىك» - دەپ اباي اتامىز ايتقان ەكەن. مىنە، وسى ءۇش نارسەدەن بويىمىزدى اۋلاق ۇستايىق.
وقۋشى:
كىسىگە ادامشىلىق نە كەرەك؟
ادامدىق – وزگە ايۋاننان ارتىق دەمەك.
يت تالاعان توبەتتەي قالاي دەيسىڭ،
اياماي ءال كەلگەنىن جۇتىپ جەمەك.
مەيىرىم – جاقسى، زالىمدىق جامان دەيسىڭ،
قاسقىرلىققا قايتەسىڭ قۇر دوڭگەلەپ.
جان اشىپ، ەشبىر جانعا جاردەم قىلماي،
وتكەن ادام – ءوسىپ - ءوسىپ قۇلاعان ءبىر بايتەرەك.
(ش. قۇدايبەردييەۆ)
وقۋشى (ايكەرىم) ومىردە ەش وكىنىش بولماسىن،
يماندىلىق بوسىن سەنىڭ جولداسىڭ.
1 - جۇرگىزۋشى: ءبىر - بىرىمىزگە قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك جوق جەردە بىرلىك پەن ىنتىماقتىقتىڭ اۋىلى الىستاي بەرەدى. اتا - بابالارىمىزدان قالعان اسىل قاسيەتتەردەن جۇرداي بولساڭ، قازاقپىن دەۋگە قۇقىمىز بولا قويار ما ەكەن؟ ەندى اتا - بابالارىمىزدىڭ ناقىل سوزدەرىنە كەزەك بەرەيىك (ناقىل سوزدەر ايتادى).
2 - جۇرگىزۋشى: ءبىز – حالقىمىزدىڭ قايىرىمدىلىق ءداستۇرىن جانداندىراتىن، جالعاستىراتىن ۇرپاقپىز.
ءومىر تاۋقىمەتىن شەگىپ وتىرعان كەمتار ادامدارعا، كوپ بالالى وتباسىلارعا، قارتتارعا، زەينەتكەرلەرگە قايىرىمدىلىق قورلارى دا ءوز كومەكتەرىن كورسەتۋدە.
حالقىمىزدىڭ وسى ءبىر باعالى ءداستۇرىن – قايىرىمدىلىق پەن جاقسىلىقتى ۇمىتپايىق!
ءان. «قازاقتاي ەل قايدا»
سايقىن اۋىلى، م - س. باباجانوۆ اتىنداعى جوببم
فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى يشانگالييەۆا ارايلىم فازىل قىزى
جاقسىلىق - جان شۋاعى.
تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى: قايىرىمدىلىق، جاقسىلىق جاساۋ داستۇرلەرى جايىندا تۇسىنىك بەرۋ، حالقىمىزدىڭ قايىرىمدىلىق ءداستۇرىن جالعاستىرۋعا باعىت بەرۋ، ۇنەمى جادىندا ۇستاۋعا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەرى: قايىرىمدىلىق جايىندا جازىلعان ۇلاعاتتى سوزدەر:
«جاساعان جاقسىلىعىڭ ساتۋلى بولماسىن»، «ادامعا قىلعان جاقسىلىق ومىرىندە توزبايدى»، «ءبىر - بىرىمىزگە قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك جوق جەردە بىرلىك پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ اۋىلى دا الىستاي بەرەدى»، ت. ب.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
... ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، رۋحاني تاربيە بەرىلۋ كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، ول كەلەشەكتە ونىڭ بارلىق ومىرىنە اپات الىپ كەلەدى.
ءال - فارابي
تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتىن ءتۇسىندىرۋ.
كۇي «ەركە سىلقىم»
1 - جۇرگىزۋشى:
اتا - بابالارىمىز ۇرپاعىنا مۇرا ەتىپ قالدىرعان ءتىلى، سالت - ءداستۇرى، ادەت - عۇرپى بار. ولار ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تاتۋ - ءتاتتى ءومىر سۇرگەن. ۇرپاعىنىڭ ءبىلىمدى بولعانىن ارمانداعان. ادامعا جاقسىلىق جاساۋ، قايىرىمدىلىق كورسەتۋ – حالقىمىزدىڭ ماقتان ەتەرلىك داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى. بۇل ءداستۇر قازاق تىرشىلىگىندە تۇرلىشە ىسكە اسىپ وتىرعان.
1 - وقۋشى.
كورشى - قولاڭنىڭ، اعايىن تۋىستىڭ جالعىز اتى ولسە، ونىڭ ەتىن كوپشىلىك بولىپ ءبولىسىپ، ورنىنا بىرىگىپ ات ساتىپ بەرگەن.
2 - وقۋشى
الىس ساپارعا اتتانعاندا، كەدەيلەرگە ەت - ماي دەپ مايدا مالىن ۋاقىتشا بولسا دا قاراسىپ، مىنىسكە دەپ جىلقى بەرگەن. كولىك - جاي دەپ كوشۋگە، مالعا جەم - ءشوپ دايارلاۋعا تۇيە بەرىپ كومەكتەسكەن.
3 - وقۋشى.
ساۋىن دەپ كەدەي - كەپشىكتەرگە جاز كەزىندە ساۋىنعا مال بەرگەن.
2 - جۇرگىزۋشى:
اتا - بابالارىمىز قايىرىمدىلىق دەگەندى وسىلايشا ءتۇسىنىسىپ، وسىلاي جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان.
«ادام بالاسىنا قولىڭنان كەلسە، جاقسىلىق قىل، جاساعان جاقسىلىعىڭ الدىنان شىعادى،» دەگەن ەكەن. ءبىر - بىرىمىزگە جاقسىلىق جاساۋدان جالىقپايىق، دوستار!
5 - وقۋشى.
اتانى ارداقتاۋ، انانى ايالاۋ، دوستى ءسۇيۋ، جولداستى قۇرمەتتەۋ – بىزگە بابالارىمىزدان قالعان ءداستۇر. بۇل دا – ەلدىگىمىزدىڭ نىشانى.
1 - جۇرگىزۋشى:
اتا - اجەگە بالانىڭ ىقىلاسى مىنا ولەڭ شۋماقتارىنان كورىنەدى:
6 - وقۋشى.
تاڭ اتسا كۇلىمدەپ،
جۇرەگىم دىرىلدەپ.
اتاما جۇگىرەم،
كۇن اشىق بۇگىن، دەپ.
7 - وقۋشى.
جۇرەردە جەر تىرەپ تاياعىن،
ورنىنان تۇرادى ول ارەڭ.
اتتەڭ، مەن كىشكەنتاي بالامىن،
ايتپەسە، ارقالاپ الار ەم.
سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ورىنداۋىندا قازاق ءبيى.
2 - جۇرگىزۋشى:
«اقىل توزبايتىن تون،
ءبىلىم تاۋسىلمايتىن كەن» - دەگەن اتا - بابالارىمىزدىڭ ناقىل ءسوزى بىزگە تاربيە بەرەدى.
وقۋشى:
جاقسى كىسى اقىلمەنەن ءتاۋىر بولادى،
مىنەزى قورعاسىنداي اۋىر بولادى.
وقۋشى:
ازاماتپەن دوس بول،
ءقادىرىڭدى بىلەدى.
بىلىمدىمەن دوس بول،
ساسقاندا اقىل بەرەدى.
1 - جۇرگىزۋشى: «كىمگە نە ارتىق؟»
وقۋشى:
تاكاپپارعا كوز ارتىق -
كورىپ تۇرىپ، كورمەيدى.
جارىمەسكە ءسوز ارتىق -
ءجون سويلەۋدى بىلمەيدى.
وقۋشى:
نە ىستەسە دە وڭدىرماس -
ارتىق قولى ولاقتىڭ.
ءتىلازارعا تىڭداماس -
قاجەتى جوق قۇلاقتىڭ.
عۇمىرىندا، ءار ۋاقىتتا،
تۇك ىستەمەس قۇمارتىپ،
جالقاۋعا
قۇلاق تا،
كوز دە،
قول دا –
ءبارى ارتىق.
2 - جۇرگىزۋشى: بالالار، تاكاپپارلىق پەن جالقاۋلىقتان، ءتىلازار بولۋدان بويىمىزدى اۋلاق ساقتايىق. ءبىلىمدى، سانالى بولاشاق. ءبىلىمدى، سانالى دوستاردان ءارقاشان جاقسىلىق كۇتۋگە بولادى.
رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق جارىستاردىڭ جەڭىمپازى، سىنىپ ماقتانىشى كەرەيەۆا دينارانىڭ ورىنداۋىندا كۇي.
1 - جۇرگىزۋشى: كورىنىس. «قيىن ەسەپ»
باسى قاتتى بالانىڭ،
شىعارا الماي ەسەبىن.
ىزدەپ ءتۇرلى امالىن،
كۇبىرلەيدى قوس ەرىن.
قينالعانداي كورىنىپ،
ونىڭ... ءتىسى دە.
قارىنداشتى كەمىرىپ،
كىرىسكەن ءوز ىسىنە.
تالاي ءتاسىل قولدانىپ،
ءبىر جازىپ،
ءبىر ءوشىرىپ،
وتىر بالا ويلانىپ،
اق قاعازعا تەسىلىپ.
- مەيىربەك، نە ىستەپ وتىرسىڭ؟
- مىنا ەسەپتى شىعارا الماي وتىرمىن.
- ە - ە، سونشاما قينالعانىڭ نە، ءما، كوشىرىپ ال!
- راحمەت. جاقسى بولدى، ءقازىر - اق كوشىرىپ الامىن.
ءمۇعالىم:
بالالار، كىم - كىمگە جاقسىلىق جاسادى؟ وسى جاقسىلىق پا؟
(وقۋشىلار ءوز ويلارىن ورتاعا سالادى).
2 - جۇرگىزۋشى: - كىم، نە قاسيەتسىز؟
وقۋشى: (جانگۇلىم)
ءوز ويى بولماسا، ەر قاسيەتسىز.
جىگەرى بولماسا جىگىت قاسيەتسىز.
بال بولماسا، ارا قاسيەتسىز.
جانباي قالعان، شالا قاسيەتسىز.
ونەرسىز بولسا، بالا قاسيەتسىز.
ادىلەتسىز بولسا، دانا قاسيەتسىز.
ۇياتسىز بولسا، قىز قاسيەتسىز.
كوك شىقپاسا، جەر قاسيەتسىز.
وقۋشى: قايىرىمدىلىق – اسىل قاسيەت. شەكسىز مەيىرىمدى، شەكسىز راقىمدى. اللا مۇسىلمان قۇلدارىنا ءارقاشان دا ءبىر - بىرىنە مەيىرىمدى، قايىرىمدى بولۋعا ۇندەيدى.
وقۋشى: رامازان ايى – مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق ايى. بۇل ايدا مۇسىلماندار ءپىتىر تاراتادى. ءبىر - بىرىنە قولىنان كەلگەنشە قايىرىمدىلىق جاسايدى.
وقۋشى: «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. اۋەلى – ناداندىق، ەكىنشى – زالىمدىق، ءۇشىنشى – ەرىنشەكتىك» - دەپ اباي اتامىز ايتقان ەكەن. مىنە، وسى ءۇش نارسەدەن بويىمىزدى اۋلاق ۇستايىق.
وقۋشى:
كىسىگە ادامشىلىق نە كەرەك؟
ادامدىق – وزگە ايۋاننان ارتىق دەمەك.
يت تالاعان توبەتتەي قالاي دەيسىڭ،
اياماي ءال كەلگەنىن جۇتىپ جەمەك.
مەيىرىم – جاقسى، زالىمدىق جامان دەيسىڭ،
قاسقىرلىققا قايتەسىڭ قۇر دوڭگەلەپ.
جان اشىپ، ەشبىر جانعا جاردەم قىلماي،
وتكەن ادام – ءوسىپ - ءوسىپ قۇلاعان ءبىر بايتەرەك.
(ش. قۇدايبەردييەۆ)
وقۋشى (ايكەرىم) ومىردە ەش وكىنىش بولماسىن،
يماندىلىق بوسىن سەنىڭ جولداسىڭ.
1 - جۇرگىزۋشى: ءبىر - بىرىمىزگە قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك جوق جەردە بىرلىك پەن ىنتىماقتىقتىڭ اۋىلى الىستاي بەرەدى. اتا - بابالارىمىزدان قالعان اسىل قاسيەتتەردەن جۇرداي بولساڭ، قازاقپىن دەۋگە قۇقىمىز بولا قويار ما ەكەن؟ ەندى اتا - بابالارىمىزدىڭ ناقىل سوزدەرىنە كەزەك بەرەيىك (ناقىل سوزدەر ايتادى).
2 - جۇرگىزۋشى: ءبىز – حالقىمىزدىڭ قايىرىمدىلىق ءداستۇرىن جانداندىراتىن، جالعاستىراتىن ۇرپاقپىز.
ءومىر تاۋقىمەتىن شەگىپ وتىرعان كەمتار ادامدارعا، كوپ بالالى وتباسىلارعا، قارتتارعا، زەينەتكەرلەرگە قايىرىمدىلىق قورلارى دا ءوز كومەكتەرىن كورسەتۋدە.
حالقىمىزدىڭ وسى ءبىر باعالى ءداستۇرىن – قايىرىمدىلىق پەن جاقسىلىقتى ۇمىتپايىق!
ءان. «قازاقتاي ەل قايدا»
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ماقساتى: بالالاردى وتان سۇيگىشتىككە، ەلىن، جەرىن قورعاۋعا، قاستەرلەپ قۇرمەتتەۋگە باۋلىپ تاربيەلەۋ. پاتريوتتىق اندەردى ورىنداتۋ ارقىلى بالالاردى جەڭىس مەرەكەسى تۋرالى اڭگىمەلەرىن ايتىپ جەتكىزۋ.
