جازۋ ماسەلەسى تۋرالى سوڭعى ءسوز
الدىمىزداعى شىلدەنىڭ 10-ىندا بولاتىن ءبىلىمپازدار توبىنىڭ قارسانىندا مۇددەمىزدى ايتىپ قالايىق.
«ەڭبەكشىل قازاقتىڭ» 154-سانىندا ەملە تۋرالى. 178، 179- ىنشى ساندارىندا ءقارىپ تۋرالى مەنىڭ جوبالارىم باسىلدى. 159، 161، 162، 164، 195-ءىنشى ساندارىندا ەلدەستىڭ قارسى داۋى باسىلدى. ەلدەس كوپ جازدى. بالاعا ساباق بەرگەندەي، «قازاق تىلىندە پالەن دىبىس بار، ونىڭ پالەنشە تاڭباسى بار...» دەپ، جۇرتتى سەندىرە، وزگەنى پايداسىنا، قازاق ءتىلىنىن بەل بالاسى ءوزى تارىزدەنە جازدى. مۇنداي زور ماسەلەنى قارا بورانداتىپ، سوقىر سەزىمگە بەرىلىپ، قىزۋلانىپ تەكسەرۋ اعات. بۇل سالقىن اقىل، سانالى وي كەرەك قىلاتىن ماسەلە. كەپ بىرەۋدى تۇيرەۋدە ەمەس، ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىلۋىندە.
جازۋ ماسەلەسىندە ايتىستىڭ شيەلەنىپ، اۋىر بولۋىنا زور سەبەپ بار. ەملەگە اركىم ءار جاقتان، ءارتۇرلى قارايدى. بىرەۋ ءتىلدىڭ تاريحىنان، بىرەۋ ناعىز گرامماتيكا جاعىنان، بىرەۋ ەستىلۋ (فونەتيكا) جاعىنان، ەندى بىرەۋلەر ءىس جۇزىندە قولايلى، جەڭىلدىك كەلۋ جاعىنان قاراپ شەشپەك بولادى. سونىمەن اركىم ءوزىنىڭ ۇستالعان نەگىزىنەن ايرىلعىسى كەلمەيدى. ەلدەستىڭ نەگىزى: ءتىل قۇرال (ەتيمولوگيا)، ەستىلۋ (فونەتيكا). مەنىڭ نەگىزىم: كوبىنەسە، ىسكە قولايلى (پراكتيكا)، جەڭىلدىك، قالا بەرسە، ەستىلۋ. دۇرىسىندا، ەملەنى ىسكە قولايلى بولۋ جاعىنان عانا قاراۋ كەرەك. جازۋ ماسەلەسىن شەشكەندە، الدىمەن «ءتىلدىڭ زاڭى بۇزىلسا، جالپاق جۇرتتىڭ ءتىلى بۇزىلىپ كەتەدى، جوعالىپ كەتەدى...» — دەگەن سوقىر نانىمنان (فاناتيزم) قۇتىلۋ كەرەك. ەلدەس قورىققانداي، ءتىل سونشا شەتىن، ءتيىپ كەتسە جارىلىپ قالاتىن قاعاناق ەمەس. ەلدەس «ۋۋ» دەپ جازىپ، ولاي بۋۋىنداي ما، جۇسىپبەك «ۋ» جازىپ بۋىنداماي ما قازاقتىڭ تىلىنە ينەنىڭ جاسۋىنداي پايدازيان كەلمەيدى. اراب، پارسى، تاتار، سارت، ميسسيونەرلەر ادەبيەتىنىڭ ىقپالىنا ءجۇرىپ، ايداۋىنا كونبەگەن، ءتىلىنىن زاڭى، قۇرامى نە ەكەنىن بىلمەگەن، «ە، ى، ي» دىبىستارىن («ي»مەن)، «و، ۋ، ۋ» دىبىستارىن («و»مەن) ءبىر اق تاڭبامەن جازىپ كەلگەن سول تاۋقىمەتتىڭ ءبارىن تارتسا دا، بۇزىلماي كەلگەن قازاقتىڭ ءتىلى ءبىزدىڭ ءبىرەكى تاڭبامىزبەن استە وزگەرمەيدى، ءتىپتى بۇزىلمايدى. قازاق جوعالسا، ءتىلى دە جوعالادى; جاساسا، وركەندەسە، ءتىلى دە وركەندەيدى. ازامات بولعان بالاسى اتقا مىنسە، قالتىراۋىق، بالاجان شەشە: «جىعىلىپ قالار ما ەكەن؟» – دەپ ۇيدە وتىرىپ تاقىمىن قىسادى. ەلدەس الدە قارا بورانداتۋ ءۇشىن جوقتى سويلەيدى، الدە الگىدەي قورقاق شەشە (ەگەر دە ونداي شەشە قازاقتا بولسا؟)
ءبىلىم وسكەن سايىن، وي وسەدى; ويمەن بىرگە ءتىل وسەدى. ءبىراق ءتىل شۇبالاڭ، مىلجىڭ بولمايدى، شىنىعادى، شىمىرلانادى. از ءسوز، كوپ ماعىنا – مىنە ءبىلىمنىڭ تىلەگى ءتىل وسكەن سايىن، دىبىس كوبەيەدى. ەندەشە ءقارىپ تە كوبەيۋ كەرەك پە؟ – جوق. از ءقارىپ، كوپ دىبىس – مىنە، جاقسى حاتتىڭ شارتى.
دىبىستىڭ ەركىنە سالساق، تاڭبا (ءقارىپ) مەيلىنشە كوپ بولۋ كەرەك: ءبىر دىبىستىڭ ءوزى ءوز ورىندا ءارتۇرلى ەستىلەدى. انىعىندا دىبىسقا تاپ كەلەتىن تاڭبا بولا بەرمەيدى. اۋىزدان شىققان بارلىق لەبىزدى قارىپپەن تۇگەندەپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ات ايداعانداعى شۋشۋ، بولماسا تاڭداي قاعۋ، توقتاتارداعى «تىپىرۋ»لاردى، كۇلكىنى، كەيىگەندەگى وداعايلاردى ءقايتىپ قارىپپەن ايتا الارسىڭ؟ جازۋ، ءقارىپ نوبايمەن، شارتپەن عانا الىناتىن نارسە.
پروفەسسور ۋشاكوۆ ايتادى: «كادىمگى حاتتاعى قارىپتەردىڭ دىبىستارعا ءدال كەلمەۋى كەمشىلىك ەمەس، ءىس جۇزىندە قولايلى بولۋعا جازۋدىڭ دالدىگى ءتىپتى مىندەتتى ەمەس; قايتا دىبىسقا نوبايلى جازۋ ءارى جابايىراق، ءارى وڭايىراق بولادى»، – دەيدى. «ەملەنىڭ ماقسۇتى جەتىلگەن، باي ءتىلدى وتە جابايى قۇرالمەن تاڭبالاپ، ءبىلدىرۋ»، – دەيدى عالىم راۋمەر. سوندىقتان قولدانۋعا قولايلى جازۋ. «دىبىستى جالپىعا تۇسىنىكتى ەتىپ كورسەتۋ»، – دەيدى كورش دەگەن كىسى. «اۋىز ءسوز – ويدىڭ پەرنەسى بولسا، جازۋ – اۋىز ءسوزدىڭ پەرنەسى»، – دەگەن تومسون. دىبىستارعا ناعىز ءدال كەلەتىن جازۋ جوق، ونداي جازۋ جالپىعا تۇسىنىكسىز. ەندەشە بولماۋ كەرەك. ناعىز دىبىسقا ءدال جازۋ ءتىل عىلىمىندا (يازىكوۆەدەنيە) عانا بولۋ كەرەك. دىبىسقا ءقارىپتى ءدال كەلتىرەمىز دەسەك، ءالىپءبيدىڭ تالاي ءقارىپىن شىعارۋعا، تالاي ءقارىپتى تىڭنان ويلان تابۋعا، ايتپەسە ەسكىلەرگە ءتۇرلى بەلگىلەر قوسىپ قولدانۋعا تۋرا كەلەر ەدى. بۇل دۇرىس حات بولمايدى، قولدان جاساما حات بولادى. بۇل پىكىرلەردى جازۋدى وڭايلاتام دەپ تالاي جىل ەڭبەك ەتكەن عالىمدار ايتىپ وتىر.
مۇنداي تالاي بەدەلدى سوزدەر كەلتىرۋگە بولادى، ءبىراق ورىن از. دىبىسشىلداردىڭ اۋرەلەنبەۋىنە بۋ دا جەتەرلىك ءسوز. سوندىقتان ەستىلۋدى (فونەتيكا) نەگىزگە الۋعا بولمايدى ەكەن، اسا ءبىر كەرەكتى ورىن بولماسا.
سول ءتارىزدى جازۋ ماسەلەسىن ءتىل زاڭىنا (گرامماتيكا) تىرەپ شەشۋگە دە بولمايدى.
ءتىل – جاندى زات: وركەندەيدى، داميدى. جازۋ – ءولى سۇيەك زات. ءتىل زاڭى (گرامماتيكا) دا كەرتارتپا (كونسەرۆاتيۆنىي) نارسە، شىدەرلەن، ءورىسىڭدى ۇزارتپايدى.
گرامماتيكەشىلەر ءتىلدى تاپقا، جىككە، سورتقا بولەتىن، ءار ءسوزدى، ءار دىبىستى بەلگىلى تاپتىڭ ادەتعۇرپىنا، سالتىنا باعىندىرام دەپ، تالاي جەردە زورلىق ىستەيدى. جىكسىز جەردەن جىك شىعارادى. بۇدان ەكى ءجۇز جىلدار بۇرىن لومونوسوۆتىڭ شىعارعان يا، يا، يە، ىس – دەگەن جالعاۋلارىنان ورىس جاڭادا عانا قۇتىلدى; ەركەك، ايەل ورتا سوزدەردىڭ اياعىن ءبىراق ءتۇرلى (يە، نە) جازاتىن بولدى. تىلگە بۇدان كەلەر كەمشىلىك جوق، سول سىقىلدى: وني، ونە، ودنە، ودني، وبا، وبە، ەە، ەيا، اگو، ياگو، ءى، ءو... دەگەن ساناقتاردى كەشە عانا قالدىردى.
مىنە، گرامماتيكانىڭ تۇساۋ بولعانى.
«ءتىل قۇرالى» شىقپاستان بۇرىن «دىبىس»، «بۋىن» دەگەندى جۇرت بىلمەۋشى ەدى. دىبىستى، بۋىندى وزگەلەرگە ەلىكتەپ، دىبىس ءادىسىن (زۆۋكوۆوي مەتود) قولدانعاندىقتان الىپ وتىرمىز. ەلىكتەۋ ونىمەن توقتامايدى. مادەنيەتى كۇشتى جۇرتەلىكتەتەدى. جازۋدىڭ، جازۋ ۇيرەتۋدىڭ وڭاي جولى تابىلسا، ەلىكتەمەسكە ءاددىمىز جوق. بۇگىنگى باسىمىزدى شۇلعىپ وتىرعان «دىبىس»، «بۋىننان» بەزىپ، ەرتەك امەريكا ادىسىنە تۇسپەسىمىزگە كىمنىڭ كوزى جەتەدى؟ سوندىقتان جالان ءتىل قۇرالدىق (ەتيمولوگيا) دالەلىنە سۇيەنۋگە بولمايدى، ونىڭ ءوزى جاساما، ەلىكتەمە نارسە.
شىنىندا گرامماتيكا ەكى ءتۇرلى بولۋ كەرەك، ءبىرى: ءتىلدىڭ، ءسوزدىڭ، ءىستىڭ ىڭعايىنا جۇرەتىن قۇبىلمالى، جاندى ەتيمولوگيا; ەندى ءبىرى: ءتىلدىڭ نەگىزىن، ءتۇپ اتاسىن، وزگەرۋ جولىن، تاريحىن تەكسەرەتىن عىلىمي گرامماتيكا بولماق. مەكتەپتە جازۋ ۇيرەتۋگە، دۇرىس سويلەۋگە كومەك ەتەتىن جاندى ەتيمولوگيا مەن عىلىمي گرامماتيكانى شاتاستىرىپ ءجۇرمىز. سوڭعى گرامماتيكا ورتا مەدرەسەلەردىڭ سوڭعى جىلدارىندا، جوعارعى مەدرەسەلەردە وقىتىلۋ كەرەك. باستاپقى – باستاۋىش مەكتەپتە احاڭنىڭ ءتىل قۇرالدارى (اسىرەسە 11ء-ىنشى) ەكى ءتۇرلى ەتيمولوگيانىڭ جولدارىمەن جازىلعان; ىسكە جاناسۋ جاعىندا اۋىر جەرلەرى كوپ. ەكى ءسوزدىڭ بىرىندە ءتىل زاڭىنا جۇگىرۋدىڭ سەبەبى وسى.
مىسال كەلتىرەيىك: «اتتى كىسى مىلتىق اتتى». فونەتيكا كوزىمەن قاراساق، ەكەۋىندە دە «اتتى» جازىلۋعا ءتيىس. ولاي ەمەس، ەتيمولوگيا كەزىمەن قاراپ، ءبىرى سىن ەسىم، ءبىرى ەتىستىك بولعان سوڭ، احان ەكى ءتۇرلى جاز دەپ وتىر. گرامماتيكا جاعىنان دا ايىرىپ جازۋعا احاننىڭ دالەلى جوق. الايىق مىنا سوزدەردى: قاسىمبەك، قويشى گۇل، تۇيەباي، مالعوي، جوقعوي، كەرەكقوي، ادامدا، ۇشقان قۇستا، جۇرگەن اڭدا، بارايىنبا؟ كەلەيىنبە؟ الامىنبا؟ بارعان بىسىڭ؟ كەلگەنءبىسىڭ؟ جازعان سوڭ مالمەن، كوپبەن، بيەكە، اعا ەكە، مولداەكە، تايىماي! ياپىرىماي! جارىقتىقاي! اپاق، ساپسارى، بارا المايمىن، جۇرەالمايمىن، بيمازا، بەيباستاق، بي تاراپ، بيقام، بەتب ا ق...
ەتيمولوگياعا سۇيەنبەسە، وسى سوزدەردى بولەك جازۋدى، نە سىزىقشامەن («—») جازۋدى كىم بىلەر ەدى؟ ەتيمولوگيا ءبىر جاعىنان ءسوزدىڭ ءتۇبىرىن، تابىن ايىرىپ، ءمانىسىن كورسەتىپ پايدا كەلتىرىپ وتىرسا، ەكىنشى جاقتان جازۋعا اۋىرلىق كەلتىرىپ وتىر. قوسالقى ءسوز، قوس ءسوز، جالعاۋلىق، كوسەمشە، جىڭىشكە بۋىن، جۋان بۋىن، شىراي، وداعايلاردى بىرىنەنءبىرىن ايىرۋ، ارالاستىرماۋ ءۇشىن سولاي جازىلىپ وتىر.
قاسىمبەك، تۇيەباي، ءبىراق، بەيباستاق، بيتاراپ، بەتباق... – دارعا سىزىقشا قويعىزىپ وتىرعان ءتۇبىرىن قازۋ، قالا بەرسە، جۋان، جىڭىشكە بۋىندار — «قوي»دا جەكە ماعىنا جوق، جالعاۋلىققا: جالعاۋعا، جۇرناققا كەلمەيدى. «ايتتىمعوي» (سكازال، ۆەد) نە قىلۋ كەرەك؟ سىزىقشامەن بولگەننەن باسقا شارا جوق. ادامدا، ۇشقان قۇستا، جۇرگەن اڭدا مۇڭداعى «دا»لار ورىستىڭ «ن» دەگەن دەمەۋىنىڭ (سويۋز) ماعىناسىندا بولعاندىقتان، جاتىس جالعاۋدان ايىرۋ ءۇشىن وسىلاي جازىلىپ وتىر. سول ءتارىزدى قوسالقى سوزدەگى «ما، با، مە، بە»لەر ورىستىڭ «لي» بولىمشەسىنىڭ ماعىناسىندا بولعان سوڭك جازىلادى. «سوڭ» — «پوسلە» ماعىناسىندا ول — ۇستەۋ (نارەچيە). ەندەشە بولەك جازىلۋ كەرەك. جۇرناق بىتكەن زات ەسىممەن قوسىلىپ جازىلىپ، «ەنە»ءنىڭ سىزىقشا ارقىلى جازىلۋى دا، جۋانجىڭىشكە سوزدەرگە بىردەي تىركەلەتىن بولسا كەرەك. وزگە «پادەجدەردى العان سوڭ»، «مەن — مەنەن، بەن — بەنەن» جالعاۋلارى مەن ورىستىڭ «تۆوريتەلنىي» پادەجىن دە الۋعا بولماس پا ەدى؟! ولاي ەتۋگە «مەن، بەن»ءنىڭ ەسىمدەردەن باسقالارعا دا تىركەلۋى بوگەت قىلسا كەرەك. «تاڭداۋلى شىراي»عا قوسىلاتىن «اپ»، «قاپ»داردى ءبولىپ الىپ، «اپاق»، «قاپقارا» دەپ ۇيرەتەمىز. زورلىق مەن «اپپاق» — دەپ جازايىق دەسەم، ەلدەس ءتىل زاڭىنىڭ دارەتى بۇزىلاتىنداي قورقار ەدى.
جۇرتتىڭ تۋىندى، قوسىلمالى ۇزىن سوزدەرى اۋىزشا ايتىلعاندا، قىسقارىپ، ىقشامدالا بەرەدى. ءسوز ىقشامدىق تىلەيدى. قاراپ وتىرساق، ىقشامدالىپ، سىعىلىسىپ كەتكەن سوزدەر تولىپ جاتىر. ماسەلەن: ايتسە دە، قايتسە دە، قايعىپ، ءسويتىپ، ودا، بۋدا، بيىل، كادىمگى، اجە، قايدام، اكەل، اپەر، مۇت، مۇتشاق، بوي سۇنۋ، ۇساپ، قايتكەندە.
تۋ باستا بۋ سوزدەر بىلاي ەكەنى انىق: ولاي ەتسە دە، بۇلاي ەتسە دە، قالاي ەتىپ، سولاي ەتىپ، ولدا، بۇلدا، بۇيىل، قادام كۇنگى، ەندەشە، قايدان بىلەيىن، الىپ كەل، الىپ بەر، ۇمىت، ۇمىتشاق، بوي ۇسىنۋ، ۇقساپ، قالاي ەتكەندە...
وسىنداي ىقشامدالعان، ىقشامدالىپ كەلە جاتقان سوزدەرگە: مۇت، مۇتشاق، بوي سۇنۋ، كۇنەلتۋ، باردى (بار ەدى)، جوقدى (جوق ەدى)، بولىپتىمىس (ەمىش)، بولماسپەدى (بولماس پا ەدى)، جۇرسيگەدىم (جۇرسەك يگى ەدىم)، ءجۇرالمايمىن (جۇرە المايمىن)، بارالمايمىن (بارا المايمىن)دار دا قوسىلادى. مۇنداي سوزدەر اۋەلدەگى شىققان ءتۇبىرىن كوكسەمەي، قىسقارعان تۇرىندە جازىلۋعا ءتيىس. «باردى، ايتقاندى، جوقتى»لاردىڭ «ەدى»ءسى قىسقارىپ «دى» بوپ قالسا، «بولماسپەدى، جۇرسيگەدى» بولىپ، «ەدى» قىسقا رۋ كەرەك; ەگەر «يگى» ءبولىنۋ قاجەت تابىلسا، «جۇرسە يگەدى» — بولىپ جازىلۋعا ءتيىس. جوعارىداعى «الىپ كەل، اپەر، قايدام»دار سىقىلدى «جۇرە المايمىن، بارا المايمىن»دار دا قىسقارىلىپ (ءجۇرالمايمىن، بارالمايمىن) جازىلۋ كەرەك.
دايەكشى تۋرالى ويلاپويلاپ، مىناداي قورىتىندىعا كەلدىم. دايەكشى، كوبىنەسە، باس بۋىندى جىڭىشكەرتەدى. ءسوزدىڭ ىشىندەگى «ە، ك، گ» دىبىستاردى، وزدەرى جىڭىشكە ەستىلگەنى بولماسا، ءبۇتىن ءسوزدى جىڭىشكەرتە المايدى. سوندىقتان ءسوزدىڭ باس بۋىنى جىڭىشكە ەستىلگەن جەردە، ىشىندە «ە، ك، گ، ك، ع» بولسا دا، دايەكشى قالماي جازىلعان دۇرىس بولار دەپ ءبىلدىم. بۇل جوبا جازۋعا كوپ جەڭىلدىك كەلتىرەدى: بۇرىنعى، «ءىس، ىسكە، ءپىس، پىسپەن، ءور، ورلە، ءبىز، بىزگە، ءسوز، سوزگە، ءتۇر، تۇرلەس» دەگەندەگى تۇبىرىندە بار دايەكشەلەر جوعالمايتىن بولادى: «ءىس» ىسكە، ءپىس، پىسپەك، «ءور، ورمەك...» بولىپ جازىلادى. ءبارى بىركەلكى. بۇرىنعى ەرەجە دە بولمايدى. تاعى ءبىر پايداسى: شۇبالاڭقى ۇزىن جازىلاتىن، سىزىقپەن قوسىلاتىن سوزدەر قىسقارادى، جازۋ ىقشامدالادى. سىدىرتىن تەز وقۋدىڭ ءبىر شارتى: ءسوزدىڭ ىقشامدىعى كىتاپ وقىعاندا، كىسى ەجەلەپ وتىرمايدى، ءسوزدىڭ تۇلعاسىنان تاني كەتەدى. نەعۇرلىم تۇلعانىڭ تۇرقى قىسقا، ىقشام بولسا، سوعۇرلىم وقۋعا دا جەڭىل بولماق، جازۋ ۇيرەتۋگە تاعى سولاي.
وسى ايتقاندارعا سۇيەنىپ جوعارىدا كورسەتىلگەن مىسالداردى بىلاي جازۋدى ۇسىنامىن:
«اتتى كىسى مىلتىق اتتى. قاسىمبەك، قويشىعۇل، تۇيەباي، ءبىر اق، مال عوي، جوق قوي، كەرەك قوي، ادامدا، قۇستا، اندا، بارايىن با، كەلەيىن بە، الامىز با، بارعانبىسىڭ، كەلگەنبىسىڭ. جازعانسىڭ، مالمەن، كوپپەن، بيەكە، اعاكە، مولدەكە، تايسىماي، ياپىرماي، جارىقتىعاي، اپپاق، ساپسارى، بارالمايمىن، ءجۇرالمايمىن، بيمازا، بەي باستاق، بيتاراپ، بيقام، بەتپاق، بولماسپەدى، جۇرسە يگەدىم...».
قازاق تىلىندە ۇندەستىك (سينگارمونيزم) بار دەپ، باستى قاتىردىق. و دا جوق ءسوز بولىپ بارادى. قاراڭىز مىنا مىسالداردى: ماحامبەت، احمەت، قۇدىرەت، قاسيەت، قاۋەسەت، قىزمەت، ءبىراق، قانە، قورەك، قىركۇيەك، قالپەتىمەن، قابەن، ساۋداگەر، قانىكەي، قاجەت، ءقازىر.
مۇنداي سوزدەردى ىزدەي بەرسەك، اتتىڭ قارا قاپتالىنان كەلەتىن. ارينە، ولاردىڭ ىشىندە شەتتەن كىرىپ، بايىرعى بولىپ كەتكەندەر دە بار، ءوز بايىرعىمىز دا بار. قايتكەنمەن، ولاردان قۇتىلۋ، ايتپەسە، ەلدەسشەلەپ «قاسيەت، قىزمەت، اكمەت (اقمەت)، كۋدرەت، قاجەت...» — دەپ بۇزۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ۇندەستىكتى (سينگارموينزمدى) ءتىل ءبىلىمداندارىمىز (يازىكوۆەد) سىباعاسىنا قالدىرىپ (ەگەر ولار قاشاپ الا قويسا)، ءسوزىمىز بەن جازۋىمىزدان اۋلاق قىلۋ كەرەك.
ەندى ەلدەستىڭ كوكەيىن تەسكەن «گۇ، ي، ى»لار تۋرالى ءبىرەكى ءسوز. «ۋ» مەن «ي» ەكى دىبىستان قۇرالعانىنا دا تالاسپاي اق قويالىق.
ۇ+ۋ–ۋۋ (ۋۋ)
ى+ۋ=ءۇۋ (ءۇۋ)
ى+ي= ( ي)
— دەپ- اق قويايىق. ءبىراق تاڭبانى ىقشامداۋ كەرەك بولسا، – ولاردى ىقشامداۋ كەرەك.
وسى كۇنگى ورىستىڭ «س، ءو، يا، يۋ» دەگەن قارىپتەرى مىنا دىبىستاردان قۇرالعان:
ي+ە=ە
ي+و=ءو
ي+ا =يا
ي+ۋ = يۋ
ورىستىڭ بۇدان نەشە عاسىرلار بۇرىن قولدانعان قوسپاق تاڭبالارىن ءبىز وسى كۇنى قولدانىپ وتىرمىز. نەگە؟ لومونوسوۆتارىمىز جاڭادان شىقتى، ءبىز ورىستىڭ تاپتاعان جولىن تاپتاعىمىز كەلمەسە، قوسپاق تاڭبادان وسى باستاپ قۇتىلۋىمىز كەرەك. ەلدەس ەتيمولوگيا (ءتىل زاڭى)، فونەتيكاعا (ەستىلۋ بويىنشا) سۇيەنىپ، ولاردى قورعاپاق شىعار; ءىس جۇزىندە قولايلى بولۋىنا كەلگەندە، ىلگەرىدەن تىلەۋىمىز بار عوي دەسەك، ولاردى قىسقارتۋ ءتيىس: «ۋ» دا، «ي» دا، قاي جەردە بولسا دا، ءبىر تاڭبامەن جازىلسىن; شولاعى دا، ۇزىنى دا.
«ي» قالماي جازىلسىن: وزگەدە جوق، بىزدە بار، دەگەن پىكىرلەر ءجۇر. سوندىقتان: «كەلۋ، بارۋ، سارىق، قايىق، قيىن، قارىت، تارىق، تروتسكيي، قىرىق...» دەپ جازامىز دەسىپ، وپوڭاي كورىپ ءجۇر. بۇل ءسوزدى ىقشامداۋعا جاتپايدى، شۇبالتىپ سوزا بەرۋ بولادى. «ى» دەگەن دىبىس بىردە بار، بىردە جوق، ويناقشىپ تۇرمايتىن ساعىم سىقىلدى دىبىس. «سارتسۇرت، قىرت، قارت (كارى)، قىرق، مۇرت»دار داعى «ى» ەمەس، سەكىن () ءتارىزدى بىردەمە. «كەلىۋ، بارىۋ»دىڭ ءىشىندەگى «ى» دىبىسى دا ءدۇدامال. ونداي ءدۇدامال دىبىسقا بولا «اشىق بۋىندا، بىتەۋ بۋىندا «ى» دىبىسى قالماي جازىلادى» دەپ ەرەجە شىعارۋ كەرەك ەمەس. ايقىن ەستىلگەن جەردە «ى» جازىلا بەرسىن. تۇبىندە تىرشىلىك تارتىسىندا كۇشتىلەر جاسايتىنى شىن بولسا، «ى» سىقىلدى شالاعاي، تۇرلاۋسىز «مەنشيەۆيكتەر» سۇيرەگەنمەن اڭعا جارامايدى، ءبىر كەزدە شىعىپ قالادى.
تاڭبا (ءقارىپ) تۋرالى قازىردەناق احاڭنىڭ جازبا ماشينەگە ارناپ شىعارعان تاڭبالارى قابىلدانسىن; ول مۇمكىن بولماسا، از دا بولسا، جەڭىلدىك كەلتىرۋ ءۇشىن، بۇرىنعى باسىلعان جوبامدى جاقتايمىن. تىڭنان شىعارعان، تاتاردىڭ وزگەرتكەن، بولماسا لاتىننان العان تاڭبالار تۋرالى مەنەن باسقا دا ايتۋشىلار تابىلاتىن. سوندىقتان ءسوزدى دوعارامىن.
You Might Also Like
-
وقۋ كەرەك. وقۋ كەرەك ەمەس دەپ ەشكىم ايتپايدى. سوندىقتان داۋلى نارسەلەر تۋراسىندا جۇرت ءبىر يتفاقعا كەلىپ جەتكەنشە، داۋسىز نارسە وقۋدى ءتارتىپتى جولعا ءتۇسىرۋ جايىنداعى ويىمىزدى جۇرت الدىنا سالالىق.
-
پروفەسسور اۋديتورياعا قولىندا ءبىر ىدىسقا سالىنعان تىشقان اكەلەدى دە بەتىن جاۋىپ ۇستەلىنىڭ ۇستىنە قويادى. ستۋدەنتتەرگە قاراپ «مىنا ىدىسقا ەشكىم تيمەسىن» دەپ اۋديتوريادان شىعىپ كەتەدى. ستۋ...
