InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇۋ
ت.ع.ق.، پروفەسسور گ.ب. قوزعامبايەۆا
1-كۋرس ماگيسترانتى ي.ق. تۋزەلبايەۆا

بيىل قازاقستان تاريحىنداعى اسا قايعىلى وقيعا — جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە 37 جىل تولدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى تالاي بوزداقتىڭ تاعدىرىنا بالتا شاۋىپ، قازاق تاريحىندا قاندى ارىپتەرمەن جازىلدى. 70 جىل بويى قازاقستاندى بيلەگەن توتاليتارلىق جۇيە ۇلت تاريحىن اياققا تاپتاپ، قازاق جاستىرىن قاندى قىرعىنعا ۇشىراتتى.

1986 جىلى 16 جەلتوقساندا نەبارى 18 مينۋتتا وتكەن قازاقستان كپ وك بەسىنشى پلەنۋمى دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆتى اتقارعان قىزمەتىنەن بوساتىپ، ونىڭ ورنىنا گ. كولبيندى قازاقستان كپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى ەتىپ تاعايىندادى.قازاقستاندا بۇرىن-سوڭدى جۇمىس ىستەمەگەن، قازاق حالقى تۋرالى ەشقانداي ءبىلىمى جوق ، قازاققا مۇلدەم بەلگىسىز ادامنىڭ بيلىككە كەلۋى كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى سەبەبى ەدى. الايدا، ودان باسقا دا سەبەپتەرى بولعانى جاسىرىن ەمەس. اتاپ ايتقاندا، قازاق جاستارى ۇلتتىق دامۋ دەڭگەيىنىڭ باياۋلاۋىنا، كەڭەستىك ادەت-عۇرىپتاردىڭ كەڭ تارالۋىنا، كوماندالىق-اكىمشىلىك جۇيەنىڭ كۇشتەپ ۇستەمدىگىنە شىدامادى. وقيعالاردىڭ سالدارى قازاق جاستار قوزعالىسىنا تۇرتكى بولدى.

1986 جىلى 16-17 جەلتوقسان كۇندەرى قازاق جاستارى قازىرگى رەسپۋبليكا الاڭىنا ورتالىقتىڭ كادر ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزبەۋىنە قارسى بەيبىت شەرۋگە شىقتى. قازاققا قازاق باسشى ءار حالىققا — ءوز كوسەمى دەگەن ۇرانمەن قازاق جاستارى ۇلت ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزۋدى، وداقتاعى بارلىق ۇلتتىڭ ءتىلى، مادەنيەتى،تاريحىنا قۇرمەت كورسەتىلۋىن تالاپ ەتتى. ءبىراق، بەيبىت تۇردە، ەشقانداي قارۋسىز شەرۋگە شىققان جاستار كوتەرىلىس سوڭى قاندى قىرعىنعا ۇلاساتىنىن بىلمەدى.كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن بۇرقاسىن-86 وپەراسياسى ۇيىمداستىرىلىپ، قارۋسىز قازاق جاستارىنا سۋىق سۋ شاشىپ،ساپەر كۇرەگىمەن ۇرىپ-سوعىپ، كوتەرىلىس اياۋسىز باسىلدى. ماسكەۋدە الماتىدا الاڭعا شىققانداردى "بۇزاقى"، "ەكسترەميست"، "ماسكۇنەم" جانە "ناشاقور" دەپ اتاپ، ولارعا "ۇلتشىل" دەگەن ايدار تاعادى. جەلتوقسان وقيعاسىندا قانشا ادامنىڭ قازا تاپقانى ءالى كۇنگە دەيىن ناقتى ەمەس. رەسمي دەرەكتەردە قايتىس بولعان ءتورت ادامنىڭ عانا اتى ايتىلسا، بەيرەسمي دەرەككوزدەر مارقۇم بولعاندار سانىنىڭ بۇدان الدەقايدا كوپ ەكەنىن مالىمدەپ كەلەدى. سونداي-اق، وسى كوتەرىلىسكە قاتىسقان 99 جاس ازامات سوتتالىپ، 264 ستۋدەنت وقۋدان شىعارىلعان.قازاقستان تاريحى تۇرعىسىنان بۇل كوتەرىلىس قازاقستانمەن تانىس ەمەس شەتەلدىك گەنناديي كولبيندى بيلىكتەن كەتىرىپ، قازاققا تەك قازاق عانا باسشى بولۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمعا نەگىزدەلدى. شىندىعىنا كەلگەندە، گورباچيەۆ  قازاق حالقىن مادەنيەتى جانە تاريحى جوق كەڭەستىك حالىققا اينالدىرعىسى كەلدى، ونىڭ ساياساتى قونايەۆتىڭ باسشىلىقتا بولسا ىسكە اسىرىلماۋى مۇمكىن ەكەنىن، ماسكەۋ بيلىگى قازاق حالقىنىڭ ساياساتتاعى، عىلىمداعى جانە باسقا دا سالالارداعى ۇلتتىق جەتىستىكتەرىن جويۋى ءتيىس ەكەنىن ءتۇسىندى. ول ءۇشىن ول رەسەيدەن قازاقستاندى بىلمەيتىن جانە ءتىپتى قازاقتاردى ايامايتىن قاتىگەز ساياساتكەردى باسشى ەتىپ تاعايىندادى. الايدا، ماسكەۋ ۇلتتىق ساناسى كۇشتى قازاق جاستارى  مەن ولاردىڭ كەيىنگى زيالىلارى بۇعان جول بەرمەيتىن باتىل ارەكەتتەر جاساي الادى دەپ ويلامادى.

قورىتا ايتقاندا، جەلتوقسان وقيعالارى تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى.توتاليتارلىق جۇيەنىڭ مىزعىماس بولىپ كورىنگەن 70 جىلدىق توڭىن جىبىتكەن وقيعا وسى — جەلتوقسان كوتەرىلىسى ەدى. ەگەر سول جىلى قازاق جاستارى الاڭعا شىعىپ، كولبيندى بيلىكتەن الىپ تاستاماعاندا وتانىمىزدىڭ ارى قارايعى تاعدىرى قالاي بولار ەدى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ قيىن. ءبىراق جەلتوقسان وقيعاسى بولماعاندا قازاقستاننىڭ ءبىرتۇتاس ۇلتتىق جانە ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنا سۇيەنە وتىرىپ، بۇگىندە ادام سۇيسىنەتىن تاماشا جەتىستىكتەر بولمايدى دەپ بولجاۋعا بولادى. وسىلايشا، جەلتوقسانداعى وقيعالاردى كەڭەستىك كوماندالىق-اكىمشىلىك جۇيەنىڭ 70 جىلدىعىنان كەيىن قازاقستاننىڭ قايتا جاندانۋىنىڭ باستالۋى رەتىندە اتاپ وتۋگە بولادى.

---