InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇۋ

ت.ع.ق.، پروفەسسور گ.ب. قوزعامبايەۆا

1-كۋرس ماگيسترانتى ب.ق. پەرنەباي

قازاقستان تاريحىنىڭ قايعىلى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ بارلىق وڭىرلەرىنەن ونىڭ اۋماعىنا حالىقتاردى كۇشتەپ جەر اۋدارۋ بولىپ تابىلادى. قازاقستاندىق تاريحشىلاردىڭ مالىمەتى بويىنشا ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىندە قازاقستانعا رەسەيدىڭ ورتالىق وبلىستارىنان 190 مىڭعا جۋىق ادام جىبەرىلگەن. ونىڭ ىشىندە 1931 جىلدىڭ مامىر ايىندا اشارشىلىق كەزىندە كوكشەتاۋ، اقمولا، قاراعاندى، پاۆلودار وبلىستارىنا 150 مىڭ ادام ورنالاستىرىلعان. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا 1937 جىلعا قاراي قازاقستانعا جىبەرىلگەندەر سانى 360 مىڭ ادامدى قۇراعان. قازاقستان دەپورتاسيالانعان ۇلتتار ءۇشىن باسپانا بولدى. وبلىستار بويىنشا قونىستانعان ەڭبەكشى قونىس اۋدارۋشىلار ارنايى قۇرىلعان سوۆحوزداردا عانا ەمەس، ءتۇرلى ونەركاسىپتىك كاسىپورىنداردا دا جۇمىس ىستەدى. سونىمەن، قاراعاندى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قۇجاتتارىندا 1931 جىلدارى قونىس اۋدارۋشىلار جۇمىس ىستەگەن 70-تەن استام كاسىپورىندار، مەكەمەلەر مەن ۇيىمدار، 2050 شارۋا قوجالىقتارىنىڭ ءتىزىمى كورسەتىلگەن. جۇمىسشىلار مەن ولاردىڭ وتباسىلارى كيىز ۇيلەردە، ۋاقىتشا بولمەلەردە، ءتىپتى اشىق اسپان استىنداعى ءۇي-جايلاردا تۇردى. العاشقى ۋكرايندىق قونىستانۋشىلار قازاقستان اۋماعىندا XIX عاسىردا ورتالىق رەسەي مەن ۋكراينادان حالىقتىڭ ءبىر بولىگىن اكەتۋگە جانە قازاقستانداعى شارۋا قوجالىقتارىن قونىستاندىرۋعا باعىتتالعان پاتشالىق رەسەيدىڭ قونىس اۋدارۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولدى. حح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنىڭ باسىندا ۋكرايندىقتاردىڭ سانى قۇقىعىنان ايىرىلعان جانە قازاقستانعا جىبەرىلگەن كۋلاكتار وتباسىلارىنىڭ ەسەبىنەن تولىقتىرىلدى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى باتىس ۋكراينادان 100 311 وۋنوۆتىقتار جەر اۋدارىلدى. ال 1949-1953 جىلدارى ۋكرايندىقتاردىڭ قونىس اۋدارۋشىلار ءتىزىمى كارلاگتان جانە باسقا لاگەرلەردەن بوساتىلىپ، ارنايى كومەنداتۋرالاردا ەسەپكە الىندى. 1937 جىلى مەملەكەتتىك شەكارانىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ سىلتاۋىمەن ورتالىق ازيا مەن قازاقستاندا قيىر شىعىستان كورەيلەر شىعارىلا باستادى. 20 مىڭنان اسا كورەي وتباسى قازاقستاندا قونىستاندى. قۋعىن-سۇرگىن مەن پولياكتاردىڭ تولقىنى وتكەن جوق. 1930 جىلداردىڭ اياعىندا دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قاۋپىنە بايلانىستى ولاردىڭ سەنىمسىزدىگىنە بايلانىستى شەتەلدە تۋىستارى بار پولياك وتباسىلارى قازاقستان اۋماعىنا كۇشتەپ قونىس اۋدارۋعا ۇشىرادى. 1942 جىلى ماۋسىم ايىندا كراسنودار اۋماعىنان، روستوۆتان، ارمەنيادان، ءازىربايجاننان، گرۋزيادان 25 مىڭ  گرەك جانە 29 مىڭنان اسا باسقا ۇلت وكىلدەرى ءماجبۇرلى تۇردە قونىس اۋداردى.

          1943 جىلى 12 قازاندا قاراشاي اۆتونوميالىق وبلىسى تاراتىلىپ، 11 711 شاڭىراق قاراشايلار قازاقستانعا دەپورتاسيالاندى. شەشەن-ينگۋش اسسر تاراتىلعاننان كەيىن 1944 جىلى 7 ناۋرىزدا 89 902 شاڭىراق  شەشەندەر مەن ينگۋشتار قازاقستانعا كۇشتەپ قونىس اۋدارىلدى. 1944 جىلى بالقارلار، قالماقتار، تۇرىكتەر، كۇردتەر جانە ت.ب. قونىس اۋداردى. 1944 جىلى مامىردا مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى قىرىم تاتارلارىن قونىستاندىرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى، بۇل شەشىم حالىقتىڭ ءبىر بولىگىنىڭ فاشيستىك باسقىنشىلارمەن ىنتىماقتاستىعىنا نەگىزدەلگەن. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قازاقستانعا جەر اۋدارىلعاندار سانى كوبەيە ءتۇستى. 1946 جىلى ول 107272 شاڭىراققا جەتتى. سولتۇستىك كاۆكازدان قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ جاعدايى-شەشەندەر، ينگۋشتار، تۇرىكتەر جانە ت. ب. باسقا ۇلتتاردىڭ ارنايى قونىس اۋدارۋشىلارىنىڭ جاعدايىنان ايىرماشىلىعى از بولدى: ولار، ادەتتە، تۇرعىن ۇيگە جارامسىز بولمەلەرگە ورنالاستىرىلدى، قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ بارلىعىندا تۇگەل جىلى كيىم-كەشەك پەن اياق كيىم بولمادى، جانارمايدىڭ بولماۋىنا بايلانىستى مونشالار مەن دەزينفەكسيالىق كازارمالار ۇلكەن ۇزىلىستەرمەن جۇمىس ىستەدى. اسىرەسە ەڭبەككە جارامسىز قارتتار، مۇگەدەكتەر، كىشكەنتاي بالالار بولعان وتباسىلار اۋىر زارداپ شەكتى، ولاردىڭ كوپشىلىگى جولدا شىداي الماعاندىقتان  قايتىس بولدى. بارلىق ەڭبەككە جارامدى ارنايى قونىس اۋدارۋشىلار قوعامدىق پايدالى جۇمىستارمەن اينالىسۋعا مىندەتتى بولدى. ماسەلەن، 1942 جىلى قاڭتاردا 15-تەن 55 جاسقا دەيىنگى بارلىق نەمىستەر سوعىس اياقتالعانعا دەيىن جۇمىس كولوننالارىنا بىرىكتىرىلدى. مۇنداي جاپپاي حالىقتاردى دەپورتاسيالاۋدىڭ تۇپكى ماقساتى - حالىقتى وتانىنان عانا ەمەس، ءوز جەرىنەن دە، تىلىنەن، تاريحىنان، مادەنيەتىنەن، تۋىستىق قاتىناستارىنان جانە ۇمىتىنەن دە ايىرۋ ەدى. شىنىندا دا، بۇل جاعدايدا كەز-كەلگەن ادام نەمىس، قاراشاي، قالماق، ۋكراين، پولياك جانە ت.ب. توتاليتارلىق رەجيمنىڭ مويىنسۇنعىش جانە قيىندىقسىز بولىگىنە اينالدى. ماجبۇرلەپ كوشىرۋ، اۋىر مىندەتتەلگەن ەڭبەك، اشتىق پەن اۋرۋ، بۇرمالانعان تاعدىرلار –  مۇنىڭ ءبارى دەپورتاسيالانعان حالىقتاردىڭ ومىرىنە وشپەس سىزات قالدىرعان قيىن كەزەڭدەر بولىپ قالا بەرەرى ءسوزسىز.

          1950 جىلداردىڭ ورتاسىندا ەلدە بولعان ءبىرقاتار وزگەرىستەرگە بايلانىستى مەملەكەتتىڭ جەر اۋدارىلعان حالىقتارعا قاتىستى ساياساتى وزگەرە باستادى. 1950 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ دەپورتاسيالانعان حالىقتاردى وڭالتۋ پروسەسى باستالدى.

---