جەڭەشە
ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ بويداق مالى اياققۇمدى قىستايدى. بۇل - اۋىل ورتالىعىنان ءجۇز ەلۋ كيلومەتردەي قاشىقتا جاتقان قۇمدى ءوڭىر. ءبىراق قۇم دەگەنگە تاقىرايعان شاعىل قۇمدار ەمەس، سەكسەۋىل، جۇزگەن، ەركەك ءشوپ وسكەن بىركەلكى قۇبا جالدار. جازعا سالىم قوڭىر بۇيرا مۇك باسقاندا وسى جالدار،- كۇنشۋاقتاپ بۇيىققان جاس قوزىلارعا ۇقسايدى. ەرتەلى-كەش ۇستىنەن ساعىم اققاندا بىلدىرمەي، اقىرىن عانا نازىك دەم شىعارىپ، قوزعالىپ جاتقانداي بولادى. ال قىسقا قاراي جالدار ءۇستىن اتتىڭ شاشاسىنان عانا كەلەر جۇقا قار جاپقان كەزدە، بيىككە شىعىپ، توڭىرەككە كوز جىبەرسەڭ؛ قازدىڭ جۇمىرتقاسىن سىعىلىستىرا ءتىزىپ قويعانداي كورىنەدى. وسى جالداردىڭ ارقاسىنا ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ بويداق مال وتارلارى شاشىراي قونىستايدى، قاھارلى قىستى ۋ-شۋسىز قالتارىستا وتكەرەدى.
قۇم اراسىندا جولاۋشىلار اداسقاق كەلەدى. سوندىقتان ءار قىستاۋدىڭ ىرگەسىندەگى بيىگىرەك جالدىڭ ۇستىنە، ەسكى كيىم كيگىزىلگەن ۇزىن سىرىقتان قاراۋىل قويىلادى. جەر جايىن، جول جايىن بىلەتىندەر الىستىن-اق ءاربىر قاراۋىلدى نۇسقاپ تۇرىپ: «اناۋ پالەنشە قىستاۋ، اناۋ تۇگەنشە قىستاۋ...» دەپ شۇبىرتا سوعادى. ءار قىستاۋدىڭ بەلگىلى ءبىر اتى بار. مىسالى، ءبىزدىڭ قىستاۋ جىلىبۇلاق دەپ اتالادى.
ءبىز قىستايتىن جەردە - قىستىڭ قاقاعان ايازدارىندا بۋى بۇرقىراپ، كومەيىنە كۇلكى تىعىلعانداي بۇلك-بۇلك ەتىپ قايناپ جاتقان ءمولدىر بۇلاق بار راس، قۇم اراسىندا بۇلاق بولادى دەگەنگە سەنۋ قيىن. ءبىراق ءبىزدىڭ قىستاۋ ورنىققان جالدىڭ تۇبىندە بۇلاقتىڭ بار ەكەنى سول ايماققا تەگىس ايان. ەرتەدە مۇنى اۋليە بۇلاق دەپ، ناۋقاسقا شالدىققاندار باسىنا مال ايتىپ سويىپ، ەمگە ىشەدى ەكەن. ال ءبىزدىڭ زامانىمىزدا بۇل بۇلاقتىڭ ەشقانداي اۋليەلىگى جوق ەكەنى دە بارشا جۇرتقا ءمالىم بولادى. بىردە بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ءبىر ەكسپەديسيا: وسى ارادا جەر استى تەڭىزىنىڭ كىندىگى بار ەكەن دەگەندى ايتىپتى. شىنىندا دا جىلىبۇلاق تەڭىزگە كىندىك بولسا بولار. كەيبىر بۇلاقتارعا ءجۇز قارا مال كەپ، بىردەن باس قويعاندا تاقىل-تۇقىل بوپ تارتىلىپ قالاتىنى بار، ال جىلىبۇلاققا الدەنەشە ءجۇز مال -تەك تۇمسىقتارى سىيىسىپ تۇرا السا بولدى - اينالا جاپىرلاپ كەپ باس قويعاندا دا قىڭق ەتپەيدى. قايتا سۋى مولايا تۇسەتىن ءتارىزدى. جىلىبۇلاقتىڭ سۋىن مال دا مەيىرى قانعانشا تامسانا-تامسانا ۇزاق سىمىرەدى. ەگەر ادامشا سويلەي الاتىن بولسا: «اح، شىركىن، قايران جىلىبۇلاقتىڭ سۋى-اي!» دەسەر ەدى ولار دا.
جىلىبۇلاقتىڭ سۋى اتىنا ساي، ىشكەندە جالپى ءشول سۋىنا ءتان كەرمەك ءدامى دە بىلىنەدى ەپتەپ. ءبىراق سونىسىنا قاراماستان جۇتقان سايىن سارايىڭ اشىلىپ، ىشە تۇسكىڭ كەپ، اڭسارىڭ اۋا بەرەدى. «وسىنداي دا ءتاتتى سۋ بولادى ەكەن-اۋ» دەپ ەرىكسىز تامساناسىڭ. جاز جايلاۋعا كوشىپ، الىستاپ كەتكەندە جىلىبۇلاقتىڭ سۋىن كادىمگىدەي-اق ساعىناسىڭ.
جىلىبۇلاقتىڭ سۋىن ەلدەن ەرەكشە اڭسايتىن ەكى ادام بار. ولار ءبىزدىڭ وتارداعى اعا شوپان ماقسۇت قارت پەن كۇزەتشى جەسىر ايەل قامار جەڭگەي. كۇنۇزىن قوي باعىپ بويى توڭازىپ، سەلدىر ساقالدى كۇرەڭ ءجۇزى سۋىقتان توتىعىپ ماقسۇت قارت ورىستەن شارشاپ قايتادى. سوندايدا قامار جەڭگەي شەلەك جارىم سۋ سياتىن سارى ساماۋرىندى، سەكسەۋىلدىڭ عانا شوعىمەن بوجىلداتا قايناتىپ قارسى الادى ونى. تاپجىلماي وتىرىپ كەشكە دەيىن ۇرشىق يىرەتىن ماقسۇت قارتتىڭ كەمپىرى — ساليحا شەشەي، وسى ساتتە ماعان قاراپ، ەكى كوزىن بىردەي قۋلانا قىسىپ قويىپ:
— ال ەندى باستالدى ەكى اپيىنشىنىڭ تاۋسىلماس اڭگىمەسى، — دەيدى.
ساليحا شەشەيدىڭ قازاق كەمپىرىنە ءتان ەمەس ءبىر ادەتى بار - شاي ىشكەندى جاقتىرمايدى. ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇرىن بۇل كىسى دە شايدى كوپ ىشەتىن بولعان. تەك، سوناۋ سۇراپىل سوعىس جىلدارىندا، شاي اتاۋلى بولماي كەتكەن كەزدە، باسى اۋىرىپ، تاڭدايى توبارسىپ، ۇزاق جاپا شەگەدى. اقىرىندا ءزارۋ ەتكەن تابىلماس، نارسەدەن ءبىرجولا كوڭىلى سۋىتىپ، سوعىس بىتكەننەن كەيىن دە شاي ىشپەۋگە وزىنە-وزى انت ەتەدى. جانە سول انتىن ەش ۋاقىت بۇزعان ەمەس. قايدا جۇرسە دە، قايدا بارسا دا داستارقانعا وتىرعاندا: «ماعان تازا اق سۋىڭنان عانا قۇيا عوي» دەيدى دە اق سۋدان ءۇش-تورت شىنى ىشەدى. ابىسىن-اجىندارى: «ەندى زامان تۇزەلدى عوي، جوقشىلىقتىڭ بەتى ارمەن كەتتى، شاي ىشسەڭشى بۇلدانباي» دەپ تالاي رەت ايتىپ قىستاعان دا كورىنەدى. «كۇنىم شايعا قاراپ تۇرسا دا ادىرە قالسىن» دەپ ساليحا شەشەي ءوز دەگەنىنەن قايتپاپتى. سول ساليحا ماقسۇت قارت پەن قامار جەڭگەيدىڭ شايدى ۇزاق ىشەتىنىن وزىنە مازاق ەتىپ، مىسقىلداپ وتىرادى.
مىنە، داستارقان جاسالىپ، بۋى بۇرقىراعان سارى ساماۋرىن ىسقىرا دەمىگىپ ورتاعا كەلدى. سول ساتتە-اق قايماق قاتقان قىزىل كۇرەڭ قويۋ شايدىڭ حوش ءيىسى بۇرق ەتە ءتۇستى. بۇكىل كيىز ءۇيدىڭ ءىشى كوزگە كورىنبەس تەك جۇرەكپەن عانا سەزىنەر اسەمدىككە بولەنەدى. تاماشا ءبىر شاق قوي بۇل!
ماقسۇت قارت اۋەلدە قاباعى سالبىراپ ەشتەڭەنى جاقتىرماي بىرىس-تىرىس بوپ وتىرادى. ەكى-ۇش شىنى شايدان كەيىن عانا ماڭدايى ءجىپسىپ، تەرىسى كەڭي باستايدى. جادىراپ بىرەر اۋىز ءتىل قاتادى. كەلە-كەلە ءون بويىن ەزىلگەن تەر باسىپ، مونشادان جاڭا شىققانداي-اق قىپ-قىزىل بوپ ءبورتىپ الادى. وسىدان كەيىن-اق اڭگىمە تيەگى اعىتىلادى. ۇزاقتى كۇنگە مال سوڭىندا ءجۇرىپ، اداممەن سويلەسپەي ءىشى سوزگە تولىپ، پىسىپ كەلە مە كىم ءبىلسىن، ءبىزدىڭ ىشتەي كۇلىپ، مازاق ەتكەنىمىزدى ەلەڭ قىلماستان ءوزىنىڭ جاستىق شاعىندا ىستەگەندەرىن ەسكە الىپ، ماقتانادى-اي كەلىپ. ماقسۇت قارتتىڭ اسىرەسە ماقتانىپ ءجيى ايتاتىنى: ەرتەدە بايدىڭ مالىن باعىپ جۇرگەنىندە، ورىستە قويدى ۇرلاپ ساۋىپ، ءسۇتتى تاسقورىقپەن ءپىسىرىپ ىشكەن كەزى. ءدال سونداعى ءسۇتتىڭ ءدامى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاڭدايىندا تۇرعانداي تامسانادى. ءبىر كۇنى بايدىڭ بايبىشەسى مۇنىڭ ۇرلىعىن سەزىپ قويىپ، شەكپەنىنىڭ ىشىنەن بەلىنە بايلاپ جۇرگەن ساپتى اياعىن شەشىپ الىپ قاپتى. ماقسۇت قارت سوندا دا ءسۇت ءىشۋدىڭ امالىن تابادى. ءسۇتتى ساۋلىقتاردى ۇلكەن قويتاستىڭ ۇستىندەگى ەكى ساپتى اياقتاي ءسۇت سيار شۇڭعىلعا ساۋىپ، تاسقورىقپەن ءپىسىرىپ ىشەدى.
— ءجا، قويشى ءارى، نە بولسا سونى ايتپاي، — دەپ كەمپىرى شالىنىڭ تىم بوسىڭكىرەپ كەتكەنىن جاقتىرمايدى.
— نە قوياتىنى بار، ەستىسىن بالالار، — دەپ ماقسۇت قارت كۇشەنە سويلەپ، بوي بەرمەيدى. شەكە تامىرى بۇلك-بۇلك ەتىپ ادىرايىپ، ماڭدايى مەن بەتىنەن اققان تەر تارام-تارام بوپ جول سىزادى.- ءبىلسىن، ءبىزدىڭ قانداي اۋىر ازاپتاردى باستان كەشىرگەنىمىزدى. مىناۋ قامارعا، مىناۋ شويقاراعا (شويقاراسى مەنمىن) قاراڭ وشكىر سول زامان قورقىنىشتى ەرتەگى ەمەس پە. بۇلاردىڭ قازىرگى باقىتتى زامانىنا نە جەتسىن، شىركىن!..
— سول، سەن ايتقان قويتاستى ارى-بەرى كوشىپ ءجۇرىپ نەشە كوردىم، ءتىپتى، سونىڭ ۇستىنە قويدى قالاي شىعارعانىڭدى بىلمەيمىن، — دەيدى ساليحا شەشەي تالاسا ءتۇسىپ.
— شىعاردىم دا شىعاردىم...
ماقسۇت قارت ءسوزىن اياقتاي الماي ىزاعا بۋلىعىپ كەمپىرىنە ىزبارمەن قاراپ قويادى. تەرىن ءسۇرتىنىپ، مۇنان ءارى تىستەنە تىرسىلداعان كۇيدە شايدى ءۇنسىز ىشەدى. تەك سارى ساماۋرىننىڭ شۇمەگى «ءشۇر-ر» ەتىپ، ىشىندەگى سۋدىڭ تاۋسىلعانى تۋرالى حابار بەرگەندە عانا كەسەسىن توڭكەرە سالادى.
قامار جەڭگەي بولسا ەش ۋاقىت ءبىر اۋىز ارتىق ءسوز سويلەمەيدى. ساليحا شەشەيدىڭ ايتۋىمەن ءۇي شارۋاسىن ءۇن-تۇنسىز ىستەيدى. شايدى دا ەڭ سوڭىنا دەيىن راقاتتانا، تەرلەپ وتىرىپ ىشەدى. قارت پەن كەمپىرى اراسىنداعى قاقتىعىس كەزىندە، تەرىس قاراعان كۇيدە سىقىلىق قاعىپ، كوزىنەن جاس اققانشا كۇلەدى. قاقاعان سۋىقتاردا ۇسىك شالىپ، سونىڭ سالدارىنان ءبىر قابات تەرىسى سىپىرىلىپ قاتپارلانىپ قالعان قوڭىر كۇرەڭ ءجۇزىن قالىڭ تۇك باسقان. جايشىلىقتا توڭىرەكتەگى تىرشىلىكتەن ءبولىنىپ، جان تۇكپىرىندەگى قيالعا شومىپ، وزىمەن-وزى بوپ بەيعام وتىرادى. تەك وسىنداي ءبىر كۇلگەن كەزدەرىندە عانا مۇڭعا تولى قوڭىر كوزى ءبىر ساتكە بولسا دا ۇشقىن شاشا جادىرايتىن. شايدان سوڭ جەڭگەي ىدىس-اياقتاردى ءجۋىپ-سۇرتىپ، داستارقاندى جينايدى دا جىلى كيىنىپ الىپ قوي كۇزەتۋگە شىعادى.
* * *
قوي ەسىك الدىنداعى توبەسى اشىق قامىس قورادا جاتىر. كولحوز باسقارماسى جىلدا كوكتەمدە، وسى قۇمدى قىستايتىن بويداق مالعا جابىق قورا، شوپاندارعا تۇرعىن ءۇي سالۋدى جوسپارلايدى. الايدا جاز كەزىندە باسقا جۇمىستاردان قول تيمەي، ول جوسپار كەلەر جىلعا قالادى. وسىلايشا جىلدان جىلعا قالۋمەن جابىق قورا سالىنباي، اياققۇمداعى بويداق وتارلاردىڭ ءبارى دەرلىك ۋاقىتشا جاسالعان توبەسى اشىق قامىس قورالاردا قىستايدى. ال «ۋاقىتشا قورانىڭ» مالدى يت-قۇستان ساقتاۋعا سەنىمدى بولماسى ايتپاسا دا بەلگىلى عوي. سوندىقتان، اياققۇمداعى تۇنگى مال كۇزەتى ايرىقشا مىقتى بولۋى كەرەك. ءسال كوز جازۋعا بولمايدى. مىلتىق الىپ ايتاقتاپ، تاڭ اتقانشا قورانى اينالىپ جۇرۋگە تۋرا كەلەدى.
قۇمنىڭ تابيعاتىن بىلمەيتىندەر: وندا قار جۇقا تۇسەدى، اۋا رايى جۇمساق بولار دەپ ويلايدى. تىپتەن ولاي ەمەس. راس، تاۋلى جەرلەردەي مۇندا بوران سوقپايدى. قۇم ۇستىندەگى اۋا ءبىرقالىپتى تىمىرسىق تۇرادى. كوبىنە زىلدەي اۋىر سوقىر تۇمان باسىپ، توڭىرەكتە قۇلاققا ۇرعانداي تىنىشتىق ورنايدى. ال تۇنگى سۋىعى بۋىننان ۇرىپ، ساي-سۇيەكتى سىرقىراتادى. اياققۇمنىڭ سۋىعى-اي، دەگەندە زار ەڭىرەمەيتىن كۇزەتشى كەمدە-كەم-اق. اياققۇمنىڭ تۇنىنەن بەزەردەي بولعان ادامنىڭ ءبىرى قامار جەڭگەي شىعار.
ءبىز ءۇي ورتاسىنداعى شويىن پەشكە سەكسەۋىل مەن سارى قيدى تولتىرا سالىپ، وتتى ورتەي جاعامىز دا جىلى توسەككە ەنەمىز. ءۇيدىڭ ءىشى تىم-تىرىس. قىزا تۇسكەنىن بىلدىرگەندەي شويىن پەش تىرس-تىرس ەتىپ قويادى. تۇنگە قاراي سىرتتاعى دىبىستار كيىز ءۇيدىڭ قۇلاققا شەرتكەندەي انىق ەستىلەدى. كورشى قىستاۋلارداعى كۇزەتشىلەردىڭ «اي-وۋ، ايتاق، ايتاق» دەگەن داۋىستارى، يتتەردىڭ ابالاي ۇرگەنى بىرىنە-بىرى ۇلاسىپ جاتادى. تاڭ اتقانشا ءبىر سەمبەيدى. ءوزىمىزدىڭ قوراداعى قويلاردىڭ كۇتىر-كۇتىر كۇيىس قايىرعاندارى، جوتەلىپ-پىسقىرعانى - قويلى اۋىلدىڭ تۇنگى تىرشىلىگىن مولىقتىرا تۇسكەندەي بولادى. اۋىق-اۋىق قامار جەڭگەي دە ۇياڭ داۋسىن سوزىلتا شىعارىپ «ايتاقتاپ» قويادى. ونان سوڭ قىستىڭ ۇزاق تۇنىندە قوڭىرجاي باياۋ ۇنمەن ىڭىرسي ءجۇرىپ ءان ايتادى. قامار جەڭگەيدىڭ بىلەر اندەرى دە وتە كوپ. تاۋسىلمايدى. ءار ءاندى ءبىر ءتۇن ايتقاننان كەيىن ەكىنشىلەي قايتالامايدى. باسقا اۋەنگە اۋىسادى. اۋزى اننەن بوساسا بولدى الدەكىممەن كۇبىرلەپ سويلەسكەندەي بوپ كەتەدى. تەگىندە، وزىمەن-وزى وڭاشا سويلەسىپ ءجۇرۋ — قامار جەڭگەيدىڭ بويىنا سىڭگەن ءبىر ادەت. كەيدە كۇيەۋىنىڭ سۋرەتىن قولىنا الىپ سونىمەن سويلەسىپ وتىرادى.
ءبىز ماقسۇت قارت ەكەۋمىز قويدى كەزەكتەسىپ باعاتىنبىز. ەكى كۇن ول، ەكى كۇن مەن باعام. ماقسۇت قارتتىڭ ۇيدە قالعاندا نە ىستەيتىنىن قايدام، مەن ءوزىم وسى كۇندە كىتاپتان باس كوتەرمەيمىن.
بىردە ساسكە كەز ەدى. ءتۇنى بويعى كۇزەتتەن شارشاعان قامار جەڭگەي الاڭسىز ۇيىقتاسىن دەپ، جىلى كيىنىپ الىپ ءۇيدىڭ سىرتىنا شىعىپ، كىتاپ وقىپ وتىرعام. ساليحا شەشەي قورا سىپىرىپ جۇرگەن. كۇن جايما-شۋاق جىلى ەدى. قۇم اراسىنىڭ بەلى بوساڭداپ بۋسانىپ جاتقان. اندا-ساندا اقىرىن عانا ۇرلەپ وتكەن جىپ-جىلى سامال جەل جاس قوردانىڭ ءيىسىن اكەلەدى تاناۋعا. كوك ايازدانعان كيىز ءۇيدىڭ سىرتى ءمولت-مولت ەتكەن شىققا تولى. كەنەت ءۇي ىشىندەگى كۇڭگىر-كۇڭگىر ءسوز ويىمدى ءبولىپ جىبەردى. قامار جەڭگەيدىڭ داۋسى. كىممەن سويلەسىپ وتىر ەكەن دەپ تاڭ-تاماشا بولدىم مەن. اقىرىن باسىپ كەپ ىشكە ەندىم. ۇيىقتاپ جاتىر دەگەن قامار جەڭگەيىم اعاش توسەك ۇستىندە باسىن كوتەرىپ وتىر. قولىندا ابدەن سارعايعان، شەت-شەتى توزعان كۇي ەۋىنىڭ سۋرەتى، سوعان قاراپ سويلەپ وتىر. قارسى الدىندا كۇيەۋىنىڭ ءوزى وتىرعانداي وكپە-نازىن ايتىپ وتىر.
— مەن بەيباقتى عوي، جاپادان-جالعىز تاستاپ كەتتىڭ. كۇت مەنى، كەلەمىن دەپ اتتاندىڭ عوي. كەلگەنىڭ كانە. سارعايىپ ءالى وتىرمىن. جولىڭا قاراي-قاراي ەكى كوزىم ءتورت بولدى، نە ءولى، نە ءتىرى دەگەن حابارىڭ جوق...
قولى ءسال ءدىر-دىر ەتتى. ەندىگى ءسوزدى سۋرەت ايتىپ تۇرعانداي كورىندى ماعان: «قامىقپا، جارىم، كۇتە ءتۇس ءالى» دەگەن ءتارىزدى. مەنىڭ كىرىپ قاراپ تۇرعانىمدى سەزىپ، قامار جەڭگەي ماعان بۇرىلدى.
— جاقسى اعاڭمەن ۇرسىسىپ وتىرمىن،- دەدى كوزىنە تولعان جاستى ىركىپ. — ول كەتكەندە التەك-تالتەك باسىپ، تۇرىپ-جىعىلىپ جۇرگەن سەن دە، مىنە، زىڭگىتتەي ازامات بولدىڭ. و، دۇنيە-اي!.. ءبىز جاڭادان ءۇي بوپ، وتاۋ تىككەن جىلى سەندەرمەن كورشى وتىردىق. سەن ول كەزدە ەكى جاستاعى بىلدىرلاعان ءسابي ەدىڭ. اپاڭ سەنى ەمشەكتەن شىعارامىن دەپ، ءبىراز كۇنگە ءبىزدىڭ ۇيگە اكەپ تاستاعان. مازالى جاقسى بالا ەدىڭ، جىلاعان جوقسىڭ. تاماققا تويعىزىپ قويسام بولدى، دومالاڭداپ ويناي بەرەتىنسىڭ. مەنىڭ كۇيەۋىم سەنى جاقسى كورۋشى ەدى. سەن ونى «جاقسى اعا» دەيتىنسىڭ. كەشكىسىن جاتاردا سەن ەكەۋمىزدىڭ ورتامىزعا كىرىپ، تىپىرلاپ جاتىپ: «جاقسى اعام مەنىكى» دەپ كۇيەۋىمدى ءشوپ-شوپ ءسۇيىپ، مەنى توسەكتەن قۋۋشى ەدىڭ... سولارىڭدى ۇمىتقان جوقسىڭ با؟ جاقسى اعاڭدى بىلەسىڭ بە؟
اينالايىن، قامار جەڭگەي، قىزىقسىڭ عوي سەن. وسى سۇراقتى شىنىمەن-اق ويلانىپ قويىپ وتىرسىڭ با، ماعان. الدە بۋىنسىز جەردەن پىشاق ۇرىپ مەنى قيناعىڭ كەلە مە؟ نەسىن جاسىرايىن جاقسى اعام مەنىڭ ەسىمدە جوق. ءتىپتى قانداي ەكەنىن كوز الدىما كەلتىرە دە المايمىن. كورمەگەن ادامىمدى قالاي ەلەستەتەيىن. ءبىراق بۇل ءۇشىن مەن كىنالى ەمەسپىن عوي. تۋعاننان ەس بىلمەگەنىم ءۇشىن سابيلىگىم كىنالى عوي. ەكى جاستاعىسىن كىم ەسىندە ساقتادى ەكەن؟
مەن وسى شىندىقتى ايتىپ سەنىڭ كوڭىلىڭە تيتتەي دە كىربىڭ سالعىم كەلمەيدى. مەيلى، بۇرىس بولسا دا شىنىمدى ىشكە بۇگىپ، وتىرىك ايتۋعا ءماجبۇرمىن. «ءبارى ەسىمدە، جەڭەشە، تاپ بۇگىنگىدەي ءبارى دە كوز الدىمدا، جاقسى اعامدى دا ۇمىتقان جوقپىن» دەيمىن. مۇمكىن، بۇل وتىرىگىمدى ءوزىڭ دە سەزەتىن شىعارسىڭ. سوندا دا ىشىڭنەن مەنىڭ ءدال وسىلاي ايتۋىمدى تىلەپ تۇراسىڭ عوي. ءوزىڭ ۇمىتپايتىن جاندى باسقا دا ۇمىتپاسا ەكەن دەيسىڭ عوي...
ءوزىم دە ويعا قالدىم. راسىندا دا قاي ۋاقىتتان باستاپ ماعان ەس كىردى؟!. ءيا، ءيا، ەڭ اۋەلى، قارنىمنىڭ قاتتى اشقانى ەسىمدە. ءدال نەشە جاستا ەكەنىمدى، قاي اي، قاي كۇنى ەكەنىن دە بىلمەيمىن. اكەمنىڭ قايدا ەكەنىن دە بىلمەيمىن. كۇن سۋىق. دالادا جەل سوعىپ تۇردى. اسپان قاپ-قارا بۇلت ەدى. مەن تەرەزەنىڭ الدىنا شىعىپ، اپامنىڭ جۇمىستان ورالۋىن زارىعا كۇتىپ وتىردىم. ءبىز ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بەس اعايىندى بولاتىنبىز، اپام ۇيگە سىرتىمىزدان بەكىتىپ جاۋىپ كەتكەن. ەرتەڭگىسىن قالدىرعان ازىن-اۋلاق ناندى تالاسا-تارماسا جەپ اپ، قارنىمىز اشىپ، شۋلاسىپ وتىرعانبىز. سوندا مەن تەرەزەگە بەتىمدى باسىپ جىلاعانىمدا ءبىرىنشى رەت ەس كىرىپتى. تارشىلىق ادامدى تەز ەسەيتە مە دەيمىن. ويتكەنى، مەن سول كۇننەن باستاپ ءومىرىمنىڭ ءار كەزەڭىن كينولەنتاداي كوز الدىما انىق ەلەستەتە الامىن. ءسويتىپ جىلاپ وتىرعانىمدا، قامار جەڭگەي، سەن كەلدىڭ، ەسىكتى اشىپ ۇيگە كىردىڭ. «جىلاماڭدار، بالاپاندارىم، اپالارىڭ ءقازىر كەلەدى» دەپ ءبىزدى جۇباتتىڭ. ءبىز قارنىمىزدىڭ اشقانىن ايتىپ شۋىلداسىپ، ونان ارمەن جىلادىق. جۇرىڭدەر دەپ سەن ءبىزدى ءوز ۇيىڭە ەرتىپ اپاردىڭ. جارتى تابا ناندى الىپ بىزگە ءبولىپ بەردىڭ دە، ءوزىڭ ءبىزدىڭ قوماعايلانا اساعان تۇرىمىزگە قاراپ اۋەلى كۇلدىڭ، ونان سوڭ قاباعىن ءتۇيىلىپ، مۇڭايىپ وتىرىپ قالدىڭ. «بالاپاندارىم-اي، سەندەردى دە شۋلاتتى-اۋ سوعىس دەگەن قۋ پالە» دەدىڭ.
سول كۇنى شاي قايناتىپ، تۇز سالىپ، قۇر قارا سۋدى ىشكەنىڭ دە انىق ەسىمدە، ويتكەنى بار نانىڭدى بىزگە بەرىپ قويعان ەدىڭ.
ءبىزدىڭ ءۇيدى جوقشىلىق تاۋقىمەتى ءجيى قىسىپ تۇردى. انامىز بايعۇس ەرتەلى-كەش كولحوز جۇمىسىندا، دالادا جۇرەدى. تاۋىپ اكەلگەن قوس ۋىس كەۋسەنىن تۇندە قۋىرىپ، ءتۇيىپ، ەرتەڭگى كۇنگە بىزگە تالقان ازىرلەپ بەرەدى. ءبىراق بەس بىردەي بالاعا ول نە بولسىن. مىنە، سول كەزدە سەن ءبىزدى ىلعي ۇيىڭە ەرتىپ اپارۋشى ەدىڭ. ءوزىڭ جەمەي اۋزىڭنان جىرىپ، بار نانىڭ مەن تالقانىڭا ءبىزدى تويعىزاتىنسىڭ. ءىش تارتقان ادامعا بالا تەز ءۇيىر بولادى عوي. ءبىز سەنىڭ ۇيىڭە دە ءدال ءوزىمىزدىڭ ۇيىمىزدەي ەركىن كىرەتىنبىز. مەن كوبىنە سەنىڭ باۋىرىڭدا جاتىپ ۇيىقتايتىنمىن. سەنىڭ جۇمىستان قالجىراپ، شارشاپ قايتقان كەزىڭ، يا جايناڭداعان قۋانىشتى شاعىڭ مەنىڭ كوز الدىمدا بولۋشى ەدى.
سول جىلى قىستا سەن الىستاعى ستانسياعا شانامەن كولحوزدان استىق تارتتىڭ. بىردە ات قۇلاعى كورىنبەس الاي-تۇلەي بوراندا ورالدىڭ. اياعىڭدا تار ەتىك ەدى. كەلگەن بويدا تەز شەشپەك بولدىڭ، ءبىراق مۇز بولىپ قاتىپ قالعان ەتىك شەشىلمەدى. اقىرىندا، اپام القىمىن پىشاقپەن ءتىلىپ، ازەر شەشتى. سەنىڭ اياعىڭ كۇپتەي بوپ، قاراكوكتەنىپ ءۇسىپ كەتىپتى. سوندا سەن:
— شانام توقتاپ قالاتىن بولدى-اۋ دەپ جىلادىڭ. ۋاقىتشا ات-شاناڭدى مەنىڭ اپام ايدايتىن بولدى دا، ءبىز بەس بالا سەنىڭ ۇيىڭدە قالدىق. ەندى سەن اياعىڭدى وراپ تاستاپ، كۇنى بويى جانە ۇزاقتى تۇنگە ماي شامنىڭ جارىعىمەن اسكەرلەرگە جىبەرۋ ءۇشىن ءجۇن قولعاپ، شۇلىقتار توقىدىڭ. ۇيىقتاماعاندىقتان كوزىڭ شولدەنە قىزارىپ، ءىسىپ كەتتى. جاساۋراپ تۇراتىن بولدى. سەن سوندا دا قويعان جوقسىڭ، توقي بەردىڭ.
ءبىر كۇنى پوچتا تاراتۋشى قارا دومالاق قىز ۇمسىناي ۇيگە جۇگىرىپ كىرىپ:
— ءسۇيىنشى، قامار، بيلە! — دەگەن ءۇش بۇرىشتى حاتتى كورسەتىپ.
سەن اياعىڭدى وراعان كورپەنى جۇلىپ تاستاپ، ەدەنگە سەكىرىپ ءتۇستىڭ دە، تىپىرلاپ بيلەي جونەلدىڭ. اياعىڭدى كورگەن ۇمسىناي شوشىپ كەتىپ:
— ازىلدەيمىن، قامار، ءازىلىم عوي. ءما، — دەپ حاتتى ۇستاتا بەرگەن.
سەن حاتتى قولىڭا العان كۇيدە ىشەك-سىلەڭ قاتىپ، توقتاۋسىز بيلەي بەردىڭ. اياعىڭنان ساۋىلداپ قان اعىپ، ەدەن ۇستىنە ەشتەڭەگە ۇقسامايتىن بەلگىسىز ءبىر تۇرپايى ىزدەر ءتۇسىپ جاتتى. سەن ونى ەلەڭ دە قىلعان جوقسىڭ. حاتتى كوكىرەگىڭە باسقان كۇيدە قۋانا تاپىراقتاپ، بيلەي بەردىڭ، بيلەي بەردىڭ...
بۇل جارىڭنىڭ ەڭ سوڭعى جازعان حاتى ەدى. ءبىراق سەن ودان ىلعي دا حات كۇتۋمەن بولدىڭ. سوعىس اياقتالدى. ەر-ازاماتتار بىرتىندەپ ەلگە قايتا باستادى. سەن ەندى ونىڭ ءوزىن قاي كۇنى كەلىپ قالار دەپ، ەلەڭدەي كۇتتىڭ.
مايدانعا سەنىڭ كۇيەۋىڭمەن بىرگە اتتانعان جىرىق ەرىن بالتاش قايتقاندا سەنىڭ قۋانىشىڭدا شەك جوق ەدى. سەن ونىڭ الدىنان ەلدەن بۇرىن جۇگىرە شىقتىڭ. سونداعى بالتاش ءسوزى دە كوڭىلىڭە ۇلكەن مەدەۋ بولىپ ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا سەنىڭ كۇيەۋىڭ قىزۋ ۇرىس كەزىندە ازعانا توپپەن جاۋ قورشاۋىندا قالىپ قويىپتى. جانە ءتىرى قالعانى انىق كورىنەدى. ونان ءارى پارتيزاندارعا قوسىلدى ما، الدە قولعا ءتۇستى مە، ول جاعى بەيمالىم دەگەن. ءتىپتى، قولعا تۇسكەن كۇندە دە ءتىرى قالۋى ابدەن ىقتيمال دەگەن-دى. بالتاش ساعان سەندىرە ايتقان. مۇمكىن، بالتاش سەنىڭ كوڭىلىڭدى جاسىتپايىن دەگەن بولار. ءبىراق جاۋ قولىندا تۇتقىندا بولىپ، اۋىر ازاپتاردى باستان كەشىرىپ، كەيىن دە ەلگە امان-ساۋ كەلگەندەر دە بولدى عوي. سەن دە كۇيەۋىڭدى سولار سياقتى ءبىر كۇنى كۇتپەگەن جەردەن كەلىپ قالار دەپ توستىڭ. جىلدار ءوتىپ جاتتى. تىرىلەر الدەقاشان قايتىپ بولدى. ال سەن ءالى دە كۇتۋدەسىڭ.
تاعى بىردە سەنىڭ اپاممەن سويلەسكەن ءسوزىڭدى دە ەستىگەم. مازاڭ بولماي اۋىرىپ جۇرگەنىڭدى ايتقاسىڭ.
— تۋراسىن ايتسام، رەنجىمە، — دەدى اپام.
— جوعا، نەگە رەنجيىن.
— ەندەشە ءتىلدى الساڭ كۇيەۋگە شىق. سەن ءتىرى ادامسىڭ عوي، ءومىرىڭدى قور قىلما.
— ءاي، اپكە، وسى ما بار ايتقانىڭىز، — دەپ، قامار جەڭگەي، سەن ءتۇيىلىپ قالعانسىڭ. وسىدان سوڭ كوپ ۇزاماي. مالعا كۇزەتكە كەتتىڭ...
* * *
بۇگىن قامار جەڭگەي «ەكى جيرەندى» باستادى. كادىمگى جايشىلىقتا ەكىنىڭ ءبىرى ايتاتىن، حالىقتىڭ ەسكى ءانى دەپ ايتىلىپ، پالەندەي ءمان بەرىلمەيتىن، كەيبىرەۋلەر: «باسقا ءبىر ءان ايتالىقشى، مىناۋ ءتىپتى داۋىسقا اۋىر ەكەن» دەيتىن اۋەن. قامار جەڭگەيدىڭ قوڭىرجاي داۋسى «ءاۋ» دەپ باستالعاننان-اق سول «اۋىر» اۋەن ەش قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، ىركىلىسسىز كەربەز سوزىلىپ، ىرعاتىلا جونەلدى. ءاننىڭ ءاربىر ءسوزى، ءاربىر جولى باياعىداعى قازاقتاردىڭ سالت-ساناسىنان تۋسا دا، ءدال قازىرگى ساتتە قامار جەڭگەيدىڭ بويىنا شاقتالىپ، جاڭا ءبىر اۋەز بەن ماعىنا الدى. مەنىڭ كوز الدىما جەسىر ايەلدىڭ نازدى اۋەنىمەن ءوزىم ەش ۋاقىت كورمەگەن، تەك ۇلكەندەردەن عانا ەستىگەن ەلەستەر كەلدى. ولەڭنىڭ العاشقى جولىندا -تۇياقتارى ساتىر-سۇتىر ەتىپ كەڭ دالانىڭ ءتوسىن دۇبىرگە تولتىرعان، جاڭا قونىسقا قاراي شۇرقىراسا شۇبىرعان كوپ جىلقى، سوڭىندا ءبىر-بىر جاراۋ سايگۇلىككە مىنگەن، قارلارىنا قۇرىق ىلگەن: ءبىرى - قۇندىز بورىكتى كۇلىمدەگەن قارا كوز، قولاڭ شاش اق قۇبا قىز دا، ەكىنشىسى - تۇكسيگەن قالىڭ قاستى، تەبىندەي وسكەن قياق مۇرتى بار اق سۇر جىگىت كەلەدى؛ ولەڭنىڭ ەكىنشى جولى سارىارقانىڭ تىمىق ءبىر كەشىندە الگى اق سۇر جىگىتتىڭ جولسىز اندىزبەن قىز اۋلىنا قاراي سۋىت جورتىپ بارا جاتقانىن ەلەستەتەدى. ولەڭنىڭ وسى ەكى جولى دا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مەنى وسىلايشا تازا ءبىر قيالعا بولەيدى. ءبىراق ولەڭنىڭ سوڭعى ەكى جولى مۇلدەم باسقا سارىنعا اۋىسادى. قامار جەڭگەي:
تۇسكەندە سەن ەسىمە، بەۋ، قاراعىم،
ساعىنىپ سارعايامىن سانامەنەن، —
دەگەن كەزدە، كوز الدىمدا قاز قالپىمەن جەڭگەيدىڭ ءوزى تۋرادى. ىشتە جاتقان ىستىق جالىنىن «اھ» ۇرىپ سىرتقا شىعارعانداي بولادى. «ەكى جيرەن» ءدال وسى ساتتە تەك قامار جەڭگەيدىڭ ءتول انىندەي بوپ ەستىلەدى ماعان. ءيا، ءدال سولاي، سارعايا ساعىنۋعا باسقا ەشكىمنىڭ دە ەمەس، تەك قامار جەڭگەيدىڭ عانا قاقى بار. جەسىر جۇرەگى لىقسي تولىپ سىزداعان مۇڭمەن ساعىنىپ سارعايادى. وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن - كەشەگى سۇراپىل سوعىس كەزىندە كەبەنەك كيگىزىپ، مايدانعا ءوز قولىنان اتتاندىرعان اسىل ازاماتىن سودان بەرى ءبىر مينۋت تا كوڭىلىنەن تاسا قىلماي، سارعايا كۇتىپ ساعىنعانىن ايتادى قامار جەڭگەي...
تۇسكەندە سەن ەسىمە، بەۋ قاراعىم...
ۇيدەگىلەر - ەشقايسىمىز دا ۇيىقتاماپپىز. ماقسۇت قارت جۇرەگى اۋزىنا تىعىلعانداي بوپ قىسىلعان سوڭ باسىن كوتەرىپ وتىردى، ال ساليحا شەشەي قىپ-قىزىل بوپ قىزعان شويىن پەشتىڭ ءدال ىرگەسىندە جاتسا دا قاراڭعى ۇيدە كۇيبەڭدەپ تۇرىپ: «بار بولعىر، قىزار ەمەس قوي، سەلكىلدەپ توڭىپ كەتتىم» دەپ كۇڭكىلدەي سويلەپ، مازداپ جاتقان وتتى كوسەي باستادى. پەش اۋزىنان شىققان كۇرەڭ قىزىل شوق ساۋلەسى كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن قان قىزىل عىپ جىبەردى.
قامار جەڭگەي ءوز ءانىنىڭ ۇيدەگىلەردى ۇلكەن ابىگەرگە سالعانىن بىلگەن جوق. ءبىر قالىپتى باياۋ عانا جالعاستىرۋدا.
ە-ەي، ەكى-اي جيرەن،
جالىن تۇيگەن.
جالعاندا جاقىنىمسىڭ-اۋ جانىم سۇيگەن،
اريداش-اي، اريداشىم-ا-اي...
تەگىندە، ءان ايتامىن دەۋشىلەرگە ءبىرىنشى قويىلاتىن شارت داۋسىڭ بولۋ كەرەك دەيدى. دۇرىس-اق شىعار، دەگەنمەن ماعان سالسا ءان سالۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى جۇرەگىڭ بولسىن. داۋىس سونان كەيىن قاجەت. مىنە، قامار جەڭگەي ءان سالىپ ءجۇر سىرتتا. ءادىلىن ايتسام جەڭگەيدە داۋىس دەيتىندەي داۋىس تا جوق، ال ءبىراق ءۇيدىڭ ىشىندەگى بىزگە ونىڭ ءاربىر العان دەمىنە دەيىن، ۇنىندەگى ءاربىر كۇرسىنىسكە دەيىن انىق جەتىپ تۇر. قامار جەڭگەيدىڭ بار تىرشىلىگى، مۇڭ-ارمانى وسى اندە عانا قالعان دەرسىڭ. ماحابباتتىڭ بال-شىرىنىن سۋسىنى قانىپ جۇتا الماعانىن، وكىنىشى، وكسىگى كوپ ءىشقۇسالىقتان ورتەنگەنىن، ورالماسقا كەتكەن جاستىق شاعىن ەگىلە تۇرىپ ەسكە الادى. ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن ناز ەتەدى. ءبىز بولساق ۇزاق ءتۇندى كىرپىك ايقاستىرماي دوڭبەكشۋمەن وتكىزەمىز. ءوزىمىز جىلى توسەكتە جاتقانىمىزبەن كوڭىلىمىز دالادا، تۇنگى سۋىقپەن ارپالىسىپ جۇرگەن، ءاربىر ادىمى اياز بوپ سىقىرلاعان قامار جەڭگەيمەن بىرگە.
جاسىراتىنى نە، دوڭبەكشىپ جاتىپ مەن قامار جەڭگەيگە شىن تۋىستىق سەزىممەن اياۋشىلىق بىلدىرەمىن. «شىركىن-اي،- دەيمىن،- وسى ءبىر كۇزەتى قۇرعىر دا ابدەن مەزى عىپ، قام كوڭىلىن ونان ارمەن باسىپ جىبەرگەن-اۋ. اتتەڭ، ەڭ بولماسا ايەلىمەن اجىراسقانداردىڭ، نە قاتىنى ولگەندەردىڭ ءبىرى تاپ بولساشى، وسى قۋ كۇزەتتەن قۇتىلار ەدى عوي»، — دەپ ارماندايمىن.
ءبىر كۇنى مەنىڭ تىلەگىمدى دە قۇداي ويدا جوقتا بەردى.
كەشكى شايدى الدىمىزعا ەندى الا بەرگەنىمىزدە، يتتەردى شۋلاتىپ ءۇي ىرگەسىنە اتتى بىرەۋ كەپ توقتادى. سالدەن كەيىن ءۇيدىڭ ەسىگى ايقارا اشىلىپ، سىرتتان ءبىر قۇشاق سۋىقتى الا-مالا، باسىندا تۇلكى تىماعى بار، كوك ماۋىتىمەن تىستاتقان قارا سەڭسەڭ ىشىك كيگەن، بۇل ۇيگە بۇرىن دا تالاي كەلىپ جۇرەتىن ساليحا شەشەيدىڭ باۋىرى تىلەپبەرگەن كىردى. سالەمدەسىپ، سىرت كيىمىن شەشكەننەن كەيىن تورگە شىعىپ، مالداسىن قۇرىپ وتىرىپ كورىپ ەدى، جاڭادان تىككىزگەن، ىشىندە كيىزدەن سىرعىزعان قالىڭ بايپاعى بار، قونىشى تاپ قارا ساننان ساپتاما ەتىگى داستارقانعا قاراي ەڭكەيۋگە يلىكتىرمەدى.
— ءوزىڭ ءتىپتى، باياعىنىڭ تورەلەرىندەي-اق كيىنىپسىڭ عوي، الپىستان اسقاندا قىز ايتتىرا جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ، — دەپ ماقسۇت قارت بالدىزسىنىپ ازىلدەپ قويدى.- اياعىڭدى شەشىن جازىلىپ وتىرساڭشى...
— ە، باياعىنىڭ تورەلەرىنەن مەنىڭ نەم كەم. شۇكىرشىلىك، وكىمەتتىڭ ارقاسىندا داراجامىز ولاردان اسىپ ءتۇستى عوي، — دەپ ازىلگە وراي ىلە جاۋاپ قاتقان تىلەپبەرگەن، مىقشىڭداي قوزعالىپ ساپتاماسىن شەشتى. ءار اياعىنا ەكى كەز عىپ اپپاق بومازيدەن شۇلعاۋ وراپتى، ونىسىن دا ءبىز كورسىن دەگەندەي كوتەرىڭكىرەي سىلكىپ، بىلاي شەتكە قويدى.
تىلەپبەرگەن - كوزى تۇزداي بوپ كوگەرگەن، قالقيعان قۇلاقتارى جۇپ-جۇقا، قوڭىر جيرەن مىسىق مۇرتتى، تومپاق بەت سارى شال. ءقازىر سۋىقتان كەلگەن بويدا ەكى-ۇش شىنى ىستىق شايدى دەم الماستان سوراپتاتا ءىشىپ جىبەرگەن سوڭ، ەكى بەتى الماداي بوپ ءوڭى قىزارا ءبورتىپ، تەرشىپ شىعا كەلدى. ءتىپتى الپىستان اسقان ادام دەپ ايتا المايسىڭ، ءجۇزى جايناڭ قاعىپ، تۇز كەزدەرى ويناقتاپ كەتتى. وسى ءبىر كوزدەر-اي! جاس ادامنىڭ كوزى سۇقتانا ويناقشىپ تۇرعاندا قانشاما ادەپسىز بولسا دا، ءبىرتۇرلى كەشىرىمدىلىك ەتۋگە بولاتىن سياقتى، ال الپىستان اسقان شالدىڭ كوزى سويتكەندە دەنەڭ ءدىر ەتە ءتۇسىپ، تۇرشىگە تىتىركەنەدى ەكەنسىڭ. قانداي سۇيكىمسىز، جيىركەنىشتى كوز. قامار جەڭگەي كۇندەگىدەي سارى ساماۋرىن سارقىلعانشا وتىرىپ، شايدى قانىپ ىشە المادى. شىنىسىن ەرتەرەك توڭكەرىپ تەزىرەك كيىندى دە كۇزەتىنە كەتتى.
قامار جەڭگەيدىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا، قيمىلىنا بۇكپەسىز ءبىر سۇعاناقتىقپەن قاراي بەرگەن تىلەپبەرگەن ەندى ءسوز اراسى عىپ:
— قاماردىڭ ءبىر جەرى اۋىرا ما، ءوڭى سىنىق قوي؟ — دەپ سۇرادى. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرگىلەرى كەلمەگەن ماقسۇت قارت تا، ساليحا شەشەي دە انانى-مىنانى ءسوز ەتىپ، جالتارا بەردى.
ەندى بىردە تىلەپبەرگەن:
— شارۋاشىلىعىم كۇيلى. شۇكىرشىلىك، دەنىم دە ساۋ، دىڭدايمىن. الپىستان استىڭ دەپ، سەن ماقسۇت دىك قىلعانىڭمەن ءالى ءبىر جىگىتتى الىپ ۇرار ءال-قۋاتىم بويىمدا، قىح-قىح-قىح... — دەپ تاڭدايىنان كۇلىپ الدى. — ەل قىدىرا شىعىپ: «وۋ، وسىندا ءبىر تۋعاندارىم بار ەدى عوي» دەپ جاقىن تۇتىپ ات باسىن اۋەلى سەندەرگە بۇرعان ءتۇرىم بار،- دەپ سىزدىقتاتا وتىرىپ، كەلگەن شارۋاسىن ايتۋعا ىڭعاي ءبىلدىردى. ءسوزىمدى تىڭدايدى-اۋ دەگەندەي، ماعان تۇزداي كوزىمەن جەپ جىبەرەردەي ءبىر قاراپ قويدى. «قۇشتار ەدىم، سەنىڭ ءسوزىڭدى تىڭداۋعا». ىزا بولعان مەن كيىمىمدى جىلىراق كيىپ تىسقا شىقتىم. جۇرەگىم الدەنەنى سەزگەندەي سۋىلداي بەردى.
دالا تىمىرسىق سۋىق ەكەن. تۇنگە قاراي قۇم قوينىنان سالقىن ءبىر ىزعار شىعىپ جاتقان سياقتى. كيىز ءۇيدىڭ سىرتىن بوز قىراۋ تۇتىپتى، اپپاق قىپ تۇر. ءبارى دە اپپاق: قامىس قورا، ىشىندەگى جوتالارى عانا كورىنىپ بۇيىعىپ جاتقان قويلار، كەشە عانا ەكى تراكتورمەن اكەلىنگەن، اناداي جەرگە جيىپ سىرتىن جۇزگەنمەن قورشاپ قويعان ءشوپ، قورانىڭ ارعى جەلكە تۇسىنداعى ۇيىلگەن كاشەكتىڭ ۇستىنە وتىرعان قامار جەڭگەي، تۇمسىقتارىن كوككە كوتەرىپ، الدەنەنىڭ جات ءيىسىن سەزگەندەي بوپ، تىڭ تىڭداپ جۇرگەن توبەتتەر — ءبارى، ءبارى دە بوز قىراۋعا ورانعان. كۇندەگىدەي ەمەس، بۇگىن ۇيدەگىلەر، اسىرەسە، تىلەپبەرگەن ەستىمەسىن دەگەندەي قامار جەڭگەي داۋسىن تىپتەن اقىرىنداتىپ، ءانىن ىڭىلداپ قانا ايتىپ وتىر ەكەن.
— كۇنى بۇگىن ءتىپتى سالقىن، نەعىپ شىقتىڭ سۋىق ءتيىپ قالادى عوي، — دەدى.
— قارتتاردىڭ اڭگىمەسى ازىرگە تاۋسىلىپ، جاتا قوياتىن ەمەس، ءىشىمدى پىستىردى، — دەدىم مەن. جانىنا كەپ وتىردىم. كورشى اۋىلدىڭ كۇزەتشىلەرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى «ايتاقتاپ»، يتتەرى شاڭ-شۇڭ بوپ شۋىلداسىپ قالدى. ءبىزدىڭ يتتەر دە شاپتىعىسىپ، جەر تىرمالاپ ۇرە باستادى. قامار جەڭگەي ەكەۋمىز — ول جىڭىشكە باياۋ ۇنمەن، مەن بارىلداعان جۋان داۋسىممەن «اۋ-وۋ، ايتاق، ايتاق!..» دەپ قوسىلا ايقايلادىق.
— ءتۇۋ، ءبىر ءوزىڭنىڭ ءۇنىڭ بۇكىل اياققۇمدى جاڭعىرىقتىرادى ەكەن عوي. مىنا قالپىڭمەن بارىلداپ بۇل وڭىردەگى قىز اتاۋلىنى شوشىتارسىڭ، — دەپ كۇلدى قامار جەڭگەي. مەيلى، ول مەنى كەلەكە ەتىپ كۇلە ايتسا دا وسى ءسوزى مەن ءۇشىن اپكەنىڭ ىنىسىنە ەركەلەتە ايتقان ماقتاۋىنداي ەستىلدى.
اينالايىن قامار جەڭگەي، ماعان سەنىڭ ساتكە بولسا دا جادىراعانىڭ، كۇلگەنىڭ كەرەك قوي. مەنىڭ ءوز باسىما قۋانىشىم مەن كۇلكىم ابدەن جەتەدى. مەن جيىرماعا ەندى عانا جەتكەن قىسقا ءومىرىمنىڭ ىشىندە تەك قۋانىش پەن كۇلكىنى عانا كورىپ كەلەمىن. مەنىڭ بار قىزىعىمنىڭ ءالى الدىمدا ەكەنىن سەن جاقسى بىلەسىڭ عوي. مەن ۇزاق جاسايمىن. سول ۇزاق ومىرىمدە تەك قانا قۋانىپ، تەك قانا كۇلىپ وتەتىن بولامىن. ال سەنىڭ قىرىقتان ەندى عانا اسقان ءومىرىڭنىڭ تەڭ جارىمى سارعايۋمەن، شەرمەن ءوتىپ كەلە جاتقانىن مەن جاقسى ۇعامىن. سەنى ساباعىڭنان ەرتە ءۇزىپ، كوكتەي سولعىزعان سوعىسقا ىلعي دا كوزىم جاسقا تولىپ لاعىنەت ايتامىن. سوندىقتان دا مەيلى، از ساتكە بولساداعى سەنىڭ تۇڭعيىق جانارىڭداعى تولىپ تۇرعان مۇڭنىڭ سەيىلۋىن تىلەيمىن...
وسى ءسات جالدار اراسىنان باياۋ جىلجىپ سوقىر تۇمان شىقتى، شوقپىت-شوقپىت ءجۇن كورپەدەي توڭىرەكتى جايلاپ، قىمتاپ الدى. ەندى يەك استىنداعى شوكالدار جىم-جىلاس بوپ جۇتىلىپ، اينالانى جىم-جىرتتىق باستى. ناعىز سۋىق، ساي-سۇيەكتى سىرقىراتار ىزعار ەندى كەلدى.
— ولەڭ ايتشى، — دەپ ءوتىندى ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن قامار جەڭگەي.
مەن ىركىلمەستەن «ەكى جيرەندى» باستاپ دارىلداي جونەلگەم.
— جوق باسقا ءبىر كوڭىلدىرەك ءاندى باستاساڭشى. قازىرگى جاستاردىڭ ءسۇيىپ ايتاتىن اندەرى كەپ قوي، سونىڭ ءبىرىن...
مەن ەندى: «اسقاقتاتا سالعانىم جايلاۋ ءانى...» دەپ «مارجان قىزعا» باستىم. قامار جەڭگەي قوسىلا كەتتى. ەكەۋمىز — قىستى دا، قۇم دالانى دا، سوقىر تۇماندى دا مۇلدەم ەستەن شىعارىپ، كوك مايسالى جايلاۋعا، جازعى جىم-جىرت ايلى كەشكە شومدىق تا كەتتىك. ءبىزدىڭ ءانىمىز باس-اياعى كۇندىك جەر — بۇكىل ءاياققۇمدى جاڭعىرىقتىردى-اۋ دەيمىن، ويتكەنى تۇس-تۇستان كورشى اۋىلداردىڭ كۇزەتشىلەرى دە ىلە قوسىلىپ، تۇمان باسقان تۇنگى كوڭىلسىز دالانى تاماشا شادىمان كۇيگە بولەدى دە جىبەردى.
وسىلايشا تاعى دا بىرنەشە ءاندى جەڭگەيمەن قوسىلا ايتتىم دا ۇيگە كىردىم. بۇل كەزدە تىلەپبەرگەن دە ءسوزىن اياقتاعان ەكەن.
— سەندەردى اعايىن دەپ ارقا تۇتىپ كەلدىم، ءسوزىمدى سويلەر، مەسەلىمدى ەتكىزەر دەپ كەلدىم. ەندى قارتايعاندا ءبىر جاس ءيىس يىسكەپ، نارەستەنىڭ داۋىسىن ەستىرمىن... — دەپ بارىپ، ءبىرجولا ىركىلدى.
ساليحا شەشەي داۋرىعا جونەلدى:
— تىلەپبەرگەن-اۋ، و نە دەگەنىڭ. سەنىڭ تىزگىنىڭدى وسىندايدا تارتپاساق اعايىنشىلىعىمىز قايسى. ادىرە قالعىردى، تۋىس جوق، تۇعيان جوق شىرىلداپ دالادا قالعانىنان تاۋىپ اپ ادام ەتكەم، ەندى قاتىن بولعانىندا وعان ءبىر ءسوزىمدى ەتكىزە الماسام...
— ءجا، وتتاما، — دەپ ماقسۇت قارت كەسىپ تاستاعان.
— ە، وتىرىك پە؟ — دەدى ساليحا شەشەي شاڭق ەتە ءتۇسىپ.- باياعىدا اتا-بابامىز الپىستى قويىپ، سەكسەنگە كەلىپ سەلكىلدەپ وتىرعانىندا بەس-التى قاتىننىڭ ۇستىنە ون بەس جاسار قىز الاتىن، ونىڭ قاسىندا قامارىڭ جەر ورتاسىنا كەلدى ەمەس پە. يباي-اۋ، سونى قىرىقتان ەندى استى دەپ ەشكىم ايتپايدى، بەت-اۋزى مەنەن كارى الجا-الجا بوپ ءجۇر عوي انە...
— سەن كاززاپ، قوياسىڭ با ەندى، جوق پا،- دەپ اقىرىپ قالعان ماقسۇت قارت ۋىققا قىستىرۋلى تۇرعان توبىلعى قامشىسىن جۇلىپ الدى. شالىنىڭ اشۋلانعان كەزدەگى شادىر مىنەزىنەن قاتتى يمەنەتىن ساليحا شەشەي جىم بولدى. — ادامعا ەتكەن قايىرىمىڭدى ساتۋعا بولمايدى،- دەدى اشۋىن باسقان سوڭ ماقسۇت قارت جايلاپ قانا، ونان سوڭ تىلەپبەرگەنگە قاراپ: — سەن بىزگە بۋىنسىز جەردەن پىشاق ۇرما! قامار دەگەن ادام جورگەگىندە جاتقاننان وز قولىمدا ءوسىپ، تۋماسا دا تۋعاننان بەتەر ىستىق بوپ كەتكەن جان، ىستىعىمىزعا كۇيىپ، سۋىعىمىزعا توڭىپ، كوڭىلىمەن، بەيىلىمەن قانىمىزعا قانى ارالاسقان، ال ەندى وعان اڭداۋسىز ءسوز ايتىپ كوڭىلىنە قاياۋ سالار جايىمىز جوق. ونان سوڭ قانشا دەگەنمەن مەكەنى بولەك، وتى باسقا جان ەكەنىن ەستەن شىعارمالىق. اراعا ءبىزدى سالماي-اق ايتارىڭدى ءوز اۋزىڭنان ايت. ال سەن كەمپىر اۋزىڭا يە بول، ارالاسپا بۇل ىسكە، — دەدى.
وسىمەن ءسوز دوعارىلدى. توسەك سالىنىپ، تىلەپبەرگەن جاستىققا باسى تيىسىمەن قورىلداپ ۇيىقتاپ كەتتى. مەنىڭ ءبىر جامان ادەتىم بار - بىرەۋ جانىمدا قورىلداپ جاتاتىن بولسا ۇيىقتاي الماي مازاسىزدانامىن. ءقازىر دە ءسويتىپ جاتىرمىن. ونسىز دا ۇيقى-تۇيقى بوپ كوڭىلىم بۇزىلعاندا مىنا شالدىڭ جاتا ساپ قور ەتە ءتۇسۋى يت جىنىمدى كەلتىردى. «كەڭىردەگىنەن ءبىر-اق سىعىپ قاتىرا سالار ما ەدى» دەپ كىجىنەمىن. «دامەسىن قارا ءوزىنىڭ، قامار جەڭگەيگە ءسوز سالماق...»
* * *
ەرتەڭگىسىن اسپان بۇلىڭعىرلانىپ، كۇن بۇزىلىپ تۇرعان سوڭ، مالدى جايىلىمعا شىعارماي، دالاعا ەسىك الدىنا ءشوپ شاشتىق. ءالى بىرەر قونباق بولعان تىلەپبەرگەن بىزگە قولقابىس ەتتى. شىنىمەن-اق جۇمىس دەگەندە سونداي ما، جوق بولماسا بىزگە كۇشىن كورسەتكىسى كەلدى مە، ايتەۋىر ول ەڭ قارىمدى، جۋان ساپتى اشانى تاڭداپ الىپ، ماقسۇت قارت، قامار جەڭگەي ۇشەۋىمىزدىڭ كوتەرگەن شوبىمىزدەي ءشوپتى ءبىر ءوزى جەپ-جەڭىل كوتەرىپ اپ، شاشىپ ءجۇردى. قامار جەڭگەي:
— مىنا شال قايتەدى، ەي،- دەپ ماعان قاراپ كوزىن قىسىپ كۇلىپ قويادى.
شىنىندا دا الپىستان اسقان تىلەپبەرگەننىڭ قايراتى كوز سۇيسىندىرەردەي ەدى. تۇندە عانا اتارعا وعىم جوقتاي بوپ وعان دەگەن كىجىڭىم تەرىمە سىيماعان، ەندى ءبىر ءتۇرلى ول رايىمنان قايتىپ، قۇرمەتپەن قارايمىن. ونىڭ جاس ادامشا شيراق قيمىلدايتىن دەمبەلشە دەنەسى -ادام بويىنا وتە جاراستى ءبىر قاسيەت-قايراتقا تولى سياقتى. ءيا، جاسى ۇلعايعانمەن كوڭىلى جاس.
بۇل كۇنگى تىرشىلىك وسى كۇيبەڭمەن ءۇي ماڭايىندا ەتتى. تىلەپبەرگەن كەشكە دەيىن قامار جەڭگەيگە ءتىس جارىپ سىر بىلدىرگەن جوق. ءتىپتى ءوزىنىڭ ادەيىلەپ كەلگەن شارۋاسىن ۇمىتىپ كەتكەن ءتارىزدى. قامار جەڭگەيدىڭ دە كوڭىلى ەش الاڭسىز. تىلەپبەرگەننىڭ نەمەن كەلگەن ويىن بىلە مە، جوق پا ول جاعىنان سىر سەزدىرەر ەمەس.
تۇستەن كەيىن تراكتوريست اسپەت دەگەن جىگىت كولحوز ورتالىعىنان ۇلكەن ءبىر شانامەن جەم اكەلگەن. ءبىز جەمنىڭ كەلگەنىنە قۋانىش قالدىق. اسپەت تراكتوردان تۇسكەن بويدا باسقامىزدىڭ امانداسقانىمىزعا پىسقىرىپ تا قاراماستان قورانىڭ ارعى جاق شەتىندە جۇرگەن قامار جەڭگەيگە قاراي تارتتى. ءداۋ تابانىمەن قيسالاڭ-قيسالاڭ ەتىپ ادىمداپ، ەزۋى قۇلاعىنا جەتە ىرجيىپ بارادى.
— ءسۇيىنشى، جەڭەشە، ءسۇيىنشى... — دەيدى.
قامار جەڭگەيدىڭ قارسى الدىنا بارىپ كىلت تۇرا قالدى.
— كانە، جەڭەشە، سۇيىنشىمە نە بەرەسىڭ؟
ءبىز بولساق سەلت ەتپەستەن اڭىرىپ تۇرمىز. اياقاستى بۇل نەندەي قۋانىش دەپ تاڭدانامىز.
— سۇيىنشىمە نە بەرەسىڭ، جەڭەشە؟ — دەپ اسپەت تاقىمداي ءتۇستى.
— اينالايىن-اۋ، قالاعانىڭدى ال، تەك ۇزدىكتىرمەي ايتشى تەز جاقسى حابارىڭدى.
— مۇنان بىلاي جامان ساتقاق دەپ ۇرىسقانىڭدى قوياسىڭ با؟
— سۇرامايتىندى سۇرايتىنىڭ-اي، ال جارايدى قويايىن،- دەپ كۇلدى.
— مىنا كورشى اۋداندا سوعىس باستالعان جىلدان حابار-وشارسىز كەتكەن بىرەۋ كەلىپتى دەيدى. قىرعىن ۇرىستا جارالانىپ تۇتقىنعا ءتۇسىپ سودان بەرى شەت ەلدە يت كورمەگەن قورلىقتا ءجۇرىپ، جۋىردا ءوز وتانىمىزعا قايتقان ەكەن. ەلدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا انا جاقتان ءالى بوسانا الماي جۇرگەن ءبىرتالاي ادامداردى بىلەتىن كورىنەدى.
— قاي كولحوزدا ەكەن؟ — دەپ سۇرادى دەگبىرسىزدەنگەن قامار جەڭگەي.
— قاي كولحوز ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، كورشى اۋداندا. ەرتەڭگىسىن وسى جاققا جۇرەرىمدە اپامنان ەستىپ سىزدەن ءسۇيىنشى سۇراۋعا اسىقتىم...
— وندا، ءقازىر قايتاسىڭ با؟ مەن بىرگە كەتەيىن، — دەدى قولىنداعى اشانى لاقتىرىپ جىبەرگەن قامار جەڭگەي. ۇستىندەگى جۇمىس كيىمىنىڭ تۇيمەلەرىن جۇرە اعىتىپ، ۇيگە قاراي اسىقتى.
— ءاي، قامار، توقتا، قىزىم، سابىر ەت،- دەدى وسى كەزدە كاشەك جيناپ جۇرگەن ساليحا شەشەي.- جاقسىلىق بولسا ەشقايدا قاشپاس. ءدال ءقازىر كەش تايانعاندا اسىپ-ساسىپ الىپ ۇشپاي كادىمگىدەي ادامشا جينالىپ ەرتەڭ-اق بارارسىڭ. مىنا اكەڭ ەكى اتتىڭ ءبىرىن ەرتتەپ بەرەدى عوي.
— ءيا، قامارجان، تراكتورمەن ورتالىققا بارىپ، ودان ءارى تاعى دا كولىك ىزدەپ اۋرە بولعانشا سالت اتپەن تۋرا بارىپ قايتاسىڭ، — دەدى ماقسۇت قارت تا. قامار جەڭگەي بۇل اقىلدى ءۇنسىز قۇپ الدى.
كەشكىسىن قويدى قورالاپ، تاماق ىشكەننەن كەيىن نەشە كۇنگى شالا ۇيقى قىسىپ، جانتايعان قالپىمدا قاتىپ قاپپىن. ابىر-دابىر سوزدەن وياندىم. تىلەپبەرگەن، ساليحا شەشەي، قامار جەڭگەي ۇشەۋى سويلەسىپ وتىر ەكەن، ماقسۇت قارت جوق، سىرتقا شىعىپ كەتكەن بولۋ كەرەك.
— شىراعىم قامار، ءبىز بالا ەمەسپىز، بەت باسىپ ۇيالىساتىن، جۇمباقتاساتىن. اشىق سويلەسەلىك. مەن ءبىر ارتىمدا ءناسىل بولماي بارا جاتقان بەيباق شالمىن. ەندى، مىنە، تورىمنەن كورىم جۋىقتاعاندا جاس ءيىس كورەم بە دەگەن ۇمىتپەن توسەك جاڭعىرتسام دەگەن ويىم بار. وزگەگە ەمەس، قولقانى وزىڭە سالا كەلدىم.
قامار جەڭگەي ەشتەمە دەمەستەن ءۇنسىز وتىرا بەردى. باسى سالبىراپ كەتتى... وسى ۇنسىزدىگىن پايدالانىپ قالايىن دەگەندەي تىلەپبەرگەن باستىرمالاتا سويلەي جونەلدى.
— وسى جاسىما دەيىن جيعان-تەرگەن ازدى-كوپتى مالىم بار، ولە-ولگەنشە نە ىشەم، نە كيەم دەمەيسىڭ، جەتەدى قالاي دا ۇستاعانىڭا...
— ءويبۇي، و نە دەگەنىڭ. استىنا ءتورت قابات كورپە سالىپ، ەكى قولىن جىلى سۋعا مالعىزىپ وتىرعىزىپ قويمايسىڭ با، — دەپ قوستادى ساليحا شەشەي... قامار جەڭگەي ءالى دە ءۇنسىز. باسى بۇرىنعىدان دا بەتەر سالبىراي ءتۇستى. «شىنىمەن-اق مويىنسۇنعان ءتۇرى مە؟»
— ايت ءبىر جاۋابىن، — دەدى تاعاتسىزدانعان تىلەپبەرگەن.
— ە، نە ايتاتىنى بار. ەنە ءسۇتىمدى بەرمەسەم دە ەلىك ءسۇتىن بەرىپ، تۋماسا دا تۋعانداي ەتىپ الپەشتەپ وسىرگەن اناسى ەدىم، ءبىر جولعا مەنىڭ دەگەنىم بولار. العاشقى كۇيەۋىنە مەنىڭ ريزاشىلىعىمسىز قاشىپ كەتتى. توپىراعى تورقا بولعىر ول بايعۇستى جامانداپ قايتەيىن، بارعانىنان قايتپاي قالدى. كۇتكەن ادام قامارداي-اق بولار. ادال كوڭىلمەن ۇزاق توستى، ءبىراق كەلمەسكە كەتكەندى كۇتكەننەن نە پايدا. تىرىگە تىرشىلىك كەرەك ەمەس پە؟! جەتەر وسىنىڭ دا، ەندى ۇيلى-كۇيلى بولۋىڭدى ويلا، قامارجان. مەن ريزا بولسىن دەسەڭ ءسوزىمدى جىقپا. ال ەگەر وسىدان تىڭداماي كەتسەڭ، الدىڭنان جارىلقاسىن، بەتىمىزدى كورمە، — دەپ ءسوزىنىڭ سوڭىن بۇيىرا اياقتادى ساليحا شەشەي.
— ناعاشى اعا، مەنى قيناماڭىز، — دەدى الدەن سوڭ قامار جەڭگەي دىرىلدەگەن داۋىسپەن. — جيىرما جىل بولدى كۇتكەنىمە ازاماتىمدى. كەبەنەك كيگىزىپ اتتاندىرىپ ەدىم قولىمنان، ەش جامانشىلىققا قيعىم كەلمەيدى، ءالى دە كۇتەمىن... مىنە، بۇگىن ءبىر قۋانىشتىڭ ۇشىن كورگەندەيمىن. كىم ءبىلسىن، الگى قايتقان كىسى جاقسى حابار ايتار.
وسى ساتتە ساليحا شەشەي ۇشىپ تۇردى دا توردەگى ۇلكەن ساندىقتى اشتى، بۋىنشاق-تۇيىنشەكتەرىن قوقىرسىتا اقتارىپ، الدەنەنى ۋىسىنا جۇمارلاي قىسىپ، قايتا كەپ وتىردى.
— قانشا ايتپايىن دەسەم دە بولمادىڭ-اۋ، قىزىم-اي! كەزىندە كوڭىلىڭدى كۇيرەتپەلىك، جاس قوي دەپ جىلى جاۋىپ جاسىرىپ قويىپ ەدىك، جۇرە كەلە ۇمىتار دەدىك، ءبىراق ەستىرتپەي بولماس. ءما، وقى! — دەدى ءبىر جاپىراق سارعايعان قاعازدى ۇسىنىپ.
قامار جەڭگەي كوزى شاراسىنان شىعىپ، سىلەيگەن كۇيدە قاعازدى الىپ، شامنىڭ جارىعىنا توستى.
— و-اۋ!..- دەپ قورقىنىشتى ۇنمەن وكىرىپ جىبەردى دە قولىن ەربەڭدەتىپ، قاعازدى لاقتىرا بەردى.
قاعاز مەنىڭ الدىما كەلىپ ءتۇستى. بۇل — ابدەن سارعايعان، سياسى وشۋگە اينالعان قارالى قاعاز ەدى. ساليحا شەشەي ەندى قاتقىل ۇنمەن سويلەپ كەتتى.
— سوناۋ سوعىس جىلدارىندا اۋىلسابەتتىڭ باستىعى مارقۇم سماعۇل شال وزدەرىڭ ەستىرت دەپ اكەپ بەرىپ ەدى. قيىن عوي ەستىرتە المادىق...
قامار جەڭگەيدىڭ كوزىنەن تىرس-تىرس ەتىپ جاس تامدى. ءمولدىر مونشاقتار جەرگە تۇسە بەرىپ تاسقا ءتيىپ پىرسىلداپ جارىلعانداي بولادى. كەنەت قوس الاقانىمەن بەتىن باسقان كۇيى تۇردى دا سىرتقا اتىپ شىقتى.
— ءوي جامان قار، دۇرىستاپ جاۋابىن بەرۋدىڭ ورنىنا كوزىن سىعىمداپ تۇرا قاشپاعى نەسى-اي! — دەپ كارلەنگەن ساليحا شەشەي سوڭىنان كەتتى.
ءبۇرىپ جەردەي بوپ شۇيلىگىپ بارادى. مەن قوسا شىقتىم ارتتارىنان.
كۇن ءتىپتى سۋىتىپ كەتىپتى. قاردىڭ ۇساق تۇيىرتپەكتەرى سەبەلەي جاۋىپ، ىزعىرىق جەل سوعىپ تۇر ەكەن. قويۋ اق تۇمان جەل ىعىنا قاراي جوڭكىلە ىزعىپ كوشىپ جاتىر. ساليحا شەشەيدىڭ ءىزىن الا قورا جاققا كەلدىم. مىلتىعىن ۇستاپ كۇزەتتە ماقسۇت قارت وتىر ەكەن.
— قامار كەلگەن جوق پا؟ — دەپ سۇرادى ساليحا شەشەي.
— جوعا، ۇيدە ەمەس پا ەدى.
— جاڭا شىعىپ كەتكەن.
— نە دەيدى! ويباي-اۋ، وندا بۇل جايباراقاتتىعىڭ نە؟! جۇگىر، ىزدە. اكەڭنىڭ كورى... بۇل تىلەپبەرگەن يت جاي كەلۋشى مە ەدى. جۇگىر!..- دەدى داۋرىعا ايقايلاعان ماقسۇت قارت. ءوزى بۇلاققا قاراي جۇگىردى. ءبىز دە سولاي قاراي ۇمتىلدىق. قارتتان وزىپ، بۇرىن جەتكەم، قامار جەڭگەي بەلۋارىنان بۇلاقتىڭ كوزىنە سۋعا مالشىنا كىرىپ، شالپىلداتا بەتىن جۋىپ تۇر. ماعان بىردەن: «جىندى بولعان ەكەن» دەگەن وي كەلدى. تاياپ كەپ:
— جەڭەشە-اۋ، بۇل تۇرىسىڭ نە؟ — دەپ سۋدان جۇلقا تارتتىم.
— اينالايىن، ءسال كىدىرشى، بەتىمدى جۋىپ الايىن، — دەدى جالىنعان ۇنمەن.
— سورلى-اۋ، ءولدىڭ عوي، — دەدى داۋسى ۇرەيلى شىققان ماقسۇت قارت تا. ساليحا شەشەي بۇلاقتىڭ شەتىنە كەپ قاققان قازىقتاي سىلەيىپ تۇرىپ قالدى.
— ەندى قايتەيىن، اتاتاي-اي، توزدى عوي ءتوزىمىم... — دەدى ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرگەن قامار جەڭگەي.
ءۇستى-باسى زىلدەي بوپ سۋدان شىقتى. ءدال وسى مەزەتتە قورا جاقتان يتتەر شاڭ-شۇڭ ەتە تۇسكەن.
— يت-قۇس كەلدى، جۇگىرىڭدەر،- دەدى ەلەڭ ەتكەن قامار جەڭگەي.
ءبارىمىز دە قوراعا قاراي ۇمتىلدىق. قويلار دا ءدۇر ەتە ءتۇستى.
اتتانداعان بويدا جۇگىرە جەتىپ، شارباققا سۇيەۋلى قوساتاردى جۇلىپ الدىم. قورادان سىرتقا بىردەڭە بۇلاڭ ەتىپ ىرشىپ شىققانداي بولدى. تۇسپالداپ تۇرىپ ەكى وقتى بىردەي اتتىم. ءبىراق تيگەن جوق. يتتەر سوڭىنان شابالانا قۋىپ ۇزاپ كەتتى. قالتا فونارىن جاعىپ قوراعا ەندىك. مال امان ەكەن. تەك ءبىر ىسەكتى عانا تاماعىنان قاۋىپ كەتىپتى، قانى دىردەكتەپ تۇر. ماقسۇت قارت ۇستاپ كوردى دە:
— ەشتەڭە ەتپەيدى، — دەدى.
ءوستىپ ءجۇرىپ ءبىراز ۋاقىتتى وتكىزىپ الىپپىز. جانىمىزدا جۇرگەن قامار جەڭگەيدىڭ ءۇستى-باسىنىڭ سۋ ەكەنى دە ەسىمىزدەن شىعىپ كەتىپتى. ۇيگە كەلىپ، لەزدىڭ اراسىندا مۇز بوپ قاتىپ قالعان جەڭگەيدىڭ كيىم-كەشەگىن ازەر شەشتىك. قول-اياعى تاستاي. تىلەپبەرگەن بۇل جايدى الگىندە قويعا قاسقىر شاپقان ابىگەر ۇستىندە بولعان شىعار دەپ ويلادى. تۇنگى كۇزەتكە ماقسۇت قارت ءوزى كەتتى. مەن جەڭگەيدىڭ قاسىندا وتىرىپ قالدىم. قامار جەڭگەي بويىن قالتىراتقان ءدىرىلدى سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ تاس ءتۇيىن بوپ جاتىر. ءجۇزى كوكپەڭبەك بولىپ قانى قاشىپ كەتتى. تەك تاڭعا جاقىن عانا دەنەسى قىزىپ، ەندى ءوڭى بال-بۇل جانىپ السىرەيىن دەدى. قاتتى اۋىردى. ءار نارسەنى ايتىپ ساندىراقتاي باستادى.
* * *
سول قىسىلۋدان تەك كەلەسى كۇنى تاڭ الدىندا عانا ەسىن جينادى. بۇل كەزدە ءۇيدىڭ ءىشى تەگىس ۇيقىدا ەدى. مەن ەرتە ويانسام دا تۇرعىم كەلمەي جاتقام. تۇندىكتىڭ تومەنگى جاعىنان ەكى ۋىقتىڭ ارالىعىنا ويىلىپ سالىنعان كىشكەنتاي اينەك تەرەزەدەن اپپاق تاڭعى راۋان ەنىپ تۇر. قامار جەڭگەي بۋىندارى سىتىرلاي كوتەرىلىپ، ۇزاق ۋاقىت ءدىر-دىر ەتكەن قولىنىڭ الاقانىنا الما-كەزەك قاراۋمەن بولدى. ونان سوڭ كەشەدەن بەرى مۇز بولىپ وراۋلى جاتقان ىرگە جاقتاعى كويلەگىنىڭ وڭىرىنەن قاتتالا بۇكتەلگەن قاعاز الدى. اراسىندا كۇيەۋىنىڭ سۋرەتى بار ەكەن. كادىمگى وڭاشا قالعانىندا قولىنا الىپ سويلەسىپ وتىراتىن، سارعايعان سۋرەت. سۋ ءتيىپ، مىجعىرلانىپ، كوك اياز بوپ قاتىپ قاپتى. قامار جەڭگەيدىڭ كوز جاسى بەتىن جۋىپ، اعىل-تەگىل قۇيىلا بەردى.
— سەن ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا ءتۇستىم...— دەدى سۋرەتتى الاقانىمەن سيپالاي وتىرىپ كۇبىرلەپ قانا...
ەرتەڭگى شايدان سوڭ تىلەپبەرگەنگە بۇرىلىپ:
— ناعاشى اعا، مەنى قيناماڭىز، — دەدى دىرىلدەگەن ۇنمەن.
ساليحا شەشەيدىڭ ءيىرىپ وتىرعان ۇرشىعى ءتۇستى، ءبىراق كەمپىر ونى قايتىپ كوتەرگەن جوق. قولىنداعى شۇيكەسىن سىپىرىپ الىپ ىرگەگە قاراي تاستاي سالدى. الدەن ۋاقىتتا:
— قايت ەندى، — دەدى تىلەپبەرگەندە ءامىرلى ۇنمەن. ءجۇزى تۇنەرىپ رەنجىگەن تىلەپبەرگەن ءۇن-تۇنسىز تۇلكى تۇماعىن باسا كيىپ اتتانىپ كەتتى.
كۇنى بويى قوي باعىپ شارشاپ كەلسەم، ەسىك الدىندا سارى ساماۋرىن بوجىلداپ قايناپ تۇر. قايناتىپ جۇرگەن ساليحا شەشەي ەكەن. قويدى قورالاپ بوپ ۇيگە كىردىم. قامار جەڭگەي باسىن كوتەرىپ، ارقاسىن جاستىققا سۇيەپ وتىر. دىرىلدەپ ءالسىز قيمىلىمەن شاي ىشەدى. مىنە قىزىق، سەنەرىمدى دە، سەنبەسىمدى دە بىلمەي بوساعادا سىلەيگەن كۇيدە قاراپپىن دا قاپپىن. ساليحا شەشەيدىڭ شىنىسىندا دا قايماق قاتقان قويۋ كۇرەڭ شاي. سىزات-سىزات ءاجىمدى جۇزىنەن ساي-ساي بوپ تەر اعىپ وتىر.
— نەعىپ تۇرسىڭ ەندى شەشىنبەي، — دەپ قويادى ماعان.
ەكى-ۇش كۇن ءوتتى. قوي باعۋعا ماقسۇت قارتتىڭ كەزەگى كەلىپ، بۇگىن ورىستەن شارشاپ قايتقان. ساليحا شەشەي سارى ساماۋرىندى بوجىلداتا قايناتىپ قارسى الدى. قارت اۋەلدە قاباعى سالبىراپ، بىرىس-تىرىس بوپ وتىردى دا سوراپتاي ۇرتتاعان ءۇش-تورت شىنى شايدان كەيىن ماڭدايى ءجىپسىپ، تەرىسى كەڭيىن دەدى. «ءۇھ-ا-ا!» دەپ دەمىن جادىراي الىپ، كادۋىلگى ەرتەدە بايدىڭ مالىن باعىپ جۇرگەنىندە ورىستە قويدى ۇرلاپ ساۋىپ ءسۇتتى تاسقورىقپەن ءپىسىرىپ ىشكەن كەزىن اڭگىمەلەپ كەتتى.
— ءجا، قويشى ءارى، نە بولسا سونى ايتپاي، — دەدى كەمپىرى شالىنىڭ بوسىڭكىرەپ كەتكەنىن جاقتىرماي.
— نە قوياتىنى بار، ەستىسىن بالالار،- دەدى كۇشەنە سويلەگەن ماقسۇت قارت كەڭىردەگىن سوزىپ. شەكە تامىرى ادىرايىپ بۇلك-بۇلك ەتىپ، ماڭدايىنان اققان تەر سەلدىر ساقال باسقان ءاجىمدى بەتىنەن جول سىزدى.— ءبىلسىن، بالالار ءبىزدىڭ نەندەي قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىرگەنىمىزدى. مىناۋ قامارعا، مىناۋ شويقاراعا قاراڭ وشكىر سوناۋ ءبىر زامان ەرتەگى ەمەس پە؟ بۇلاردىڭ باقىتتى زامانىنا نە جەتسىن، شىركىن!..
بۇل كۇنى تاۋىرلەنگەن قامار جەڭگەي كۇزەتىنە قايتا شىقتى. ءبىز ءالى بىرەر كۇن كۇتىن دەپ، قارسىلىق ەتىپ ەدىك، بوي بەرمەدى. ءتۇن جارىمى اۋعانشا مەن ونىڭ جانىندا وتىردىم. اسپان اشىق ەدى. ايازى جوق، ماۋجىراعان جىم-جىرت ءتۇن. جارقىراعان جۇلدىزدار قۇم ۇستىنە عانا كەپ توپتالىپ اپ جىبىر-جىبىر قاعىپ كۇلىپ تۇرعانداي. ءبىز قامار جەڭگەي ەكەۋمىز قوسىلىپ «مارجان قىزدى» جانە باسقا دا كوڭىلدى اندەردى ايتتىق. تاعى دا بۇكىل اياققۇمداعى كۇزەتشىلەر ءارقايسىسى ءار تۇستان بىزگە قوسىلىپ، ءانىمىزدى كوتەرىپ اكەتتى.
— شوشىنار دەسەم، — مىنا داۋسىڭا قىزدار كوپ قوسىلاتىن سەكىلدى عوي، — دەپ ازىلدەدى جەڭگەي. ونىڭ كوڭىلدەنگەن شاعىن پايدالانىپ:
— جەڭەشە، ءبىر ءسوز ايتسام اشۋلانبايسىز با؟ — دەدىم.
— جوق، ايتا عوي.
— ءسىز تىلەپبەرگەنگە نەگە كەتپەدىڭىز، ەڭ بولماسا مىنا قۋ كۇزەتتەن قۇتىلاتىن ەدىڭىز، — دەپ شىنىمدى ايتتىم.
— شىراعىم-اي، كۇزەتكە مەنى بىرەۋ بايلاپ قويدى دەيسىڭ بە، قۇتىلعىم كەلسە ەرتەڭ-اق باسقا جۇمىسقا اۋىسپاس پا ەدىم، ءبىراق... تۇنگى كۇزەتتى ۇناتامىن... تۇندە ۇيىقتاي الماي توڭبەكشىپ توسەكتە جاتقاننان دا وياۋ جۇرگەن جاقسى... راس، ءتۇن دەگەن سۋىق، ءبىراق ماعان سول سۋىعى ۇنايدى، ىشكى مۇڭىمدى سەيىلتەدى. ءالى جاسسىڭ عوي، ۇعامىن دەيسىڭ بە؟.. «ۋدى ۋ قايتارادى» دەگەن ەمەس پە، — دەپ ۇزاق سويلەپ، كۇرسىنە ەزۋ تارتتى.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەنىڭ ەسىمدە وسى تۇستا الگىندە عانا ماقسۇت قارت ايتقان ءبىر ءسوز قايتا-قايتا ورالا بەردى. «مىناۋ قامارعا، مىناۋ شويقاراعا قاراڭ وشكىر سوناۋ ءبىر زامان ەرتەگى ەمەس پە؟! بۇلاردىڭ باقىتتى زامانىنا نە جەتسىن، شىركىن!» ءدال وسى ساتتە قامار جەڭگەيدىڭ ويىندا دا وسى ءسوز تۇرسا كەرەك، ويتكەنى ماعان قاراپ:
— مەنىڭ ءومىرىمدى قويشى، قۋ سوعىس وكسىتىپ كەتتى عوي، ال سەنىڭ ءومىرىڭ اتام ايتسا ايتقانداي شىركىن، قىزىققا تولى. مۇڭايۋ دەگەندى دە بىلمەيسىڭ،- دەدى.
بۇل شىندىقتى مەن ناساتتانا تۇرىپ ءۇنسىز قوستادىم. داۋرىعا قوستاۋعا جەڭگەيدىڭ كوڭىلىن جاسىتىپ الارمىن دەپ قورىقتىم. تەگىندە بىرەۋدىڭ ونسىز دا باتتيا كورىنىپ تۇرعان قۋانىشىن داقپىرتا ءسوز ەتسەڭ ەكىنشى بىرەۋگە اۋىر ءتيۋى مۇمكىن عوي. مۇندايدا ءسوزدى باسقا ءبىر نارسەگە اۋدارىپ جىبەرگىڭ كەپ تۇرادى.
ءدىر ەتىپ جەر سىلكىنگەندەي بولدى. الىستان تالىقسىپ جەتكەن اۋىر ءدۇبىر ەستىلدى.
— يباي-اۋ، اناڭ قارا، اناۋ نە؟.. — دەدى ەلەڭ ەتكەن قامار جەڭگەي.
نۇسقاعان جاعىنا قارادىم: باتىس جاق تۇسىمىزدا تۇنگى اسپاندى قاق جارىپ شۇباتىلعان قىزىل جالىن كوككە ورمەلەپ بارا جاتتى. قوزعالىسى ءتىپتى جىلدام.
— ول نە؟..- دەپ تاعاتسىزدانعان قامار جەڭگەي قايتا سۇرادى. وڭىندە ۇرەي بار.
ءوزىم دە تاڭىرقاپ تۇرمىن. قىزىل جالىن زۋلاي ورمەلەگەن كۇيدە اپ-ساتتە كوزدەن تاسالانا بەردى.
كورشى اۋىلدىڭ يتتەرى ءۇردى، كۇزەتشىلەر ايتاقتاپ شۋلاپ كەتتى دە سالدەن سوڭ جىم-جىرت بوپ تىنا قالدى. جال اراسىنان باياۋ عانا ىزعىرىق جەل ەستى.
You Might Also Like
-
جاڭا وزەن قالاسىنان تاڭعى سالقىنمەن شىققانبىز. كۇن كۇيدىرىپ، سارى اڭىز تارتقان بۇيرىعىڭدى، جۋساندى قۋ دالانى ءتىلىپ ءوتىپ، الىسقا تارتقان تاقتايداي تەگىس اسفالت ۇستىندە «ۆولگا» ماشيناسىم...
