InfoHub Logo

ماڭقىستاۋ بارلاۋشىلارى 1963 جىلدىڭ دەكابر ايىندا مەملەكەتتىك تاپسىرمانى ويداعىداي ورىنداپ شىعىپ، وزەن مەن جەتىبايدان مۇناي كوزدەرىن اشتى. كەن ورىندارىنان مۇنداعى سۇيىق وتىننىڭ شاماسىن ەسەپتەپ شىعاردى. ەندى وسىناۋ ۇلان-اسىر بايلىقتى جوعارعى باسشىلاردىڭ قاراۋىنا ۇسىنۋ قالدى. ءسويتىپ، ماڭقىستاۋ مۇنايشىلارىنىڭ وزدەرى ەسەپتەپ شىعارعان مۇناي قورى سسسر مينيسترلەر سوۆەت جانىنداعى قازبالى بايلىقتار قورى كوميتەتىنىڭ بەكىتۋىنە موسكۆاعا جىبەرىلدى.

مەملەكەتتىك كەن قورلارى كوميتەتى ءبىزدىڭ جىگىتتەر الا بارعان وزەن، جەتىباي كەن ورىندارىنىڭ مۇناي قورىن كوپ وزگەرىسسىز بەكىتىپ، ەلىمىزدىڭ مول قازىناسىنىڭ قاتارىنا قوستى. ەندى بۇل قازىنانى حالىق يگىلىگىنە جاراتۋ ءۇشىن پايدالانۋ مەكەمەسىن قۇرۋ قاجەت. سول ماقساتپەن 1964 جىلدىڭ باس كەزىندە ماڭقىستاۋ مۇناي بىرلەستىگى اشىلدى. تىكەلەي ءوندىرىس جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن وزەن كەن ورنىن يگەرۋگە مۇناي ءوندىرۋ باسقارماسى قۇرىلدى. مەن مۇناي وندىرىسىنە بۇرىنعىدان دا ەتەنە جاقىنداي ءتۇستىم. ولكەلىك پارتيا كوميتەتى وسى باسقارماعا باستىق ەتىپ مەنى جىبەردى.

ۇكىمەت پەن پارتيا ماڭقىستاۋ مۇنايىنىڭ حالىق يگىلىگىنە تەزىرەك جاراتىلۋىنا بار جاعدايلاردى جاساپ جاتتى. سول جىلى شيەۆچەنكو قالاسىنان قالالىق پارتيا كوميتەتى قۇرىلدى. اۋەلى قۇرىلىس باسقارماسى، كەيىن كوپ ۇزاماي قۇرىلىس ترەسى اشىلدى. بۇرعىلاۋ مەكەمەسىنەن كەيىن ىلە-شالا بۇرعىلاۋ، جابدىقتاۋ، گەوفيزيكا، اۆتوموبيل ترەستەرى قۇرىلا باستادى. ەرالييەۆتە تەڭىز پورتى سالىنىپ، ماڭقىستاۋ-ماقات تەمىر جولىنىڭ قۇرىلىسى جەدەل اياقتالدى. سامولەت قاتىناسى، مۇلدە جاقسارتىلدى.

شيەۆچەنكودان وزەنگە اسفالت جول، ەلەكتر، بايلانىس لينيالارى، مۇناي، گاز، سۋ قۇبىرلارىن سالۋ باستالدى.

ساۋىسقاننان سۋ سكۆاجينالارى قازىلىپ، ونىڭ سۋى قۇبىرمەن وزەنگە جەتكىزىلدى. وزەننىڭ پايدالانۋعا تاپسىرىلۋىن شاپشاڭداتىپ، مۇناي ءوندىرۋ جۇمىستارىن جوعارى دارەجەگە كوتەرۋ ءۇشىن ەلىمىزدەگى جەتەكشى مۇناي-گاز ينستيتۋتتارى عىلىمي-زەرتتەۋ، جوبالاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە قاتىستى. ۇكىمەتىمىز بەن پارتيامىزدىڭ بۇل كۇردەلى دە سان قيلى جاۋاپتى جۇمىستى دۇرىس جولعا باعىتتاپ وتىرۋى ءۇشىن بۇكىلوداقتىق مينيسترلىكتەن ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىنداعى مۇناي ءوندىرىسىن باسقاراتىن باس باسقارمانىڭ باستىعى قارايەۆ جولداستار جانە باسقا دا كوپتەگەن ماماندار ماڭعىستاۋعا ءبولىندى. ءبىراق باسقارۋ ورىندارى قانشا كوپ بولسا دا، بۇيرىق قانشا بيىكتەن كەلسە دە ونىڭ تۇسەر جەرى، ورىندالار جەرى بىرەۋ - وزەن عانا. پارتيا ونىڭ تۇتقاسىن بىزگە بەردى.

مۇنداعى ءوندىرىس، قۇرىلىس بازالارى دا ۇلكەن. ەنەرگەتيكالىق بازاسى كەرەكتى مولشەردەن الدە قايدا ارتىق، ءتىپتى باسقا وندىرىستەردى دە قامتىرلىقتاي قۋاتى بار. ونىڭ ۇستىنە ءقازىردىڭ وزىندە-اق الىپ اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى باستالعان. سونىمەن وزەن كەن ورنىن يگەرۋ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ءقازىر وندا بارلاۋشىلار جۇمىستى ودان ءارى ىستەپ جاتىر. ولار مۇناي قورىن تەرەڭىرەك زەرتتەي ءتۇسىپ، بىزدەرگە مۇناي كوزدەرىن كوبىرەك تاپسىرماقشى. ءوندىرىس ءۇشىن سالىناتىن قالانىڭ جايى دا شەشىلگەن جوق. تەك سول باياعى ورۋدجيەۆ، ەسەنوۆتار مەن بىرگە قاعىپ كەتكەن قازىعى عانا بار. سول جەرگە جاڭادان ۆاگون ۇيلەر اكەلىنىپ، قۇرىلىسشىلاردىڭ ءبىر ۋچاسكەسى ورنالاسىپ جاتىر. ولار كوپ پاتەرلى ءبىر باسپانانى ءبىز ءۇشىن تەز قۇراستىرىپ بەرمەكشى بولدى. بۇل ءۇيدىڭ قۇرىلىسى بىتكەنشە مەن باياعى ءوزىم ىستەگەن مۇنايشىلار ورتالىعى — ەمبى اۋدانىنا بارىپ كادرلار جيناپ الۋعا كەتتىم.

اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتاري سالامات مۇقاشيەۆ مۇنايشى جىگىت ەدى. ماڭقىستاۋ جاعىنداعى ەسەپسىز قيىندىقتاردى ونىڭ ءوزى ەستىپ ءبىلىپ جاتقان بولۋى كەرەك. الايدا، ونىڭ مەنى سالعان جەردەن جىلى قارسى الۋىنا كۇمانىم دا بار. سوندىقتان ەمبىگە كەلگەندە «جۇمىسشىلاردى ازعىرىپ ەرتىپ كەتۋگە كەلدىڭ بە؟» — دەگەندەي جاقتىرماي قالا ما، دەپ قورقا سوققان ەدىم. ونىم قاتە بولدى. قايتا سالامات مەنى قاسىنا ەرتە ءجۇرىپ، قۇلسارى، قوسشاعىل، ماقات، دوسسور كاسىپشىلىكتەرىن ارالاپ، مۇنايشىلارعا ماڭقىستاۋدىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىردى، ولاردى ۇلكەن مۇنايدى يگەرۋگە ول دا شاقىردى. ماڭقىستاۋداعى كازىرگى جاعدايدىڭ قيىندىعىن ەكەۋمىز دە جاسىرماي ايتىپ بەردىك. جۇمىسىمىز ناتيجەسىز بولعان جوق.

بۇل ساپاردا قيىندىقتان تايىنبايتىن، تاۋەكەلگە بەل بايلاعان ناعىز ەنتۋزياست-10 جىگىت ماڭعىستاۋعا بارۋعا بەلسەنىپ شىقتى. ولاردىڭ ءبارى ءقازىر ماڭكىستاۋدىڭ اتى شۋلى ەڭبەك ارداگەرلەرى. ءسويتىپ، بولاشاق جاڭا وزەن قالاسىنىڭ ءبىرىنشى تۇرعىندارى ساعىز كاسىپشىلىگىنەن كەلگەن وپەراتور نۇرمۇحانوۆ كەمەلحان، قۇلسارىدان-بيسالييەۆ ومار، جۇبانوۆ بەلەك، ىعىلمانوۆ اتىراۋ، قورقىتوۆ بايجان، جالعاسپايەۆ ءىسماعۇل تارى باسقالارى شىلدەنىڭ ىستىعىندا جەڭىل-جەلپى كوشىپ كەلىپ، ءالى دە سالىنىپ بىتپەگەن باراكقا ورنالاستى دا، بارلاۋدان شىققان سكۆاجينالاردى پايدالانۋعا دايىنداۋ جۇمىسىنا كىرىسىپ كەتتى.

وسى تۇستا ماڭقىستاۋداعى مۇناي ءوندىرۋ ىسىنە تۇبەكتىڭ بۇرىنعى ءبىرىنشى بارلاۋشىسى، 1957 جىلى بارلاۋ ترەسىن قۇراپ، ونى ءۇش جىل باسقارعان قارت مۇنايشى ورىنباي بەردىعوجين دا كەلدى. قاشان دا الىسقا شاباتىن كارى تارلان ءدۇبىر شىققان سوڭ جاتا الماعان. ءوزى باستاندىرعان ۇلكەن ءىستى اياعىنان قاز باستىرىپ، اياقتاۋعا كەلىپتى. ءبىز كانىگى بارلاۋشىنى قۋانا قارسى الدىق. باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ قابىلدادىق. ورەكەڭ ۇمىتىمىزگە قاراي ىسكە قىزۋ كىرىستى. جۇمىسشىلاردى باراكتى تەز بىتىرۋگە جۇمىلدىرىپ، ىشىنە ەلەكتر جارىعىن جۇرگىزدىردى، ۋاقىتشا كاناليزاسيا، ۋاقىتشا سۋ قۇبىرى، ايتەۋىر جوقتان-باردان قۇراستىرىپ ادامدارعا جاعداي جاساپ جاتتى.

ورەكەڭ جاسى 60-تى قۋسىرىپ قالعانىمەن قيمىلى جاس جىگىتتەي جىگەرلى، شارشامايتىن ەڭبەكقور، شارۋاقور ادام. مۇنداي كومەكشىمەن كوپ ىستەردى اتقارۋعا ابدەن بولاتىنى كورىنىپ-اق تۇر.

ءبىر كۇنى ماعان، بىرلەستىكتىڭ مۇناي ءوندىرۋ ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، باكۋلىك ينجەنەر ەفەندييەۆ ناميك:

— ەگەر ءسىز قابىلداساڭىز، مەن ءبىرىنشى كاسىپشىلىگىڭىزگە مەڭگەرۋشى بولىپ بارار ەدىم،-دەگەن تىلەك ءبىلدىردى.

بۇل ءوزى بۇرىن ازەربايجان كومسومولىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى سەكرەتاري، ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى بولعان، ماڭقىستاۋدى يگەرۋگە ءوزى سۇرانىپ كەلگەن جاس ينجەنەر ەدى. ءبىر جاعىنان ول زەرەك، تىنىمسىز، ىسكەر پارتيا قىزمەتكەرى بولاتىن. ىزدەگەنىمىز وڭىنان تۋىپ جاتىر. مۇنداي مامان كوممۋنيستىڭ وندىرىستەگى ورنى وزگەشە عوي. مەن كۇشاق جايا قابىلدادىم. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزداعى كەم-كەتىكتى ونىڭ ءوزى دە جەتىك بىلەدى. ەرتەڭىنە ناميك كادر ىزدەۋگە باكۋگە ءجۇرىپ كەتتى.

كوپ ۇزاماي تۋىسقان ازەربايجان مۇنايشىلارىنىڭ وكىلدەرى دە كەلىپ قالدى. ناميكپەن بىرگە 38 جىگىت ەرە كەلدى. ءبارى دە ىسىلعان، تاجىريبەلى مۇنايشىلار كورىنەدى. ىشىندە جەر استى جوندەۋ جۇمىستارىنىڭ ماستەرلەرى زەينالوۆ كافار، بەكۆەردييەۆ سافار، ماشينيستەردەن - بەرگەرت ۆيكتور، مانۋچاريان ارمايس، كنيازيەۆ الەكساندر، مەحانيك -مامەدوۆ، گەولوگ - ماكسيموۆ، ينجەنەر مەليكسەتوۆ، تاعى دا باسقا ماماندار بار. بۇلار بولاشاق مۇنايشىلار وتريادىنىڭ ۇيتقىسى بولدى.

سول جىلى باس مامانعا كراسنوداردان دەرگاچيەۆ الەكساندر الەكسەيەۆيچ، وندىرىس-تەحنيكا ءبولىمى باستىعىنا ۆولگوگرادتان سترەمسكيي اناتوليي گەورگييەۆيچ، باس گەولوگكە ەمبىدەن وسادچيي الەكسەي يۆانوۆيچ، ەڭبەك ءبولىمىنىڭ باستىعىنا تۇركمەنيادان ەرماعانبەتوۆ لەس وسمانوۆيچ، باسقا دا كوپتەگەن ماماندار كەلىپ قوسىلدى. ءسويتىپ، ماڭقىستاۋ مۇنايىن يگەرۋگە بۇكىل سوۆەت ەلىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن بىرنەشە حالىق وكىلدەرى كەلىپ ۇلەس قوستى. ءسويتىپ، ماڭقىستاۋ العاشقى كۇندەردەن-اق كوپ ۇلتتى سوۆەت مەملەكەتىنىڭ لەنيندىك ۇلت ساياساتىنىڭ ايقىن كورىنىسىنە اينالا باستادى.

وزەندەگى ءىستىڭ قارقىن الۋى جونىندە قينالىپ جۇرگەن كۇندەردە العاشقى جۇمىسشىلار توبىنىڭ اعىلىپ كەلە باستاۋى ءبىزدىڭ جىگەرىمىزدى كوتەرىپ تاستادى. جۇمىس وزىنەن-وزى باستالىپ كەتتى. سەنتيابر ايى تۋعانشا جۇمىسشى سانى 100-دەن استى. ەندى ءبىر باراكقا سيماي، ءبىرازىن بارلاۋشىلار پوسەلكەسىنە ورنالاستىردىق. سەمياسى بارلارىنا شيەۆچەنكو قالاسىنان ءۇي بەردىك. ازىرگە ۇستاپ كەلە جاتقان باعىتىمىز، باياعى ورۋدجيەۆ ايتقان وزەنگە جۇمىس جاساۋعا ترانسپورتپەن كەلىپ، نەگىزىنەن شيەۆچەنكو قالاسىندا تۇرۋ.

ءبىراق وزەنمەن شيەۆچەنكو ارالىعى ءبىر قىدىرۋ قاشىق جەر بولعاندىقتان قالادان قاتىناپ ىستەۋ جۇمىسشىلارعا قيىندىق كەلتىردى، نەدە بولسا وزەننەن جۇمىسشى قالاسىن مۇناي ءوندىرۋ ىسىمەن قاتار جۇرگىزۋ كەرەك سەكىلدى. بۇل جونىندەگى ورىندى ۇسىنىستارىمىزدى جوعارعى باسشىلار قۇپتادى دا. سونىمەن وزەندەگى جاڭا كۇرىلىستىڭ اتى بۇكىل ەلىمىزگە تارادى. جان-جاقتان كۇن سايىن وڭداپ-وڭداپ جۇمىسشىلار اعىلىپ جاتتى. جاستار جاعى حات ۇستىنە حات جازىپ، قيىن جاعدايلاردا ەڭبەك ەتىپ، ۇلكەن ىسكە ءوز ۇلەستەرىن قوسقىسى كەلەتىن تىلەك ءبىلدىردى. وزەن مۇناي كەن ورنىن يگەرۋ ءىسى «بۇكىل وداقتىق كومسومولدىق ەكپىندى قۇرىلىس» دەپ اتالدى.

1964 جىلدىڭ كۇزى باستالىسىمەن بىزگە جۇمىس قيىنشىلىعى تۋا باستادى. وزەن مۇنايىنىڭ قۇرامىندا 20 پروسەنتتەن استام پارافين بار ەكەنىن ءبىز باستا ايتتىق. سونىڭ سالدارىنان — بۇل مۇناي سالقىن تۇسە قويۋلاي كەلىپ، اياعىندا مۇلدەم اعۋدى قويىپ، قۇبىردىڭ ىشىندە تىعىندالىپ قاتىپ قالاتىندى شىعاردى. ءسويتىپ، ءبىرقاتار سكۆاجينالار ءونىم بەرۋىن توقتاتتى.

بۇل وزەن مۇنايىن الۋداعى ەڭ ءبىر كيىن جاعدايدىڭ ءبىرى. بۇعان قارسى شارالار قولدانۋ ءۇشىن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن بىرلەسە وتىرىپ، بىزدەر وزەندە مۇناي ءوندىرىسى كەڭىنەن قولعا الىنعانعا دەيىن بىرنەشە سكۆاجينالاردا تاجىريبە جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، وسى قىستىڭ ىشىندە جاۋابىن بەرۋىمىز كەرەك ەدى. وسىنداي جۇمىستاردىڭ ءبىرى № 13 سكۆاجينادا ءوتتى. ونىڭ قۇبىرىن 5 شاقىرىم جەردەگى № 8 سكۆاجينانىڭ باسىنا دەيىن تارتتىق تا، سول قاشىقتىققا مۇنايدىڭ قانداي كولەمدە جۇرەتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن ءاربىر 500 مەتر جەردەن شۇمەكتەر ورناتتىق. ولاردى اعىتىپ، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتاردا مۇناي الىپ، لابوراتوريالىق زەرتتەۋلەر ارقىلى قورىتىندىعا كەلىپ وتىرۋ كەرەك.

وسى كۇندەردىڭ بىرىندە سكۆاجينالاردى ارالاپ ءجۇرىپ تاجىريبە جاسالىپ جاتقان سكۆاجيناعا كەشكە قاراي كەلە قالدىم.

اعىتقىش كران تۇبىندە ۋچاستكە باستىعى راگيموۆ، وپەراتورلاردان نۇرمۇقانوۆ كەمەلحان، ماسيموۆ ماليك، ولشەۋشى كىشى وپەراتورلار كالمۇراتوۆا زينا، بەردىعوجينا ليۋسالار وتىر ەكەن. ىزعىرىق جەل، وڭمەنىڭنەن وتەدى. قارا سۋىق ماشينادان شىققاندا مەنىڭ دە ءىشى-باۋىرىمدى مۇزداتىپ، دىرىلدەتىپ جىبەردى. ماڭقىستاۋ قىسى ونشا سۋىق بولمايتىن. ءبىراق كۇزدەگى جانە قىستىڭ كەيبىر كۇندەرى شىعىستان ورشەلەنە سوعاتىن وسى ءبىر ازىناعان جەلى بەرەكەڭدى الادى. ءسىبىردىڭ اتاقتى ايازىنان كەلگەن جىگىتتەر دە «مىنا وكپەك جەلدەن گورى قىرىق گرادۋس ايازعا شىداۋ اناعۇرلىم وڭاي» دەيتىن.

جۇمىس جەلدىڭ وتىندە بولعان سوڭ امال جوق، شىدايسىڭ، اياقتارىندا كيرزا ەتىك، ۇستىنە جىلى سىرماقتىڭ سىرتىنان كەنەپ پلاشش كيىپ، باستارىندا قۇلاقشىن، مويىندارىن جىلى وراپ العان، قولدارىندا تۇيە ءجۇن قولعاپتىڭ سىرتىنان قاپتاپ كەنەپ قولعاپ كيگەن جىگىتتەر جەلگە بەكەم. زينا مەن ليۋسيا قولعاپتارىن شەشىپ، كىپ-كىشكەنتاي نازىك ساۋساقتارىن مايعا باتىرىپ مۇناي الىپ، ولاردى شولمەكتەرگە قۇيىپ جاتىر. سىرتىنا جازۋ جازىپ قاعاز جاپسىرادى، قۇلاقشىندارىن كوتەرىپ العان. بەتتەرى الاۋداي قىپ-قىزىل. كراندى اشىپ قالعاندا مۇناي اسپانعا اتىپ، جەلمەن جان-جاققا شاشىراي ۇشادى.

— كۋيبىشيەۆتىڭ «گيپروۆوستوكنەفت» ينستيتۋتى وسى سكۆاجينانىڭ پروبالارىن سۇراپ ەدى. ءار ءتۇرلى قاشىقتىقتا، ءار ۋاقىتتا، ءار تەمپەراتۋرادا قانداي بولاتىنىن ءبىلىپ، ەندى حيميالىق اناليز جاساۋعا جىبەرۋىمىز كەرەك. عىلىمي قورىتىندىنى ينستيتۋت بەرەدى. ونىڭ قىزمەتكەرى ەرتەڭ، تاڭەرتەڭ ۇشاتىن ەدى. ءسال كەشەۋلەپ جاتىرمىز،— دەپ راگيموۆ جۇمىستىڭ قاۋىرتتىعىن ايتتى.

قىزدار جۇمىستارىن اياقتاماعان سوڭ انا وپەراتورلار دا كەتە الماعان. كەمەلحان سكۆاجينانى اعىتىپ تۇرادى. ماليك قۇبىر بويىن قاراپ، اققان، تامعان جەرلەرىن بىتەپ، جولشىباي قىسىمنىڭ ىسىراپ بولماۋىن قاداعالايدى. جۇمىستىڭ ەڭ اۋىرى دا، ەڭ جاۋاپتىسى قىزداردا ەكەن.

مەن قىزداردى اياپ:

— وسىمەن جۇمىستى اياقتاڭدار دا، اۋىلعا قايتىڭدار!— دەپ بۇيىرىپ، ءجۇرىپ كەتتىم.

وسىدان بىر-ەكى كۇن بۇرىن جاۋعان كۇزگى جاڭبىر كەيبىر جەردى مىي-باتپاقكا اينالدىرىپ كەتكەن-دى. كەشەلى بەرگى مىنا سۋىق جەر بەتىن قاتىرىپ، ماشينا جۇرۋگە مۇمكىندىك تۋعىزعان. ءبىراق الىدە دە سور جەرلەر ەزىلىپ جاتىر. ولاردى بايقاپ، ورالىپ وتپەسەك باتىپ قالامىز. ءسويتىپ كىبىرتىكتەپ ءجۇرىپ، جاتاققا كەشتەۋ كەلدىك. ءبىزدىڭ ارتىمىزدان كوپ ۇزاماي الگى جۇمىسشىلار دا كەلىپتى. ءبىراق، ماناعى ەكى قىز جۇمىس باسىندا قالىپ قويىپتى.

— ءبىز بارلىق پروبانى الىپ بولعان سوڭ، بارامىز. ەكى-ۇش ساعاتتان سوڭ اۆتوبۋس جىبەرىڭدەر! — دەپتى. مىنە، قايسار قىزدار!

ايتقان ۋاقىتتارىندا اۆتوبۋس كەتتى. ءبىراق ءتۇن ورتاسىنا دەيىن الگىلەر كەلمەدى. ءبىز ەندى قورقايىق دەدىك. قاراڭعى تۇندە، اي دالادا ەكى قىز قالىپ قويادى. قالايشا قورىقپاسسىڭ. جاياۋ شىعىپ كەتسە اداسادى. بۇل جاقتا ادامدار ماشينامەن-اق جول تابا الماي اداسا بەرەدى. بىزدەن شىدام كەتە باستادى. قولىمىزداعى جالعىز اۆتوبۋسىمىزدى سولارعا جىبەرگەنبىز. ودان ءارى حابار جوق. جاياۋ ىزدەۋگە 15 شاقىرىم جەر. ءسويتىپ، دەگبىرسىزدەنىپ وتىرىپ تاڭدى اتتىردىق. تاڭ اتا جولعا شىققان جىگىتتەر قۋانىشتى حابار اكەلدى. قىزداردى الىپ، اۆتوبۋس امان-ەسەن جەتىپتى.

—نە بولدى؟—دەدىك ءبىز ءالى دە سەنبەي.

—ەشتەڭە دە بولعان جوق. ءجاي انشەيىن، اۆتوبۋس بالشىققا باتىپ قالىپ، ءبىراز كەشىگىپ كەلدى،— دەيدى زينا كۇلىمسىرەپ.

انىعىن ارتىنان ەستىدىك. بىرەۋى ماي الاتىن جەردەن 3 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى سكۆاجينا باسىنا كەتەدى دە، ەكىنشىسى كران اۋزىندا مۇناي الۋمەن شۇعىلدانادى. ءتۇن بولعان سايىن كۇن سۋي بەرەدى. جەل كۇشەيە تۇسەدى. شۇمەكتەپ اققان مۇنايدىڭ اعىسى ىرىققا كونبەي ۇستەرىنە شاشىرايدى. ەلسىزدە جالعىز قالعان ليۋسياعا تومەننەن قاسقىردىڭ ۇلىعان داۋسى ەستىلەدى. ەلەگىزىپ قۇلاق تۇرسە الگى داۋىس جاقىنداي تۇسەدى. قىز جۇرەگى دۇرسىلدەپ، نە ىستەرىن بىلمەيدى. ءبىر كەزدە قۇبىر بويىن قۋالاي وتىرىپ زيناعا كەلەدى. ەكەۋى ەكى دۇنيەدەن كەلگەندەي جىلاپ كورىسەدى. ەندى ولار اۆتوبۋس كۇتەدى. داۋىسى شىعادى، ءوزى جوق. تۇنگى داۋىس الىستان انىق ەستىلەدى. بۇلار ماشينانىڭ ءبىر جەردە باتىپ جاتقانىن ءبىلىپ، العان مۇنايدى ارقالاپ، دىبىس شىققان جاققا قاراي جاياۋ تارتادى. بۇلار كەلسە ماشينا راسىندا دا بالشىققا باتىپ شىعا الماي، شوفەر الەككە ءتۇسىپ جاتىر ەكەن.

ءسويتىپ، كومسومولەس قىزدار قينالسا دا بايقاۋعا دايىنداعان مۇنايدى دەر كەزىندە اكەپ تاپسىردى.

كەيىن بۇل ەكى قىز باسقا دا ماڭكىستاۋ تىڭىن يگەرۋگە كاتىسقان كومسومول جاستاردىڭ كوپشىلىگى سياقتى، وزەن كاسىپشىلىگىنىڭ جولداماسىمەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسىپ، ولاردى بىتىرگەن سوڭ وزەنگە قايتىپ كەلدى. ءقازىر قالمۇراتوۆا زينا - گەولوگ، بەردىعوجينا ليۋسيا - ينجەنەر، سالاموۆ ايدىن - مادەنيەت قىزمەتكەرى بولىپ ىستەيدى. وزەن ءوڭىرىن ءىرى تۇراقتى مەكەنگە اينالدىرۋدى العاشقى جىلدارى باسشىلار جاعى ويلانعان جوق ەدى. وزەننەن تۇرعىن ءۇي تۇرعىزىلماي جاتاقحانا تەكتەس جايلار سالىندى. الايدا، مۇندا بولاشاق قالا ورناتپاي بولمايتىنىن مۇنداعى ءومىر ۋاقىت اسقان سايىن ءوزى كورسەتە بەردى.

بىردە ماعان جۇبانوۆ پەن بەرگەرت كەلدى.

— ءبىزدىڭ كىشكەنتاي بالالارىمىز بار. ولاردى شيەۆچەنكودان ءۇي سالىپ، سوندا قالدىرىپ كەتۋگە دە، جۇمىس باسىنا وزىمىزبەن بىرگە الىپ جۇرۋگە دە بولمايدى. ال مۇندا كۇندىز جاتاقتا قالىپ، جايى بولماي ءجۇر ەدى. وسىعان قانداي امال ىستەيسىڭدەر؟

ويلانا كەلە بۇعان ءبىر عانا جول تابىلدى. شاعىن دا بولسا بالالار باقشاسىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. اقىرىندا ءبىر كىشىلەۋ ءۇيدى بوساتىپ، بالالار باعاتىن ورىن اشتىق. وعان قاراۋعا ءبىر وپەراتور ءبولىندى. كەيىن بالالار سانى كوبەيىپ بارا جاتقان سوڭ ستاندارتتى بالالار باقشاسى سالىندى. تاپ وسى سياقتى، مەكتەپ تە وزىنەن-وزى ەرىكسىز اشىلدى. ءتىپتى ءبىر جاعىنان مۋزىكا، سپورت مەكتەپتەرىن دە اشۋعا ءماجبۇر بولدىق. وندا ءوزىمىزدىڭ كومسومولەستەر ساباق بەرىپ، باسقارىپ اكەتتى.

ءبىزدىڭ بۇل سياقتى مادەني جۇمىستارعا دەندەپ بوي ۇرا باستاعانىمىزعا باسشىلىق جاعى ريزالىق بىلدىرگەن جوق. بولعان ءىستى بۇزدىرا الماعانىمەن از-كەم سالقىندىق كورسەتتى. الايدا، بۇعان قاراماستان وزەننەن ءبىر ميكرواۋدان سالۋعا شەشىم قابىلداندى. كەيىن بۇل باستاما ۇلعايىپ، وزەننەن ۇلكەن مۇنايشىلار قالاسىن سالۋ جونىندە كەلىسىم بولدى. قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا بۇل قالانىن، جوباسىن الماتىنىڭ «كازگورسترويپروەكت» ينستيتۋتى قولعا الدى. 1965 جىلدان باستاپ قالا قۇرىلىسى باستالماق. ەندى بىزگە وسى ءىستىڭ بارىسىندا ماڭقىستاۋ تابيعاتىنىڭ قاتالدىعىن وزگەرتۋ باعىتىندا كۇردەلى ەكى ماسەلەنى شەشۋگە تۋرا كەلدى. ولار - جول قۇرىلىسى مەن كوگالداندىرۋ ماسەلەسى.

وزەننەن شىعاتىن جولدار جوباسى جاسالىپ كولعا الىنعانشا ءبىرشاما ۋاقىتتار وزاتىنى بەلگىلى. ال، بىزگە جول دەگەنىڭىز ءار كۇن سايىن سونشالىق قاجەت. سوندىقتان دا ۇلكەن قۇرىلىستى كۇتىپ وتىرماي جول ارەكەتىن جاساۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە مۇنايشىلاردىڭ ويلانۋىنا تۋرا كەلدى. جول سالۋدىڭ ارزان جولدارى قاراستىرىلا باستادى. جەرگىلىكتى ماتەريالداردى پايدالانۋدى كوزدەدىك. سكۆاجينالاردى ساۋ كەزىندە سىرتقا شىعارىلعان مۇنايلى توپىراقتى جولدارعا توسەدىك. ول تاپتالا كەلە اسفالتقا ۇقساپ تاسقا اينالادى ەكەن. الايدا بۇل جولداردى ءجيى جوندەپ تۇرۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىراق، ولار ءبىزدى بۇرىنعى بۇرقىراعان شاڭنان قۇتقاردى.

ءسويتىپ، بۇل جۇمىستى قىزۋ قولعا الا وتىرىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە پوسەلكادان كاسىپشىلىككە دەيىن ۋاقىتشا جول سالىپ الدىق. كەيىن مۇنداي جولدار كوبەيتىلدى. اسفالت جول تۇسكەنشە وسى جولدار ءبىزدىڭ تاسىمال جۇمىستارىمىزدى، قاتىناسىمىزدى جاقسارتىپ تاستادى.

ساۋىسقان قۇمىنان تارتىلعان تۇششى سۋ قۇبىرى 1965 جىلى يانۆار ايىندا ىسكە قوسىلىسىمەن وزەندە كوگالداندىرۋ ماسەلەسى دە جاندانا باستادى. جالپى ماڭقىستاۋدا اعاش دەگەن سيرەك كەزدەسەتىن وسىمدىك. ىلعالى جاقىن، قۇمدى جەردە جىڭعىل وسەدى. قۇم جيەگىندەگى اۋىلدار، مىسالى: يليچ اتىنداعى، «قازاقستاننىڭ 40 جىلدىعى» كولحوزدارى قۇدىقتان سۋارىپ، ەداۋىر پارك جاساپ العان. تاۋ باۋرايىنداعى سۋ جيىلاتىن جىلعالاردان ساي بويىنان دا ەرتەرەكتە ەگىلگەن قاراعاش، جيدە، ءىشىنارا تەرەك اعاشتارىن كەزدەستىرۋگە بولادى. سونداي ازىن-اۋلاق اعاشتاردىڭ قاسىنان تۇششىبەك دەگەن جەردەن ماڭقىستاۋ اۋدانىنىڭ كولحوزدارى بىرىگىپ، وكپە اۋرۋلارى ءۇشىن تۇيە شۇباتىمەن ەمدەيتىن كۋرورت اشىپ وتىر.

ءۇيىر-ۇيىر قۇم ىشىنە دە، تاۋداعى ساي سالاعا دا، ىلعالدى بولعان سوڭ اعاش وسىرۋگە قولايلى. ال دالا ءوڭىرى ماڭگى-باقيمىز باقپاي شەلدەن شىتىناپ جارىلىپ جاتادى. كەيدە جاز بويى تامشى سۋ تامبايدى. بۇل قۋاڭ جەرلەردە بۇيىرعان، جۋسان سياقتى ءشول شوپتەرى دە قۋراپ ۇشىپ كەتەدى. سوندىقتان بۇل جەرلەردە بۇرىن ەشكىم اعاش ەگۋدى ويعا دا الماعان. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ وزەن جەرىنىڭ تابانى تولى تاس. تاس بولعاندا كادىمگى قۇرىلىسقا پايدالانىلاتىن «راكۋشنياك» دەپ اتالاتىن اق تاس.

جازدىڭ سوڭعى كۇندەرىندە ماڭقىستاۋ تۇبەگىن كومپلەكستى زەرتتەۋگە قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ارناۋلى ەكسپەديسيانىڭ عىلىمي جەتەكشىسى پروفەسسور گەورگيي سارايەۆيچ مەدويەۆ كەلدى. يگى ماقساتپەن كەلگەن عىلىم ادامىنىڭ بۇل ساپارى ءبىزدى ەرەكشە قۋانتتى. سول كۇنى مەدويەۆ ەكەۋمىز ءار جەردەن وزەن جەرىنىڭ توپىراعىن قازدىرىپ قاراعانىمىزدا پوسەلوك پەن كەن الاڭىنىڭ ارالىعىنان تاسى ەكى مەتر تەرەڭدىكتە جاتقان ون شاقتى گەكتار جەر تاۋىپ، بولاشاق پيتومنيكتىڭ ورنىن بەلگىلەدىك. كوپ ۇزاماي وسى جەرگە سۋ قۇبىرىن جۇرگىزىپ، اعاش ەگە باستادىق. بۇل جۇمىستى مەدويەۆتىڭ جىگىتتەرى، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ بوتانيكا ينستيتۋتىنىڭ اگرونومدارى باسقاردى.

مۇنشالىق قۇرعاقشىلىقتا وسىمدىككە قورەك از بولعاندىقتان تىڭايتقىش، كوڭ-قوردا اكەلىپ توگۋ كەرەك. سۋدى كوبىنە ماشينامەن تاسۋعا تۋرا كەلدى. شولگە شىدامدى قارا اعاش، جيدە اعاشتارى بىردەن-اق قاۋلاپ وسە بەردى. ءبىز ەندى باراكتاردىڭ كەيبىر ۇيلەردىڭ اينالاسىنا اعاش ەگە باستادىق. ءبىر قيىندىعى — بۇل جەرلەردە اق تاستار جەردىڭ بەتىنە دەيىن شىعىپ جاتادى. ونى ءبىر جارىم مەتر تەرەڭدىكتە ويىپ، ورنىنا كوڭ، ارالاس ساز، توپىراق توگىپ اعاش ەگەتىن بولدىق. كەيىن بۇعان روتورلى ەكسكاۆاتورلاردى پايدالاندىق. تۇتاس كەشە بويىن قازىپ شىعامىز دا، قازىلعان وردى ساز، توپىراق، كوڭمەن تولتىرىپ جاعالاي اعاش شانشا بەرەمىز. سۋدى ماشينامەن جەتكىزەدى. دەگەنمەن ساۋىسقان سۋى جەتىپ تۇردى.

اعاش ەگۋگە ادەيى بريگادالار شىعارىپ، كەيىن ونى «كوگالداندىرۋ سەحى» ەتىپ ءبولدى. وندا 50-60 ادام جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس بولدى. ونى قارت كوممۋنيست تولەگەنوۆ نيازبايعا تاپسىردىق. بۇل سەح از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىراز جەردى كوگالداندىرىپ تاستادى. ءبىراق جوعارى جاقتان «مۇناي ءوندىرىسىنىڭ سترۋكتۋراسىندا جوق، مىناداي سەحتى سەن قايدان شىعاردىڭ، بۇل زاڭسىز» دەگەن ەسكەرتۋلەر كەلدى.

كەلەسى جىلعى كوكتەم. مارت ايىندا سسسر مۇناي ءمينيسترى ۆالەنتين دميترييەۆيچ شاشين جولداس ارناۋلى ساپارمەن وزەنگە كەلدى. ۆالەنتين دميترييەۆيچ وسى جولى كوپ ماسەلەنى شەشىپ كەتتى. سونىڭ ءبىرى كوگالداندىرۋ سەحىن ۇستاۋ، ۋاقىتشا جول سالاتىن بريگاداعا رۇقسات بەردى. سونىڭ ارقاسىندا وزەندە اعاش ەگۋ جۇمىسى ەندى كەڭ كولەمدە جۇرگىزىلە باستادى. بۇل جۇمىستى قۇرىلىسشىلار دا قولعا الدى، ءجيى-جيى سەمبىلىكتەر ۇيىمداستىرىلىپ، اعاش ەگۋ كوپشىلىك جۇمىسىنا اينالدى. اعاش ەگەم دەۋشىلەرگە سۋدى الدىمەن تاسىپ بەرەتىن بولدىق. ءاربىر ۋچاستوك، سەح، كاسىپشىلىك ءوز كەڭسەسىنىڭ جانىنان جۇمىس ورىندارىنىڭ الدىنا اعاش ەگۋگە مىندەتتى بولدى. سەحتار اراسىندا كوگالداندىرۋ جونىندە ءوز ارا جارىس تۋا باستادى.

جەر استى جوندەۋ سەحىنىڭ باستىعى بايىرعى باكۋلىك مۇنايشى زەينالوۆ كافار مامەدوعلى كوگالدى جان-تانىمەن سۇيەتىن جىگىت بولاتىن. ول ءتىپتى سەحتىڭ اۋلاسىنان پارك اشتى، ىشىنە باقشا جەمىس اعاشتارىن ەگىپ، وزەندە ءجۇزىم وسەتىنىن دالەلدەپ بەردى. ەندى سۋ بولسا، جەر وڭدەلسە بۇل جەردە شىقپايتىن كوك جوق ەكەنىن قاراپايىم حالىق كافاردىڭ باقشاسىنان كوزىمەن كوردى، قولىمەن ۇستاپ، العاشقى جەمىستىڭ ءدامىن تاتتى.

مينيستر شاشين جولداس وسى ساپاردا باسقا دا ءىرى ماسەلەلەرمەن قاتار «مۇنايشىلار قالاسىن قايدان سالۋ كەرەك؟» دەگەنگە ناقتى جاۋاپ بەرىپ كەتتى. بۇل ءبىزدىڭ پايدامىزعا شەشىلدى.

ەندى شيەۆچەنكوعا الاڭداماي وزەننەن كادىمگى دۇرىس قالا سالۋعا كوشتىك. قۇرىلىسشىلار دا بۇعان ۇلكەن ىنتامەن كىرىستى. قۇرىلىسقا ارنالىپ كوپتەگەن قاراجات، تەحنيكا، ماتەريالدار ءبولىندى. بۇرىنعى كۇش قولدارىنىڭ ۇستىنە تاعى دا ارميادان قايتاتىن سولداتتاردان قۇرىلىسشىلار جىبەرىلمەك. بۇلاردىڭ ءبارى دە جاستار بولعاندىقتان جۇمىس ءونىمىنىڭ ارتاتىنى ءسوزسىز.

ايتقانداي، كوپ ۇزاماي مۇنداعى قۇرىلىسشىلارعا يۆانوۆو قالاسىنان ۇيىمداسقان تۇردە، كومسومولدىق ەكپىندى قۇرىلىسقا بارۋعا تىلەك بىلدىرگەن 400 قىز كەلىپ قوسىلدى. ولار نەگىزىنەن سىلاقشىلار بريگادالارىنا جىبەرىلدى. قۇرىلىس جۇمىستارى دا شاپشاڭداپ، قالا كوركى ەداۋىر جاسارىپ، وزگەرىپ قالدى. مادەني ۇيىرمەلەر، تازالىق جاعى، سپورت جۇمىستارى جاندانىپ، جىگىتتەر دە كوڭىلدەنە باستادى. ولاردىڭ كوپشىلىگى سەميا قۇراپ، سالۋالى ادام بولۋعا، قازىرگى وزەن قالاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنا اينالىپ كەلە جاتتى.

وزەننىڭ ءبىرىنشى قۇرىلىسشىلارىن اڭگىمە قىلعاندا اعايىندى الەشيندەردى ەسكە الماي بولماس.

1964 جىلدىڭ كۇزى بۇل ماڭدا سۋىق تا، جەلدى بولدى. الگى ءبىر باراكتان شىعا الماي ءبارىمىز سوندا تىعىلىپ وتىرمىز. سونىڭ ءبىر بولمەسىندە كەڭسەمىز ورنالاسقان. قۇرىلىسشىلار قارقىنى تىم باياۋ. ولارعا دا سىن جوق. كەلگەن بويىندا قايدان جاپىرىپ تاستاسىن. كەم-كەتىگىمىز كوپ. قۇرىلىس ماتەريالدارىن تاسيتىن ماشينا دا كوپ ەمەس. جولى تاعى جامان. ونىڭ ۇستىنە شاننىڭ اراسىندا باعىتىنان اداسىپ، وزەننىڭ قازىعىن تابا الماي دالانى كەزىپ جۇرگەن ءبىر ماشينا. كەلۋشىلەر سانى كۇن ساناپ ءوسىپ بارادى. ورنالاستىراتىن جەر جوق. «ەڭ بولماسا تاعى ءبىر باراكتى ءبىتىرىپ بەر» دەپ قۇرىلىسشىلاردى قىسامىز.

— جانىم، از عانا مۇرشا بەر، ۇلگەرمەي جاتىرمىز! - دەپ ۋچاسكە باستىعى ياكۋنين قىزاراقتاي تۇسەدى.

كۇن سۋىپ، باراك قۇلازىپ كەتكەن سوڭ سكۆاجيناعا بۋ ايدايتىن ماشينامەن ءبىر كەزەك جۋدىرتىپ الامىز.

سونداي ءبىر قيىن-قىستاۋ ۋاقىتتاردا جالعىز بولمەدە بەردىعوجين، دەرگاچيەۆ، سترەمسكيي، ەفەندييەۆ ءبارىمىز تىعىلىپ وتىرعاندا كوزىلدىرىك كيگەن، الاسا بويلى، كونتەك ەرىن، ەگدەلەۋ كىسى كىرىپ كەلىپ، تاپ بۇرىنعى تانىس ادامداي سالەمدەسىپ، ءبارىمىزدىڭ قولىمىزدى الىپ شىقتى. سونان سوڭ جىلى جىميىپ، مەنىڭ قاسىما وتىرا كەتتى دە قازاقشا:

— سالەمەتسىز بە؟ — دەدى.

— شۇكىر، ءوزىڭىز دە امانبىسىز؟! — دەدىم بەتىنە تاڭىرقاي قاراپ.

قۇرىلىسشىلارعا روستوۆتان قوسىمشا بريگادالار كەلەتىن ەدى. ەگەر ولاردىڭ بىرەۋى بولسا روسسيانين قاق ورتاسىندا ءجۇرىپ قازاقشانى قايدان بىلەدى؟ كورشىلەر: استراحان، ساراتوۆ، ورىنبور وبلىستارىندا قازاقتار مەن ارالاس وتىرعاندار ەپتەپ قازاقشا بىلەتىن.

— مەن تاتارمىن! — دەدى الگى كىسى مەنىڭ تاڭىرقاپ وتىرعانىمدى سەزىپ، — فاميليام الەشين، ءاتى-جونىم الەكسەي الەكسەيەۆيچ، تاتارشا الي الي ۇلى. وسى جەردىڭ قوجاسى ءسىز دەگەسىن، تانىسۋعا كەلدىم. مەن ەندى جاڭا قۇرىلاتىن ءۇي قۇرىلىسى ۋچاسكەسىن باسقارامىن.

— وھو! كەلگەنىڭىز جاقسى بولدى! بىزگە تاپ ءقازىر ءۇيدىڭ ەڭ كەرەك ۋاقىتى! قىس بولىپ قالدى. جۇمىس كولەمى ۇلعايىپ بارادى. ادام قابىلداۋعا ءۇي جەتپەيدى، — دەپ مەن مۇڭىمدى شاعىپ، سايراي كەتتىم.

— مەن سىزگە وسى قىستىق ىشىندە بارلىق قۇرامالى ۇيلەرىڭدى سالىپ بەرەم، تەك ءسىز تاراپتان دا كومەك بولۋى كەرەك. ونى-مۇنى جەتپەي جاتسا سىزگە كەلىپ مازالاپ تۇرام، سوكپەيسىز بە؟

— جوق! تەك بىزگە تەزىرەك ءۇي سالىپ بەرسەڭىز، بىزدەن قالاعانىڭىزدى سۇراڭىز! قارسىلىق بولمايدى.

الەكسەي الەكسەيەۆيچتىڭ جۇمىستى باستاۋى-اق مۇڭ ەكەن. بۇرقىراتىپ قۇرامالى ۇيلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تاپسىردى. بۇرىن بىردە ونىسى، بىردە مۇنىسى جەتپەي جۇمىستارى ونبەي تۇراتىن بريگادالار ەندى تىنىم تاپپادى. جاڭا باستىق ءوزى دە تىنىم كورمەيدى. جۇمىسشىلار وعان ءدان ريزا. وسى ميداي دالادا بوس جاتۋعا كىم اۋەس دەيسىڭ. ەڭ جاقسى ەرمەگى - جۇمىس، جۇمىستى 20 ساعات ىستەسە دە قارسىلىق بىلدىرمەيدى. كەيدە ءوزىڭ كەرەك-جاراعىن تاۋىپ بەرە الماي كىدىرتىپ الاسىڭ. جۇمىسشىلار وندايدا ايقايلاپ ۇرسىپ، نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتادى. مىناۋ كەلگەلى ونداي ايقاي-شۋ قويىلدى. جۇمىسشىلاردى بوس وتىرعىزبايدى. مىنە، تاجىريبە دەگەن وسى!

الەشين ءسوزىن جۇتقان جوق. ايتقانىنداي ءبىر قىستا ءبۇتىن پوسەلەكتى تۇرعىزىپ بەردى. ول بىزبەن ءتىل تاۋىپ، بارلىعىمىزدى قۇرىلىس اينالاسىنا جۇمىلدىرا ءبىلدى. قابىلداۋشى جاقتان تالاپپەن قوسا كومەكتى دە الا ءبىلدى. ءبىز باسپانا سالىپ العان سوڭ ەندى سالماق ءوندىرىس جاعىنا اۋدى. جاز شىعا مۇناي ءوندىرۋ جۇمىستارىن باستاپ، مەملەكەتكە ەنىم بەرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى تابىسى جوق مەكەمەنى ۇكىمەت قاشانعى قارجى بەرىپ ۇستايدى؟ قاشانعى ۇكىمەت موينىندا ماسىل بولىپ تۇرماقسىڭ؟ ونىڭ ۇستىنە مىناداي كۇن ساناپ ءوسىپ كەلە جاتقان كوللەكتيۆنا شاش شاق كەلەتىن ەمەس.

قىسىلعان جەردە مۇنىڭ دا امالى تابىلدى. ازىرشە بوس وتىرعان جەر استى جوندەۋ بريگادالارىن بارلاۋشىلارعا كومەككە جەكتىك. بارلاۋداعى سكۆاجينالاردىڭ سىناۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارىن ىستەپ بەرىپ تابىس تاپتىق. قولدا بار تەحنيكا ءوندىرىس باستالعانشا بوس تۇرماس ءۇشىن ونى دا كومەككە شىعارىپ، تۇسكەن قاراجاتتى يگەرۋ جۇمىستارىنىڭ كەرەگىنە جاراتتىق. ساۋىسقاننىڭ سۋ سكۆاجينالارىن قابىلداپ، ونىڭ سۋىن ايداپ، ۇلەستىرىپ، ونان تۇسكەن قاراجاتتى دا پايدالاندىق. وسى كولدەنەڭ تابىستارمەن، مۇناي كاسىپشىلىك باسقارماسى كوللەكتيۆپەن ءونىم بەرگەنشە، ءبىر جىل ۇستاپ كەلدىك. ءبىر جىلدا بۇل كوللەكتيۆ تولىسىپ، ءپارافيندى مۇنايدى وندىرۋدەن مول تاجىريبە جيناپ، بولاشاق ماڭقىستاۋ مۇنايشىلار وتريادىنىڭ ۇيىتقىسىنا اينالدى. كوپتەگەن سكۆاجينالاردى پايدالانۋعا دايىنداپ ءوندىرىس قۇرىلىسىن باستادى. مۇناي وندىرۋگە كىرىسۋ ءۇشىن بىزگە ەڭ الدىمەن كەرەكتى سكۆاجينالاردىڭ مۇنايىن جينايتىن جانە سول جەردەن گاز ايىرىپ، قىزدىرىپ، ءارى قاراي، ورتالىق رەزەرۆۋارلار پاركىنە ايدايتىن قوندىرعىلار كەرەك. وسى قوندىرعىدان ورتالىق مۇناي ساقتاۋ ورنىنا دەيىنگى جيناقتاۋ كوللەكتورى، ورتالىق پاركتەگى ءار قايسىسى بەس مىڭ تەكشەمەترلىك رەزەرۆۋارلار، ولاردىڭ مۇنايىن تەمىر جولعا دەيىن ايدايتىن ورىندار قاجەت. بۇلاردىڭ ءبارىن ءبىر جىلدا سالىپ ءبىتىرۋ ايتار اۋىزعا بولماسا، وڭاي نارسە ەمەس. مەن ءوز باسىم، اۋەل باستان بۇل جۇمىستاردى تەز بولادى دەپ ويلاعان دا جوق ەدىم. ويتكەنى قۇرىلىس بريگادالارى وزدەرى جاڭا ورنالاسىپ جاتتى. دەگەنمەن ۆيكتور ميحايلوۆيچ يۋشەنكوۆ باسقارعان №13 قۇرىلىس-مونتاج باسقارماسى ورامدىلىق پەن ۇيىمشىلدىق ۇلگىسىن كورسەتتى. بۇلار الگى ايتقان ءوندىرىس وبەكتىلەرىنىڭ قۇرىلىسىن كەلە كيىپ كەتتى. «جاڭا كەلىپ ورنالاسىپ جاتىرمىز» - دەپ نايقالىپ، ىرعالىپ-جىرعالعان جوق. بۇرىننان «بۇحار-ورال»، «درۋجبا» سياقتى ءىرى دالا قۇرىلىستارىندا بولىپ، توسەلىپ قالعان مايتالماندار ەدى.

بىزدەر كۇن سايىن سكۆاجينالارداعى سىناۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان زەينالوۆتىڭ، سكۆاجينالاردى مۇناي بەرۋگە دايىنداپ جاتقان راگيموۆتىڭ بريگادالارىن ارالاپ شىققاننان كەيىن تۇسكە قاراي قۇرىلىسشىلارعا بارامىز. قۇرىلىس بارىسىن تەكسەرەمىز. وزگەرىستەرىمىزدى ەنگىزەمىز. ول كەزدە قۇرىلىستا جالعىز № 2 توپتىق قانا قوندىرعى بولدى. بىردە سوندا كەلسەم سۆارششيك پۋچكوۆ گازدى مۇنايدان ايىراتىن سەپەراتور قازانىن قۇراپ جاتىر، سىيىمدىلىعى 80 تەكشەمەتر جۇمىرتقا ءتارىزدى سوپاقشا جۇمىر ىدىس.

پۋچكوۆ شالقاسىنان جاتىپ الىپ قازاننىڭ استىنان شىعاتىن قۇبىرلاردى بەكىتۋ، بۇيىرىنەن مەتر ورناتاتىن تەسىك شىعارۋ، ىشىنە كىرىپ مۇناي مەن گازدىڭ قاتتى اعىسى سوعاتىن «تەمىر قابىرعا» ورناتۋ، توبەسىنەن گاز جولىن سالۋ ت.س.س. جاۋاپتى جۇمىستاردى كادىمگى ادەتتەگى جۇمىستاي ەركىن ىستەيدى. مۇنداي مۇناي مەن گازدىڭ قىسىمىنىڭ استىندا تۇراتىن ىدىستاردى سۆاركالاۋ كەن ءوندىرۋ جۇمىستارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ ينسپەكسياسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ باقىلاۋىمەن، ادەيى ديپلومى بار، تاجىريبەلى سۆارششيكتەرگە عانا تاپسىرىلادى. مىنا پۋچكوۆ سولاردىڭ ءبىرى ەكەن. مۇنىڭ جاساعان جۇمىستارىن ينسپەكسيا تەكسەرمەيدى دە ونىڭ اتى اتالسا بولعانى، سونىڭ ءوزى كەپىلدەمە. مىنە، سۆارششيك بولساڭ وسىنداي بول.

مەنىڭ ويىما ءابىش ساپ ەتە ءتۇستى. شىركىن ءبىزدىڭ ءابىشتىڭ ارمانى وسىنداي جاۋاپتى جۇمىستاردى اتقارۋ عوي. وسىندا الدىرار ما ەدى ءوزىن. ونىڭ ىجداعاتىمەن ءقازىر-اق ۇيرەنىپ، ديپلوم الىپ، وسىنداي بولىپ شىعۋ قيىنعا سوقپاس ەدى دەيمىن.

مىنا پۋچكوۆ وسىنداي ونەرىنە قاراماي وتە ەڭبەكقور. دەمالىس دەگەندى بىلمەيدى. كەشكە ىمىرت ۇيىرىلگەنشە سول قۇرىلىستىڭ باسىندا جۇرەدى.

— ساعان ۇكىمەتتىڭ 8 ساعاتتىق جۇمىس كۇنى بار ما، جوق پا؟ سەن ءۇشىن كاسىپوداق ۇيىمىنان سوگىس الاتىن جايىم جوق. دەم ال! — دەپ يۋشەنكوۆ ۇرسىپ جۇرەدى.— مىyا وتەسىنوۆ جولداستىڭ مۇنايىن جىبەرتەيىن. سونان سوڭ ءبىر جۇما شيەۆچەنكوعا ءوزىم كەتەم، — دەيدى جىميىپ.

پۋچكوۆ ۋادەسىنە تۇردى. ول باسقارعان سۆارششيكتەر بريگاداسى №2 توپتىق قوندىرعىنى يۋن ايىنا تاپسىردى. ەندىگى اڭگىمە ءبىزدىڭ جىگىتتەردە قالدى. ولار دا ءبىر جىل دايىنداپ، ءالى مۇناي وندىرۋگە كىرىسپەگەنگە ىشتەرى پىسىپ ءجۇر ەدى. ال ەندى شابىس باستالدى، دەگەندە بىردەن جۇمىلدى.

وپەراتورلار كەمەلحان ءنۇرمۇحانوۆ، مالىك ماسيموۆ، ينجەنەرلەر راگيموۆ، ەفەندييەۆ توپتىق قوندىرعىنى جۇمىسقا دايىنداسا، جەر استى جوندەۋ بريگادالارىنىڭ جۇمىسشىلارى بولەك جۇبانوۆ، اتىراۋ ىعىلمانوۆ، سافار بابايەۆ، ومار ەنسالييەۆ، ماستەرلەر زەينالوۆ قافار، بەكبەردييەۆ اللاۆەردى سكۆاجينالاردى دايىندادى.

سونىمەن ءبىرىنشى توپتىق قوندىرعىنىڭ قوسىلۋىنا بايلانىستى ماڭقىستاۋ مۇناي وزەنى اشىلاتىن بولدى. ءسويتىپ، 1965 جىلعى 1 يۋندە №2 توپتىق قوندىرعى ىسكە كىرىستى دە 8، 13، 34ء-شى سكۆاجينالار مۇنايى فونتانمەن قۇيا باستادى. ءبۇل تاريحي وقيعانىڭ ايعاعى بولۋعا جينالعان سىرت ادامدار سانىنىڭ ءوزى بىلايعى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن وپەراتورلاردان الدە قايدا كوپ ەدى. تاپ سول كۇنى كۇن اشىق، ءارى تىنىق تا بولدى. جۋرناليستەر دە ەسەپسىز كەلدى.

سونىمەن باس-اياعى جىل ىشىندە ماڭقىستاۋ مۇنايى حالىق قازىناسىنا قاراي اقتى. بۇل قۇرىلىسشىلار مەن مۇنايشىلاردىڭ قاجىرلى ەڭبەكتەرىنىڭ ۇلكەن جەڭىسى بولدى.

№2 توپتىق قوندىرعىعا جاڭا سكۆاجينالار قوسىلا باستادى. سول ايدىڭ ىشىندە تاعى ءتورت سكۆاجينا جالعاندى. مۇناي ءوندىرۋ تاۋلىگىنە 200 توننادان 400 تونناعا جەتتى. جىگىتتەر قۋانىشىندا مۇلدە شەك جوق. بۇرىن وزگەلەر ءبىزدى «مۇناي بەرمەيتىن كاسىپشىلىكتىڭ مۇنايشىلارى» دەپ كەلەكە ەتكەن. ەندى ءبىز دە ناعىز مۇنايشىلار قاتارىنا قوسىلدىق.

بۇرعىلاۋ ماستەرى سوسياليستىك ەڭبەك ەرى شيەۆچەنكو گەنناديي يۆانوۆيچ

بارىنەن بۇرىن بۇعان دەيىن قاراجاتتى كەزدەيسوق تابىستارمەن زورعا تاۋىپ كۇن كورىپ جۇرگەن كوللەكتيۆتىڭ ەكونوميكالىق پروبلەماسى شەشىلدى دە قالدى. جارىقتىق، بەرەكەنىڭ ءبارى مۇنايدا عوي. شۋ دەگەندە-اق ەسەبىمىزگە ءجۇز مىڭ سوم قارجى ءتۇسىپ قارق بولدىق تا قالدىق. ەندى كەرەك-جاراعىڭدى الاسىڭ با، بريگادا سانىن كوبەيتەسىڭ بە، جاڭا سەحتار اشاسىڭ با، مەيلىڭ. قۇلاشىڭدى قالاي جازساڭ، ولاي جاز. قارجى جەتىپ جاتىر. تەك كەرەكتى جەرىنە جۇمساي ءبىل. ءوندىرىستى ودان ءارى وركەندەتۋگە پايدالان. بۇرىن «قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي» جوقتىقتىڭ زاردابىن تارتىپ قالعاندار قاراجات ءقادىرىن بىلەدى ەكەن. تابىسىمىزدىڭ 75 پروسەنتىن مەملەكەتكە وتكىزىپ، ءوزىمىز تابىلعان مۇنايدىڭ وزىندىك قۇنىن ارزانداتۋ ەسەبىنەن جۇمىسقا كوشتىك. سونىڭ ءوزى مول جەتىپ تۇردى..

العاشقى مۇناي جۇرىسىنەن تۋرا ون كۇن وتكەندە گۋريەۆتىڭ مۇناي ايىرۋ زاۆودىنا ماڭقىستاۋ مۇنايىنىڭ ءبىرىنشى ەشەلون كەرۋەنى جونەلتىلدى. وسى كۇننەن باستاپ ماڭكىستاۋ ەلىمىزدىڭ جاڭا ءبىر مۇناي ءوندىرۋ بازاسىنا اينالدى. قازاقستان مۇناي ءوندىرىسى كۇن ساناپ قارىشتاپ وسە بەردى. قىسقا مەرزىم ىشىندە كوپتەگەن ەسكى مۇنايلى اۋدانداردى قۋىپ جەتىپ، وزا باسىپ بارا جاتتى.

---