جەردەن شىققان جەلىم باتىر
باياعى ۋاقىتتا ءبىر كەمپىر بار ەكەن. ونىڭ ءۇش بالاسى بولىپتى. ول كەمپىردە تۇك مال بولماپتى. كۇنەلتۋ ءۇشىن بازارعا جۋسان الىپ بارىپ ساتادى ەكەن. ساتقان جۋساننان تاماقتارىنان ارتىلىپ، كۇندە بەس تيىن قالادى ەكەن. ءبىر كۇنى سول ارتىلىپ قالعان بەس تيىندارىن ساناسا، ەداۋىر پۇل بولىپ قالىپتى. قىس كەلە جاتىر، بالالارىما شاپان اپەرەيىن دەپ، قالاعا بارىپ، ءۇش بالاسىنا ءۇش شاپان ساتىپ الادى.
ۇيىنە كەلگەننەن كەيىن، كەمپىر ۇلكەن بالاسىنا: «اۋىلدىڭ ارتىنداعى ۇيلەرگە بارىپ، بايعازى سۇراپ كەل!» – دەيدى. بالاسى، «ماقۇل»، – دەپ بارا جاتسا، تۇمان بولىپ، اداسىپ كەتەدى. ونىڭ ارتىنان ورتانشى بالاسى: «مەن دە اعامنىڭ ارتىنان بارام»، – دەپ كەتىپ بارا جاتسا، جولدا جولبارىس جولىعىپ، ونى جەپ قويادى. ونان كەيىن كىشكەنە بالاسى: «مەن دە بارام، ولار كەلمەي كەتتى»، – دەپ شەشەسىنەن سۇرايدى. شەشەسى جىبەرمەيدى. جىلاپ قويماعاننان كەيىن جىبەرەدى. بارا جاتىپ اداسىپ، ءبىر تامعا كەلەدى «كىم بار ەكەن؟» – دەپ، اينەگىنەن سىعالاسا، ءۇش ءداۋ جاتىر ەكەن. «وياتسام ولتىرەر»، – دەپ، بالا جان-جاعىنا قاراسا، ەلۋ-الپىس كىلت تۇر ەكەن، سونى الىپ، باسقا جاعىنداعى تامداردى اشۋعا كىرىسەدى.
«بارلىعىن اشپاي بىر-ەكەۋىن عانا اشايىن»، – دەپ ءبىر تامىن اشسا، ءۇش تۇلپار تۇر. ۇشەۋىنەن تاڭداپ، ءبىر قارا تۇلپاردى مىنەدى. ەكىنشى تامدى اشسا، ءۇش ساۋىت، ءۇش قىلىش، ءۇش ەر، ءۇش نايزا، ءۇش مىلتىق، ءۇش ساداق تۇر. ولاردان دا تاڭداپ ەڭ جاقسىسىن الادى.
ساۋىتتى كيىپ، ەردى ەرتتەپ، قىلىش-مىلتىقتاردى اسىنىپ، ءداۋدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا شىعىپ: «كىم بار-اۋ، كىم بار-اۋ؟» – دەپ ايعايلايدى. ءبىر ءداۋ: «مەن بارمىن»، – دەپ شىعا بەرگەندە، بالا قىلىشپەن باسىن كەسىپ الادى. ەكىنشى ءداۋ: «جاڭاعى بىزگە بەرمەي ءوزى جەپ جاتىر ما؟» – دەپ شىعا بەرگەندە، بالا ونى دا نايزامەن شانشىپ تاستايدى. ءۇشىنشى ءداۋ «مەنىڭ ەكى ءىنىمدى ولتىرگەن قانداي ءداۋسىڭ؟» – دەپ اقىرىپ شىعادى دا: «الىسپاق كەرەك پە، اتىسپاق كەرەك پە؟» – دەيدى. «اتىسقان اتاسىنىڭ باسىن العان، الىسپاق كەرەك»، – دەيدى بالا.
ەكەۋى سول جەردە ءۇش ءتۇن الىسىپ، بالا ءداۋدى ابدەن شارشاتىپ، ءۇيىنىڭ جانىنداعى قۇدىققا يتەرمەلەپ تىعىپ، اۋزىن تاۋداي تاسپەن بەكىتىپ تاستايدى.
ونان كەيىن بالا ەلىنە بارىپ، شەشەسىن ەرتىپ كەلىپ، ءداۋدىڭ ءۇيىن وزىنە ءۇي قىلىپ الادى. بالا كۇندە اڭعا شىعادى، كيىك، قۇلان جانە باسقا اڭداردى اتىپ اكەلىپ كۇنەلتەدى.
ءبىر كۇنى بالا اڭعا كەتەردە، شەشەسىن شاقىرىپ الىپ، قۇدىقتى كورسەتىپ: «مىنا قۇدىقتى اشپا»، – دەيدى. بالاسى اڭعا كەتكەننەن كەيىن كەمپىر تاستى كوتەرسە، قۇدىقتان ورلەپ ءبىر ءداۋ شىعىپ كەلەدى. «سەنى ولتىرەم»، – دەپ اقىرادى ءداۋ. كەمپىر: «ولتىرمە، مەن ساعان ايەل بولايىن»، – دەيدى.
سول جەردە كەمپىر ءداۋدى قۇدىقتان شىعارىپ الىپ، ۇيىنە اكەلىپ، تاماق بەرىپ، ءبىر ساندىققا سالىپ قويادى. بالا اڭعا كەتكەندە، شىعارىپ الىپ، داۋمەن ويناپ-كۇلىپ وتىرادى. كەشكە كەلەردە، ساندىققا سالىپ قويادى. توعىز اي، توعىز كۇن بولعاندا، كەمپىر بالا تابادى. بالاسىن قاي جاققا تىعارىن بىلمەي، داۋدەن اقىل سۇرايدى.
— بۇگىنشە ەپتەپ تىعىپ تۇر. ەرتەڭ بالاڭ اڭعا كەتكەندە، مەنىڭ قارا تۇلپارىمدى ءمىن دە سەن بالانى بالاڭنىڭ اڭنان كەلەتىن جولىنا اپارىپ ءبىر وشاق قازىپ، سونىڭ ىشىنە كيىزگە وراپ تىعا قوي. ەگەر بۇل شىن مەنىڭ بالام بولاتىن بولسا، مەنىڭ اتىم سول وشاقتىڭ جانىنان وتە بەرگەندە سۇرىنەدى. سوندا اتتىڭ اياعى ءبىر تاسقا ءتيىپ، تاستىڭ سىنىعى ۇشىپ بارىپ بالانىڭ دەنەسىنە تيەدى. ونان كەيىن بالا جىلايدى. جىلاعاننان كەيىن بالا اتىنان ءتۇسىپ، بالانى ساعان اكەلەدى. اجە، مىنا بالانى ب ا ق، ماعان سەرىك بولسىن، دەيدى. سوندا سەن: “بالام، سەن اقىلىڭنان اداسقان ەكەنسىڭ، بۇل بالا پەرىنىڭ بالاسى ما، جىننىڭ بالاسى ما؟ قايتىپ اپارىپ تاستا” دە. ونان كەيىن اپارىپ تاستايىن دەپ اكەتە بەرگەندە: “اكەلشى، سەن ءۇشىن باعىپ بەرەيىن” دەپ ايت، – دەيدى.
كەشكە كەمپىردىڭ بالاسى كەلەدى. تاڭ اتقاننان كەيىن ۇيقىدان تۇرىپ، كۇندە ءمىنىپ جۇرەتىن اتىن ەرتتەپ جاتقاندا، كەمپىر: «قاراعىم، ءداۋدىڭ قارا تۇلپارىن ءمىن، بۇل ات شارشادى عوي، بۇگىنشە تىنىقسىن»، – دەيدى. بالا شەشەسىنىڭ ءسوزىن ماقۇل كورىپ، قارا تۇلپارعا ءمىنىپ، اڭعا كەتەدى. ارتىنان كەمپىر بارىپ، ءبىر جەروشاق قازىپ، سوعان كيىزگە بالانى تىعىپ كەلەدى. كەشكە بالاسى اڭنان كەلە جاتىپ جەروشاقتىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە، اتى ءسۇرىنىپ كەتەدى. اياعى ءبىر تاسقا ءتيىپ كەتەدى. تاس ۇشىپ بارىپ وشاقتاعى بالانىڭ دەنەسىنە تيەدى. بالا شىر ەتە تۇسەدى. اتىنان تۇسە قالىپ، بالانى الىپ ۇيىنە اكەلىپ، شەشەسىنە. «اجە، مىنا بالانى ب ا ق»، – دەيدى. شەشەسى: «سەن اقىلىڭنان اداسقان ەكەنسىڭ. بۇل بالا پەرىنىڭ بالاسى ما، جىننىڭ بالاسى ما؟.. قايتىپ اپارىپ تاستا»، – دەيدى.
بالا اپارىپ تاستايىن دەپ كەتە بەرگەندە، كەمپىر: «اكەلشى، سەن ءۇشىن باعىپ بەرەيىن»، – دەيدى.
ونىڭ اتىن جەردەن شىققان جەلىم باتىر قويادى. جەلىم باتىر ءبىر كۇندە ءبىر جاسقا، ەكى كۇندە ەكى جاسقا، ون كۇندە ونعا كەلەدى. ءبىر كۇنى ءداۋ كەمپىرگە: «بالام بولسا ەرجەتىپ قالدى، ساندىقتىڭ ءبىر جەرىن تەسىپ قوي، بالامدى كورىپ وتىرماسام، ءىشىم جارىلىپ كەتەر»، – دەيدى. كەمپىر ماقۇل كورىپ، ساندىقتىڭ ءبىر جەرىن تەسىپ قويادى.
ءبىر كۇنى كەشكە ەكى بالاسىمەن كەمپىر اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا، جەردەن شىققان جەلىم باتىردىڭ كوزى ساندىقتىڭ ىشىندەگى تەسىكتەن قاراپ جاتقان ءداۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ كەتەدى دە: «اعا، كوز جىلتىرايدى»، – دەيدى. «ول كىم؟» – دەپ، اعاسى قاراي بەرگەندە، ءداۋ ساندىقتان شىعا كەلەدى. سول جەردە ەكەۋى تاڭ اتقانشا الىسادى. ءبىر ۋاقىتتا ءداۋ جىقپاقشى بولادى. سوندا بالا شەشەسىنە: «مەنىڭ اياعىمنىڭ استىنا تالقان، ءداۋدىڭ اياعىنىڭ استىنا تارى سەپ»، – دەيدى. شەشەسى بالاسىنا قاستىق قىلىپ، ءداۋدىڭ اياعىنىڭ استىنا تالقان، بالاسىنىڭ اياعىنىڭ استىنا تارى سەبەدى. بالا ونان بەتەر تايعاناپ، جىعىلىپ بارا جاتقاندا: «جەردەن شىققان جەلىم باتىر، قايداسىڭ؟» – دەيدى. جەلىم باتىر جۇگىرىپ بارىپ، ءداۋدىڭ باسىن قىلىشپەن كەسىپ الادى دا اشۋ ۇستىندە شەشەسىن جۇدىرىقپەن ءبىر قويادى. جەلىم باتىردىڭ جۇدىرىعىنا نە شىداسىن، كەمپىر دە سەسپەي قاتادى.
ەرتەڭىنە اعاسى: «قاراعىم، اڭعا بارىپ، اڭ اتىپ كەلەيىك، سوسىن مەن قالاعا بارىپ كەلەيىن»، – دەيدى. ءسويتىپ ەكەۋى اڭعا شىعىپ كەتەدى، ءبىر ايلىق اڭ اتىپ اكەلەدى. اعاسى قالاعا جۇرمەكشى بولادى دا جەلىم باتىرعا: «مەن قامشىمدى بوساعاعا ءىلىپ كەتەمىن. كەشىكسەم، سونى الىپ، «اعام قايداسىڭ» دەپ ىزدەرسىڭ»، – دەيدى.
اعاسى كەتەدى. ءبىر جىل بولادى، ءالى كەلگەن جوق. ءبىر كۇنى جەلىم باتىر اعاسىن ساعىنىپ، ۋايىمداپ وتىرسا، بوساعاداعى قامشىدان قان تامىپ تۇر. «ۋھ، ۋھ، اعام»، – دەپ، قارا تۇلپارىن ەرتتەپ ءمىنىپ، اعاسىنىڭ ارتىنان ىزدەپ كەتەدى. بىرنەشە ايلار ءجۇرىپ، قالاعا جەتەدى. بارسا، بىرەۋدەن «اعاسى حاننىڭ قىزىنا عاشىق ەكەن، ول قىزعا عاشىق سول جەردە ءبىر ءداۋ بار ەكەن، سونى ولتىرەم دەپ بارسا، ءداۋ اعاسىن ءولتىرىپتى» دەپ ەسىتەدى. بۇل ءسوزدى ەستىگەن سوڭ: «نە دە بولسا، سول داۋىنە بارايىن»، – دەپ جولعا شىعادى. جولدا حاننىڭ ۇيىنە بارا كەتپەكشى بولادى. بارسا، حاننىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا جۇرگەن قاتىندار: «كۇيەۋ»، – دەيدى. سەبەبى جەلىم باتىردىڭ ءتۇرى اعاسىنان اينىمايدى ەكەن. «كۇيەۋى نەسى؟» – دەپ، جەلىم باتىر تاڭ قالادى. قاتىندار جەلىم باتىردىڭ ءوزىن حاننىڭ قىزىنا الىپ بارادى. ءسويتىپ، جەلىم باتىر جەڭگەسىمەن تانىسىپ، ەرتەمەن تۇرىپ، ءداۋدىڭ ۇيىنە بارىپ سويلەسپەك بولادى.
جەلىم باتىر بارعان سوڭ، ءداۋ شىعا كەلەدى. جەلىم باتىر: «مەنىڭ اعامدى ولتىرگەن سەن ەكەنسىڭ. اعامنىڭ ورنىنا قىزىندى بەر، بولماسا باسىڭدى الامىن»، – دەيدى. «كەل، الىسايىق، قايسىمىز جىقساق، جىعىلعانىمىزدىڭ ءسوزسىز باسىن كەسەيىك»، – دەيدى ءداۋ. ەكەۋى الىسا كەتەدى. جەلىم باتىردىڭ كۇشى باسىم كەلىپ، جىكپاقشى بولادى. سوندا ءداۋ: «جىقپا، اعاڭدى ولتىرگەن جوقپىن، تاۋىپ بەرەيىن»، – دەيدى. اعاسىن ۇيدە ءبىر تەرىگە وراپ قويعان ەكەن. «ءبىراق، ءبىر ءسوزىم بار، اعاڭ حان قىزىنا عاشىق ەكەن، وعان مەن دە عاشىق ەدىم. ءبىر كۇنى اعاڭ مەنىڭ حان قىزىنا عاشىقتىعىمدى ەستىپ، مەنى ولتىرمەك بولىپ كەلگەن ەكەن. مەن شىعىپ ەدىم، ءسوز قاتپاي: «الىسپاق كەرەك پە، اتىسپاق كەرەك پە؟» – دەدى. سول جەردە ەكەۋىمىز الىسا كەتتىك، ءبىر ۋاقىتتا مەن جىعاتىن بولدىم. ونان كەيىن اعاڭ: «مەنى بىلدىرمەي ءبىر جەرگە ساقتاپ قوي»، – دەدى. «نەگە؟»، – دەپ ەدىم: «مەنىڭ ءبىر ءىنىم جالعىز قالدى، سول باتىر بولسا، ءبىر كەلەر، وعان شەيىن ولتىرمەستەن ۇستا، كەلمەسە، ولتىرگەنىڭە ريزامىن»، – دەدى. سونان كەيىن مەن: «وسىنىڭ وبالىنا قالمايىن»، – دەپ ولتىرمەپ ەدىم. ەندى سەن كەلدىڭ، سەن ءبىر ەر ەكەنسىڭ، مەن ساعان باس ۇرىپ قىزىمدى بەرەيىن، – دەدى.
سول جەردە ءداۋدىڭ قىزىن جەلىم باتىر الىپ، حاننىڭ قىزىن اعاسى الىپ، ەكەۋى ەلىنە قايتىپ، مۇرات-ماقساتتارىنا جەتىپتى.
You Might Also Like
-
مەن بالا كۇنىمدە ەستۋشى ەدىم، ءبىزدىڭ قازاق سارتتى كورسە، كۇلۋشى ەدى «ەنەڭدى ۇرايىن، كەڭ قولتىق، شۇلدىرەگەن تاجىك، ارقادان ءۇي توبەسىنە سالامىن دەپ، قامىس ارتقان، بۇتادان قورىققان، كوز كورگەندە...
