InfoHub Logo

جەرگىلىكتى جەردەگى جاندىكتەر مەن جانۋارلاردى ەمدىك ماقساتتا قولدانۋ
ابزال ديلناز، باۋىرجان ۇلى ءنۇرالى، 2- سىنپ وقۋشىلارى
جەتەكشىسى: تۋنگاتوۆا رايكۇل بيەبايەۆنا
№264 مەكتەپ-ليسەيىنىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى. قىزىلوردا قالاسى.

كىرىسپە

عالىمدار كونە زامانداعى ەسكى ادىستەردى جاڭعىرتۋدى قولعا العان. ونىڭ ىشىندە، ۇمىت بولعان جانۋارلارمەن ەمدەۋ ءادىسىن قولدانىسقا ەنگىزىپ وتىر.

لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا animal – جانۋار، ياعني، حايۋاناتتار، ال «انيمال تەراپياسى» – حايۋاناتتاردىڭ جانە ولاردىڭ بەينەلەرىن پايدالانۋ ارقىلى پسيحوفيزيولوگيالىق، پسيحوتەراپيەۆتىك جانە بەيىمدەلۋ كومەگىن كورسەتەتىن تەراپيا ءتۇرى.

بۇل تەراپيادا حايۋاناتتاردىڭ سۋرەتتەرى، بەينەلەرى ەرتەگى كەيىپكەرى رەتىندە، ويىنشىق تۇرىندە، ارينە، ارالاسقاندا قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلگەن تابيعي كەيپىندە دە قولدانىلادى. جۇرگىزىلگەن ءتۇرلى تاجىريبەلەر حايۋاناتتاردىڭ ناۋقاس ادامدارعا جاعىمدى اسەر ەتكەنىن دالەلدەپ وتىر. ءۇي حايۋاناتتارىن اسىرايتىن ادامداردىڭ دا از اۋىرىپ، ۇزاق ءومىر سۇرەتىنى عىلىمي تۇرعىدا انىقتالعان. سونداي-اق، ونداي ادامداردىڭ جۇيكە جۇيەسى دە ءۇي جانۋارى جوق ادامنان گورى كۇشتىرەك بولادى.

ماقساتى: جەرگىلىكتى جەردەگى جاندىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ ەمدىك ماقساتتاعى تۇتىنۋ جولدارىن زەرتتەۋ.
نەگىزگى يدەياسى:
- جەرگىلىكتى جەر جاندىكتەرى مەن جانۋارلارىنىڭ ماڭىزىن زەرتتەۋ
- ولاردى ەمدىك ماقساتتا قولدانۋدىڭ تيىمدىلىگىن زەرتتەۋ
- ءتىرى تابيعات بايلىعىن ىسىراپسىز قولدانۋعا شاقىرۋ
- زووتەراپيانىڭ ماڭىزدىلىعىن ناسيحاتتاۋ
قۇندىلىعى - كوپشىلىككە مۇمكىن بولاتىن،ناتيجەسى زەرتتەلگەن
ەم تۇرلەرىن ۇسىنۋ
ناتيجەسى - ءتىرى تابيعاتتى ايالاي وتىرىپ، مۇمكىنشىلىگىن قولدانۋ

نەگىزگى ءبولىم

2. 1 انيمالدى تەراپيا نەمەسە زووتەراپيا – ءداستۇرلى ەمەس ءادىس

قازىرگى تاڭدا انيمالدى تەراپيا دامىعان ەلدەردە دالەلدەنگەن. سونداي-اق، حايۋاناتتاردىڭ ادامعا اسەرىن باقىلاپ، زەرتتەيتىن ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى قۇرىلعان. وسىعان ساي حالىقارالىق كونفەرەنسيالار مەن سەمينارلار وتكىزىلىپ وتىرادى. اقش، ۇلىبريتانيا، كانادا، فرانسيا ەلدەرىندە فيزيكالىق نەمەسە پسيحيكالىق پروبلەمالارى بار ادامدارعا كومەك بەرۋ ءۇشىن انيمالدى تەراپيامەن اينالىساتىن ۇيىمدار جۇمىس ىستەيدى.
حايۋاناتتارمەن ەمدەۋدىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە، ادامزات ءداۋىرى پايدا بولعاننان بەرى بەلگىلى بولعان. بۇعان ءار قۇرلىقتان تابىلعان تاسقا باسىلعان سۋرەتتەر دالەل بولا الادى. ال سۋرەتتەر «ءماتىنى» ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا وقىلدى.
ەجەلگى ەگيپەتتىكتەردىڭ پاپيرۋسىندا ەمدەۋ ماقساتىندا مىسىقتاردى پايدالانۋ ادىستەمەسى جازىلعان.
شامامەن 3000 جىل بۇرىن ەجەلگى گرەكتەر جارالى جاۋىنگەرلەردىڭ ادەتتەگىدەن گورى تەزىرەك جازىلۋىنا كومەكتەسكەن ءيتتىڭ ەمدىك قاسيەتىن انىقتاعان.

ەجەلگى ۇندىدە ءدارىنىڭ ورنىنا قۇس اۋەنىن تىڭداۋدى «ۇسىنعان».
عالىمدار ۇمىت قالعان ەجەلگى رەسەپتتەردى جاڭعىرتتى. ب.ە.د. V عاسىردا گيپپوكرات قورشاعان ورتانىڭ ادامعا اسەرىن بايقاپ: «ات ۇستىندە ءجۇرۋ – تەك قانا جارالى ادامدى عانا جازىپ قويماي، مەلانحوليكتەرگە جامان ويلاردان ارىلىپ، كەرىسىنشە، كوڭىلىن سەرگىتىپ، جاقسى ويلار ويلاۋعا جاردەمدەسەدى»، – دەپتى.
انيمالدى تەراپيانى 1792 جىلى ۇلىبريتانيانىڭ يورك قالاسىندا جانى اۋىراتىندارعا ارنالعان اۋرۋحانادا رەسمي تۇردە قولدانعان. مۇندا جانۋارلار -ەمدەۋ پروسەسىنىڭ ءبىر بولىگى دەپ سانالادى.
نەگىزى جانۋارلارمەن ەمدەۋ تەراپياسى حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كەڭىنەن ەتەك الا باستادى. بۇل ءادىستىڭ «پيونەرى»، امەريكالىق بالالار پسيحياترى بوريس ليەۆينسون، ول 1962 جىلى ءوز ءيتىن تەراپيەۆتىك سەانستا پايدالانا باستاعان.
قازىرگى ۋاقىتتا افريكالىق تايپالار پىلدەر جانە قولتىراۋىندارمەن ەمدەۋدى قولدانادى ەكەن. ال اۆستراليانىڭ جەرگىلىكتى حالقى كەنگۋرۋدى پايدالانانىپ سەانس جۇرگىزەدى.

2. 2 جەرگىلىكتى جەردەگى جاندىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى

ماسەلەن، ەرتەدەن قازىرگى كەزگە دەيىن كەيبىر ادامدار ۇيلەرىندە مىسىق نەمەسە يت اسىرايدى. مۇندا ادامدار ءۇي حايۋاناتتارىنىڭ ادامعا اسەرى بارىن بىلسە دە، ونى ارنايى ۇيرەتىپ، بەلگىلى ءبىر ماقساتقا پايدالانبايدى.
ال ماقساتتى تۇردە ارنايى ۇيرەتىلگەن، سونداي-اق، بەلگىلى ترەنينگ جاتتىعۋلار جاساۋعا قابىلەتتى حايۋانات «ەمدەۋشى تەراپيەۆتكە» اينالادى.
ەندى زووتەراپيا مەن ولاردىڭ اراسىنداعى «ەمدەۋشى تەراپيەۆتەرگە» جەكەلەي توقتالايىق…
دەلفين ويىنى
سۋدا ادەمى قىلىقتار كورسەتىپ، ءالسىن-السىن سۋ بەتىنە سەكىرىپ شىعاتىن بۇل حايۋاناتتىڭ ويىنىن قىزىقتاعاندى كىم ۇناتپايدى؟
ونىڭ ءتۇرلى ويىنىن قىزىقتاعان ادام پسيحولوگيالىق كۇيزەلىستەن ارىلىپ، كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيگە قول جەتكىزەدى. دەلفينمەن «ءتىل تابىسقان» ادام شارشاعانىن ۇمىتىپ، ويلاۋ قابىلەتى جاقسارادى، داعدارىس جاعدايىندا تەز ءارى دۇرىس شەشىم قابىلدايتىن بولادى.
دەلفينمەن ەمدەۋ، اسىرەسە، اپاتتى جاعدايلاردى، ماسەلەن، داۋىل، جەر سىلكىنىسى، جول-كولىك اپاتىن باستان كەشىرگەن ادامداردى پسيحولوگيالىق وڭالتۋ كەزىندە تاپتىرماس تەراپيا. ولاردىڭ پاسيەنتتەرى – كاسىپكەرلەر، شىعارماشىلىق كاسىپ يەلەرى، جۇيكە جۇيەسى اۋىراتىن بالالار.

سۇلىكپەن ەمدەۋ
تەرى بەتىنە جابىسىپ الىپ، قان سوراتىن بۇل جاندىكتى كورگەندە دەنەڭ تۇرشىگەدى.
الايدا، پايداسى زور سۇلىك سالۋ عىلىمدا «گيرۋدوتەراپيا» دەپ اتالادى.
لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا «gerudis» ءسوزى سۇلىك دەگەندى بىلدىرەدى. گيرۋدوتەراپيا كارديولوگيادا، وفتالمولوگيادا، دەرماتولوگيادا، حيرۋرگيادا، گينەكولوگيادا، ۋرولوگيادا، نيەۆرولوگيادا تاماشا ناتيجەلەر بەرەدى ەكەن. سۇلىكتى قاجەت دەگەن جەرگە ارنايى مامان عانا سالادى. سۇلىك سالۋ كۇرەتامىر جانە قان تامىر اۋرۋلارىنا، تەرى اۋرۋلارىنا، وكپە، باس ساقيناسىنا، باسقا دا اۋرۋلارعا ءتيىمدى ەم بولىپ ءجۇر. سوڭعى كەزدە ادامدار سۇلىكتىڭ كومەگىمەن سەلليۋليتتى ەمدەپ، ارىقتاپ، ءتىپتى جاسارادى.
بۇل جاندىكتىڭ ەمدىك قاسيەتىنىڭ سىرى ونىڭ بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتارعا باي، ءتۇرلى فەرمەنتتەردەن تۇراتىن سىلەكەيىندە ەكەن.

ارانىڭ ۋى
جازدا جاندىك شاققاننان ءبارىمىزدىڭ دە مازامىز كەتەدى. الايدا، ارانىڭ شاققانداعى ۋى – ەم.
مۇنى عىلىم تىلىندە «اپيتەراپيا» دەپ اتايدى. لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا «apis» – «ارا» دەگەن ەكەن. ارا – ەمدىك فاۋنادا كوشباسشىلاردىڭ ءبىرى. ول – ۋىمەن ەمدەيتىن جاندىك. ارا ۋىنىڭ تاڭعاجايىبى – فيزيولوگيالىق پروسەستەردىڭ مىقتى كاتاليزاتور بولۋى. ءبىر تامشى ۋىنىڭ قۇرامىندا اقۋىز، ءتيىستى 20 امين قىشقىلىنىڭ 18ء-ى، بەيورگانيكالىق قىشقىلدار، مەندەليەۆ كەستەسىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى جانە كوپتەگەن دارۋمەندەر بار. ال ونىڭ قانشاما شاقىرىم جەردى ءجۇرىپ ءوتىپ، سان الۋان گۇلدەردەن تەرەتىن بالى كوپ اۋرۋعا شيپا ەكەنى بەلگىلى.

مىسىق-ەمشى
مىسىقپەن ەمدەۋ ءتاسىلى «فەلينوتەراپيا» دەپ اتالادى.
مىسىق جالعىزدىعىڭدى بىلدىرمەيدى، شارشاعانىڭدى باسادى، قان قىسىمىن قالىپقا تۇسىرەدى. ونىڭ ءبيوورىسى جۇرەك جۇمىسىن قالىپقا كەلتىرەدى، تامىر جانە باس اۋرۋلارىن جازادى، جارانىڭ جازىلۋىن تەزدەتەدى.
مىسىق – قوجايىنىنىڭ اۋىرىپ تۇرعان جەرىن ءدوپ باسىپ بىلەتىن تاماشا ەنەرگيالىق-اقپاراتتىق قۇرال. ادام اعزاسىنداعى اۋىراتىن دەنە بولىگىندە ەنەرگيالىق الەۋەت وزگەرەدى، ال بۇل وزگەرىستى مىسىق قاتتى سەزەدى.
ۇزاق ۋاقىت بويى مىسىق جانىندا بولىپ، مامىق مايدا جۇنىنەن سيپاپ قويىپ، ونىڭ مياۋلاعانىن ەستۋ – يممۋندىق جۇيەڭىزدى كۇشەيتەدى. سونداي-اق، دەنساۋلىعىڭىز جاقسارىپ، ۇزاق ءومىر سۇرۋگە دە ىقپال ەتەدى.
مىسىقتىڭ مياۋلاعان داۋسى – 20-دان 50 گەرسكە دەيىنگى بەلگىلى دىبىس تولقىندارى. ونىڭ وسى مياۋى ورگانيزمنىڭ قورعانىش كۇشىن ارتتىرادى، جارانىڭ جازىلۋىن تەزدەتەدى. مۇنداي جيىلىكتەگى دىبىس تولقىندارىنىڭ اسەرى ناتيجەسىندە سۇيەك تىعىزدىعى ارتىپ، قول-اياقتىڭ مورت سىنۋى ازاياتىن كورىنەدى.

يت-دوس
لاتىن تىلىندەگى «kanister» ءسوزى – يت دەگەندى بىلدىرەدى.
«كانيستەراپيا» – ءيتتى پايدالانۋ ارقىلى ەمدەيتىن تەراپيا ءتۇرى. يتپەن سەرۋەندەۋ – كۇندەلىكتى ومىردە قوزعالىسى از ادامدارعا جانە گيپودينامياعا قارسى تاماشا ەم. سونداي-اق، جۇرەك-قان تامىر اۋرۋلارىنىڭ مۇمكىندىگىن ازايتادى. يت ادامنىڭ جالعىزدىعىن ۇمىتۋعا كومەكتەسەدى، قوجايىنىنىڭ ءوزىن ءوزى باعالاۋىن جوعارىلاتادى، مىنەز اشىقتىعىن كۇشەيتەدى.
ال ونىڭ تىلىمەن جالاعانىنىڭ ءوزى ەم. ويتكەنى، سىلەكەيىندە (مىسىقتاعى سەكىلدى) اۋرۋ تۋدىراتىن ميكروورگانيزمدەردى جوياتىن ليزوسيم فەرمەنتى بار.

يپپوتەراپيا

سالت اتپەن ءجۇرۋ (يپپوتەراپيا) – ەڭ كەرەمەت ءتيىمدى ەمدىك دەنە شىنىقتىرۋ.
يپپوتەراپيا تىرەك-قيمىل اپپاراتىنىڭ بۇزۋىلىندا، اتەروسكلەروز، باس سۇيەك جاراقاتىندا، پوليميەليتتە، اسقازان-ىشەك اۋرۋلارىندا، پروستاتيتتە، اقىل-وي جەتىسپەۋشىلىگىندە ۇسىنىلادى.
ات ۇستىندە ءجۇرۋ ەموسيالىق جاعىنان دا جاعىمدى اسەر ەتەدى، كوڭىل-كۇيدى كوتەرەدى.

يپپوتەراپيانىڭ دامۋىنا ات سپورتشىسى دات قىزى ليز حارتەلدىڭ مىنا وقيعاسى سەرپىن بەردى. پوليميەليتپەن اۋىرعان ول بىرتىندەپ سال اۋرۋىنا ۇشىراي باستادى. ل.حارتەل سپورتتاعى مانساپتى ەندى مۇلدەم ۇمىتاتىن شىعارمىن دەپ ويلادى. ءبىراق، بىردە مۇگەدەك ارباسىندا وتىرعان ءليزدى يپپودرومعا اكەلگەن كەزدە، ول قايتادان اتتىڭ ۇستىنە وتىرىپ، ازداپ ونىمەن سەرۋەندەۋگە تالپىنىس جاسادى. مۇنىسى ءساتتى شىقتى. ءبىر اپتادان سوڭ ول اتقورادان قايتا كورىندى، سودان سوڭ قايتا، قايتا… وسى جەردەن تابىلدى. وسىلايشا 9 جىل ءوتتى. ناتيجەسى بولدى. دارىگەرلەردىڭ وپتيميستىك بولجامدارى بىلاي بولدى: جۇرە الادى، ءبىراق، ەكى تاياقتىڭ كۇشىمەن. ات سپورتشىسى ليز حارتەل 1952 جىلى حەلسينكيدەگى وليمپيالىق ويىنداردا سالت جۇرۋدەن كۇمىس مەدالعا يە بولدى.

جىگەرى مىقتى دات قىزى جۋرناليستەر مەن دارىگەرلەردىڭ كوزىنە ءتۇستى. ول كوپتەگەن ارباعا تاڭىلعان جاندارعا ۇلگى بولدى. وسىدان سوڭ ەۋروپادا، اقش-تا يپپوتەراپيا ورتالىقتارى قۇرىلا باستادى.

1950 جىلداردىڭ سوڭىندا مۇنى پسيحيكالىق جانە نيەۆرولوگيالىق اۋرۋلارعا قولدانا باستادى. ءقازىر 52 ەلدە يپپوتەراپيا ورتالىقتارى بار.

ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سالت اتقا مىنگىزىپ، ەم جۇرگىزۋ 90-جىلداردىڭ باسىندا پايدا بولدى. بۇل قازاقستانداعى ادامداردى ەمدەۋ مەن وڭالتۋ ءۇشىن كومەكشى قۇرال – زووتەراپيانى دامىتۋعا ۇلەس قوسادى.

2. 3 قۇراندا كەزدەسەتىن ەمشى جانۋارلار مەن جاندىكتەر

كيەلى جانۋارلار
قازاقتا كيەلى جانۋارلار ۇعىمى كوبىنە ءدىني ۇعىمدارمەن بايلانىستى قالىپتاسقان.
قاسيەتتى قۇران كىتابىندا دا جانۋارلاردىڭ كيەلىلىگى مەن ەمدىك قاسيەتى جونىندە كوپ ايتىلعان. ونىڭ ىشىندە، جانۋارلاردى ءمىنىپ، ولاردىڭ ءسۇتىن، ءجۇنىن، تەرىسىن پايدالانسىن دەپ بەرگەندىگى جازىلادى. ودان باسقا ارا بالىنىڭ ەمگە ءدارۋ ەكەنى ايتىلادى.
ال قۇمىرسقا، ورمەكشى، ءداۋىت، تاسباقا، قارلىعاش، ۇكى، بۇركىت، ۇلار، كيىك (اقبوكەن)، اققۋ، دەگەلەك، تىرنا، ارقار، قۇندىز، ءتورت تۇلىك مال – كيەلى جانۋارلار دەپ سانالعان. ورمەكشى ۇڭگىر اۋزىنا دەمدە تور قۇرىپ تاستاپ، مۇحاممەد (ع.س.) پايعامباردى جاۋدان قۇتقارسا، ءداۋىت قۇس ۇياسىنداعى بالاپاندى جىلاننان قۇتقاردى. ال قارلىعاش – ادامنىڭ دوسى، اققۋ – پاكتىكتىڭ نىشانى. «ءيتتىڭ يەسى بولسا، قاسقىردىڭ ءتاڭىرى بار» دەگەن ماقال دا تەگىن ايتىلماعان. كيەسى ۇرادى، كەسىرگە جولىعاسىڭ دەپ، كيەلى جانۋارلاردى اتۋعا، اۋلاۋعا رۇقسات ەتىلمەگەن. ماسەلەن، اققۋدى اتپا، قۇندىزدى اۋلاما، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن بۇزبا، ت.ب. ءتورت تۇلىك مالدى تەپپەيدى، ۇرمايدى، كيەسى تيەدى دەپ سانايدى. ءتىپتى، مالدى ساتقاندا، نە تارتۋ ەتكەندە، جىلقىنىڭ نوقتاسىن، جۇگەنىن، سيىردىڭ باس ءجىبىن، تۇيەنىڭ بۇيداسىن، بۇركىتتىڭ توماعاسىن، ءيتتىڭ قارعىباۋىن بەرمەيدى، ياعني، كيە باسقا ادامعا اۋىپ كەتەدى دەپ قورقادى. بۇل ۇيدە كيە قالسىن دەگەندى بىلدىرسە كەرەك.

قورىتىندى
زەرتتەۋ ويىمدى زەردەلەي وتىرىپ، مىنا كەڭ بايتاق جەرىمىزدە باسقا ەلدەردەي چەحيا، سلوۆاكيا، اقش سياقتى قىرعاۋىل، كەكىلىك، قۇر، ۇيرەك-قاز، دالا دۋاداعىن قولدان وسىرمەسكە. قاراپ تۇرساڭ تابيعات قويناۋىنداعى تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ءبارى دە ادام يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت اتقارادى ەكەن. سوندىقتان دا ءبىز بويىندا تىرشىلىك قۋاتى بار جان-جانۋار، وسىمدىك، جاندىك اتاۋلىعا قىراعى كوزبەن قارايىق.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. بالالار ەنسيكلوپەدياسى. ول كىم، بۇل نە؟ ءى توم.-الماتى، 1995 ج.
2. بال جانە ونىڭ پايداسى. پايدالى كەڭەستەر جۋرنالى. 2007 ج. №11. 5-بەت.
3. قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسى. ءى توم. –الماتى. 2008 ج. 115 بەت
4. زامانا جۋرنالى. 2001 جىل. №3. 4-بەت.
5. شاڭىراق. قىسقاشا ەنسيكلوپەديا. -الماتى. 1989 جىل. 215-بەت.

---