جولبارىستى جارالاعان باقاي
اتاقتى ساياتشى اۋكەڭنىڭ اڭگىمەسىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟ ەگەر ونى ەستىمەسەڭىز، بۇل كەڭ دۇنيەدەن تاس قۇلاق كەتتىم دەڭىز. سوناۋ ءبىر ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا بۇكىل الماتى ارتيستەرى بولىپ، ەكى وگىز اربامەن كەگەنگە ساپار شەككەن عوي. «قۇداي بەرەرىندە اسپاننان كۇلشە تۇسەدى» دەگەن، شاماسى، راس بولۋ كەرەك، وسى جولى اۋكەڭ ەرەكشە ولجالى بولىپ، ءبىر وقپەن ءۇش قويان اتىپ العان عوي. «جانى شىقسىن» دەيسىز بە، ايتا كورمەڭىز، جانى شىقپاي-اق، ءوز اعامىز الدىمىزدا جۇرە بەرسىن. ودان دا ءسىز مىنانى ەستىڭىز. اۋكەڭ مەنىڭ الدابەرگەن ناعاشىم ەكەۋى ساياتقا ءبىر شىققاندا بۇكىل قاسكەلەڭ وزەنىنىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى جارتاس پەن قورىم تاستاردى مەكەندەگەن كەكىلىكتى جىلقىنىڭ تەزەگىنشە تەرىپ، قاپتاپ العان عوي.
— وي، ايتادى ەكەن-اۋ!
— جوق، ولاي دەمەڭىز، ايتادى ەكەن-اۋ ەمەس، بۇل جەردە «وي، ازامات-اي، ۇستايدى ەكەن-اۋ» دەڭىز.
— سونىمەن؟
— مىنە، جونگە جاڭا كەلدىڭىز! سونىمەن... سونىمەن، ەسەبى، بىلاي بولعان. اۋكەڭنىڭ قۇرالايدى كەزگە اتقان مەرگەن ەكەنىن، ءبىر وقپەن ءۇش قويان اتىپ العانىنان بىلەسىز. ال مەنىڭ الدابەرگەن ناعاشىم ءتىزىلىپ ۇشىپ بارا جاتقان ۇيرەكتى كولبەي تۇرىپ اتقاندا سول كوزىنەن، وڭ اياعىنان تيگىزگەن عوي.
— قالاي؟
— قالايى سول، شاماسى، «مىلتىقتىڭ باسىلۋى كەلگەندە، قۇلاننىڭ قاسىنۋى كەلگەن عوي» دەگەن بولۋى كەرەك. ۇيرەك ۇشىپ بارا جاتىپ، وڭ اياعىمەن باسىن قاسىمادى دەپ ايتا الاسىز با؟ ونداي بولاتىنىن باياعى وتكەن قۇلامەرگەن، قارا قالتاي، سارى قالتايلاردىڭ ءبارى بىلگەن.
— ءيا، ونى قويا تۇر دا، اۋكەڭ مەن الگى الدابەرگەن ناعاشىڭنىڭ كەكىلىك تەرگەنىن ايتشى.
قاشاندا مەرگەندەردى، ساياتشىلاردىڭ كوبى-اق مالاياق ەمەس، جەلاياق بولادى. «قۇلاندى دا جىلانداي كىسى اتاتىنىن» بىلەتىن بولارسىز. ەندەشە اۋكەڭ اناۋ-مىناۋ ادام ەمەس، تۇرا
ءبىر وتپەن اسپانداعى ۇيرەكتىڭ ءبىر كوز، ءبىر اياعىن جارالايتىن الدابەرگەندى سەرىككە بەكەر قالامايدى. دەمەك، الدەكەڭ دە اۋكەندەي اقبەرەن بولعانى دا.
ساياتقا شىعاردان ءۇش كۇن بۇرىن اۋكەڭ مەن الدابەرگەن مىنا الماتىنىڭ كەك بازارىنا بارىپ ءبىر پۇت بيداي ساتىپ الادى.'بيدايدى ۇيگە اكەلگەن سوڭ، سوعىستان كەيىنگى دۇنيەنىڭ ءبارى قات كەز، جالىنىپ-جالپايىپ كونديتەر فابريكاسىنىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى تايبەرييەۆتەن ءبىر ليتر ءسپيرتتى دە اتتاي قالىپ، اتانداي سۇراپ الىپ، بيدايدى سوعان ەكى تاۋلىك بوكتىرىپ قويادى.
ءۇشىنشى تاۋلىك بولعاندا ءبىر پۇت بيدايدى، ەندى وندا ءسپيرتتىڭ سۋدىڭ سالماعى قوسىلعاندىقتان جيىرما كيلوگراممنان كوپ بولماسا از ەمەس، بورتپەڭدى ارقالاپ مىلتىقسىز-ساداقسىز ەكى ساياتشى ساياتقا شىعادى. جولشىباي كەز كەلگەن جۇك ماشيناسىنا وتىرىپ، قاسكەلەڭگە كەلگەن سوڭ وندا دايىن تۇرعان ات-شاناعا ءمىنىپ، وزەن بويلاپ جوعارى تارتادى.
— ءوي، مىلتىقتارىڭ قايدا، كەكىلىك اتاتىن باتىرلار؟ — دەپ سۇرايدى الدابەرگەننىڭ تانىسى توقاي.
— مىلتىقپەن اركىم-اق كەكىلىك اتىپ الادى. ال ءبىز قان شىعارماي ءتىرى كۇيىندە ۇستايمىز،— دەپ جاۋاپ بەرەدى الدابەرگەن.
— نە دەيدى، مىنا بار بولعىرلار،— دەپ تاناۋى استىنان توقاي مىڭگىر ەتەدى دە وتىرا بەرەدى. «شاماسى، تۇزاق قۇراتىن شىعار، تۇزاققا تۇسەر ول قىرعاۋىل ەمەس، ءشىل ەمەس، كەكىلىكتى تۇزاقپەن ۇستاعاندى كىم كورىپتى» دەپ ىشتەي ويلايدى دا قولدى توقاي.
قار قالىڭ، قۇس تۇگىل اياقتى اڭنىڭ ازىق تاۋىپ جەۋى وڭاي ەمەس، تاۋ ءىشى قانشا جىلى دەگەنمەن ون بەس-جيىرما گرادۋس سۋىق بار بولسا كەرەك-تى. قاراگەر ات جەگىلگەن جالعىز اتتىق شانانىڭ ارتىنا تەرىس قاراپ وتىرعان الدابەرگەن مەن اۋباكىر ەكەۋى تاۋعا كىرىسىمەن جولشىباي جولدىڭ ەكى جاعىنا بورتكەن بيدايدى ازدان-ازدان شاشىپ وتىرادى. ءسويتىپ ولار سايدى ەرلەپ قيقىم ۋتاس ورتەپ، اك الاتىن جەرگە دەيىن بارىپ، توقتايدى. جولداعى جالعىز ءۇي قورىقشىنىڭ ۇيىنە دە تۇسپەي كەتەدى، سول جەردە ات ايالداتىپ، سونداعى ءجۇمىسشى ءيمانالىنىڭ ۇيىنەن ءبىر شاي ءىشىپ بولعانشا كۇن ەكىندىگە دە تايانىپ، «توقتى تويماس، ءشومىش كەپپەس» قىستىڭ قىسقا كۇنى دە ءوتىپ بارا جاتادى.
ساياتشىلار قايتۋعا اسىعادى. مۇنى بىلگەن توقاي:
— اۋ، باتىرلار-اۋ، الگى اۋلايتىن كەكىلىكتەرىڭ قايدا؟— دەيدى، بۇلاردى كەكەتىپ.
— كەكىلىكتى ءالى تەرىپ ۇلگەرمەيسىز!— دەيدى اۋكەڭ توقاي شالعا.
توقاي شال بۇلار بەرەكەسىز، انشەيىن ءبىر شالدى-قۇيلى ادامدار بولدى دەيدى دە قويادى.
سونىمەن توقاي اتتى بۇرىپ قايتار جولعا سالادى. ەكى ساياتشى قولدارىندا ەكى قاپ، ات شانانىڭ الدىنا تۇسەدى دە، جاياۋلاپ جۇرەدى. توقاي بۇلاردىڭ بۇل قىلىعىنا تاڭدانعانمەن ۇندەي قويمايدى. تاڭدانباي قايتسىن، جوعارى بارا جاتاققا جاياۋلاسا ءبىر ءسارى، ات تارتا المادى، اۋىر بولماسىن دەسىن، ال ىلدي تومەن شاناعا وتىرماعانىنا جول بولسىن! سالدەن ^ كەيىن-اق توقايدىڭ قىزىققا باتقانىن كورسەڭىز!
ۋتاس ورتەگەن جەردەن ءبىر شاقىرىم ۇزاپ شىققاننان سەن-اق جولدا جاتقان كەكىلىكتەردى ەكى ساياتشى تەزەكشە تەرە باستايدى. انە جەردە دە قۇلاپ جاتقان كەكىلىك، مىنا جەردە دە كەكىلىك، ەكى قاپ تولا باستاعان سوڭ، ولاردى شاناعا سالىپ، جولدا ەتەگىنە جىلقىنىڭ تەزەگىن تەرگەن ەسكى اۋىلدىڭ ايەلدەرىنشە ەكى ساياتشى توندارىنىڭ ەتەگىنە سالىپ الا بەرەدى. وسىلاردىكى راس پا، وتىرىك پە دەگەن توقاي شانانى توقتاتا سالىپ بارىپ كورسە، شىنىمەن-اق كادىمگى ءوزى بىلەتىن، جازدىگۇنى جيىرما-وتىز بالاپاندى ءبىر-اق ەرتىپ جۇرەتىن الا قانات كەكىلىك. كەكىلىكتى توقاي دا بىلەتىن. كەكىلىك جۇمىرتقاسىن جيىپ باسپايتىن قۇس. ول تۋادى دا، بۇرىنعىسىمەن قوسىپ، جۇمىرتقاسىن كۇندە شايقاپ، كۇنى جەتكەنىن شەتىنەن شىعارا بەرەدى. سوندىقتان دا ونىڭ الدىڭعى بالاپانى ۇشۋعا جاراعاندا، ارتقىسى قابىعىنان جاڭا شىعىپ جاتادى.
توقاي كەكىلىكتى ۇستاپ كوردى. بىلق-سىلق ەتەدى. كەكىلىكتىڭ جانى بار سياقتى، دۇرسىلدەپ جۇرەگى سوعىپ تۇرعانىن بايقايدى. «ويپىرماي، مىنالاردىڭ قۇستى دۋالايتىن ءبىر پالەسى بار شىعار، مۇنداي جادىگويلەرمەن بەكەر-اق جولداس بولدىم-اۋ»،— دەپ وزىنە-وزى رەنجيدى. بۇلاردى تاستاپ كەتىپ قالايىن دەسە، جاسىنان بىلەتىن الدابەرگەننەن ۇيالادى. ونىڭ ۇستىنە اسپانداعى قۇستى دۋالاپ، جەرگە ءتۇسىرىپ، تەزەكشە تەرىپ الىپ جۇرگەن ادامدارعا، جەردە، ەكى اياعىمەن جەر باسىپ جۇرگەن، شارۋا شال توقاي قيىن بولىپ پا، كەتىپ بارا جاتقان جەرىنەن كوتكەنشەكتەتىپ جۇرگىزىپ مۇنى قايتارىپ كەلەر بولسا، وندا بۇل راس ماسقارا بولماس پا! وسىنى ويلاعان توقاي شاناعا قايتىپ كەلەدى دە، قارگەردى ەركىمەن عانا اياڭداتىپ ءجۇرىپ وتىرادى.
قاسكەلەڭ سايىنىڭ اۋزىنا بۇلار جاقىنداعاندا ەكى قاپ تولىپ، ەندىگى تەرىلگەن كەكىلىكتى توقايدىڭ تۇلىبىنا ورادى. ساي اۋزىنا جەتكەندە ەكى ساياتشىنىڭ توندارىن دا شانانىڭ ۇستىنە توسەپ، كەكىلىكتى ولارعا دا سالدى. ءبىر كەزدەرى قاراگەر ىلديعا بولسا دا شانانى زورعا تارتىپ، ات قارا سۋعا ءتۇسىپ تەرلەدى. سويتسە، وسىدان بۇرىن ءۇش كۇن بويى قار جاۋىپ تاماق تاۋىپ جەي الماعان كەكىلىكتەر سوڭعى كۇندەرى ىلعي تاس جەگەن ەكەن، سوندىقتان قاراگەر تاس جەگەن كەكىلىكتەردى تارتا الماي قارا سۋعا ءتۇسىپ تەرلەگەن ەكەن.
ساي اۋزىنا جەتكەندە كۇن باتىپ، ىمىرت جابىلىپ كەتتى دە، باعانا وزدەرى وكپەلەتىپ تۇسپەي كەتكەن قورىقشىنىڭ ۇيىنە قونۋعا ءماجبۇر بولدى. قاشاندا قوناق تىلەپ وتىراتىن قازاقتىڭ، اسىرەسە جالعىز ءۇي وتىرعانداردىڭ ادەتى. ءۇي يەسى ولاردى قۇشاق جايىپ قارسى الدى.
كەكىلىكتىڭ ەتىنىڭ قۋىرعانىن قۋىرىپ، اساتىنىن اسىپ، كەشكە دەيىن سۋىق سورعاندار لىقيا تويىپ، سول ۇيگە جاتىپ، قاتىپ ۇيىقتاپ قالادى.
ءتۇننىڭ ءبىر شاماسىندا ءۇيدىڭ ءىشى پىرىلداپ-دىرىلداپ، ءۇي يەسىنىڭ ەسى شىققان ايەلى ويبايلاپ ءجۇر:
— ويباي، جەر سىلكىنىپ تۇر. ويباي، ۇيگە پالە كىرىپ كەتتى،— دەيدى. ءۇيدىڭ يەسى دە ويانىپ الىپتى. ەكى ساياتشى دا، توقاي دا باستارىن كوتەرىپ، كوزدەرىن ۋقالاسىپ، نە بولعانىن بىلە الماي وتىرادى. ءۇيدىڭ ءىشى پىرىل، ءدۇرىل. ءبىر ءتۇرلى قاقىلىقتاعان دىبىس شىعادى. سويتسە، تۇندە ىشىكتەرگە وراعان كەكىلىكتەردىڭ ۇستىنە، ەكى قاپتان دا بىر-ەكىدەن كەكىلىك العان ەكەن دە، قاپتىڭ اۋزىن بايلاۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى. ۇيدە جىلىنىپ، ماستىعى تاراعان كەكىلىكتەر اۋزى بوس قاپتان شىعىپ الىپ، ءۇيدىڭ ىشىندە پىرىلداپ جاپپاي ۇشىپ ءجۇر ەكەن. ۇيدە ادامداردى كورگەن سوڭ ساۋىعىپ العان كەكىلىكتەر شوشىنىپ، ۇشۋىن-قاشۋىن ودان سايىن كوبەيتتى. ءسويتىپ شامدى جاعىپ كوپ جىبەرگەندە ءۇيدىڭ ءىشى تاۋىق قوراداي پىرىلداعان قانات، قاناتتان ۇشقان مامىق، ىڭ-جىڭ، پىر-پىر، دىر-دىر...
ال شىنىن ايتسام، اۋكەڭ مەن الدەكەڭنىڭ ساياتشىلىعى باقاي ساياتشىلىعىنا قاراعاندا تۇك ەمەس، ونىڭ جانىندا بۇلاردىكى تورعايمەن ويناعان بالالاردىڭ قىلىعىنداي.
— ونىڭ كىم ەدى، تاعى؟
— ول مەنىڭ ناعاشىم دا، جيەنىم دە، قۇدام دا، قۇدامنىڭ قۇداسى دا ەمەس، انشەيىن ءبىر قايمانا قازاق.
— ەگەر ساياتشىلىعى انالاردان ارتىق بولسا، ول دا ءبىر تازشا بالا دەسەڭشى.
— ولاي دەسەڭىز ەستىمەي-اق قويىڭىز.
— جو-جوق، ايتشى اينالايىن!
— مەنىڭ ناعاشىم الدابەرگەن اسپانداعى تىرنانىڭ «قايسىسىن اتىپ بەرەيىن» دەيتىن اتاقتى مەرگەن بولعانىمەن، مەن وعان تارتپاعان اداممىن. وسى ومىرىمدە قولىما مىلتىق ۇستاپ كورمەگەن جانمىن. ويتكەنى ماعان ەكى قابات كەزىندە مەنىڭ شەشەم بۇيەنگە جەرىك بولىپتى. ال مالدىڭ جىلىگىن ساناپ ەسكەن قازاق بالاسىسىز، بۇيەننىڭ قانداي ەكەنىن بىلسەڭىز كەرەك-تى. ونى ۇرلەپ ىشىنە ۋىز قاتىرعاندى تالاي كوردىڭىز، جۇپ-جۇمساق سارى ۋىزدى تامسانا وتىرىپ تالاي جەدىڭىز. سوندا بۇيەنكىڭ يريگەن قيسىق ەكەنىن دە بايقاعان بولارسىز. ەندەشە مەنىڭ نەلىكتەن قولىما مىلتىق ۇستامايتىنىم تۇسىنىكتى بولۋى كەرەك. و باستا شەشەم بۇيەنگە جەرىك بولىپ، مىلتىق اتسا، ونى تيمەيتىن بايقۇس جاراتقان سوڭ، مىلتىق مەنىڭ نە تەڭىم. مىلتىق اتىپ الىستاعى نىساناعا تيگىزۋ تۇگىل، الدە قالاي اشۋلانىپ ايەلىمە قولىمدى سەرمەگەنىمدە، ءبىر قادام جەردە تۇرعان وعان تيگىزە الماي، ەكپىنىممەن ءوزىم جالپ ەتە تۇسكەنمىن. سودان جىمىپ جۇرگەن جايىم بار. ال باقايعا كەلسەڭىز، ونىڭ شەشەسى بۇيەنگە ەمەس، كوزگە جەرىك بولىپتى. سوندىقتان دا بولسا كەرەك، باقاڭ كوز كەرىم جەردە تۇرعان اڭدى قۇيرىعىنان اتقاندا، وعى بۇرىلىپ بارىپ، كوزىنە ءتوستىڭ كورىنەدى...
سوناۋ ءبىر جىلى ىلە بويلاپ، بالقاش قۇلاپ بارا جاتىپ شارشاپ-شالدىققان، ابدەن ازىپ-توزعان، كەزى شۇڭىرەيىپ ىشىنە كىرىپ كەتكەن جالعىز جاياۋ كەلە جاتقان ادامعا جولىعا كەتتىم. «ادام بالاسى سويلەسكەنشە، جىلقى بالاسى كىسىنەسكەنشە» دەگەن عوي، ءجون سۇراسىپ، جول جاعاسىنا ەكەۋمىز قيسايا جاتىپ اڭگىمە شەرتتىك.
— اتىم باقاي،— دەدى ول.
— ءيا، جول بولسىن، باقا،— دەيمىن مەن قاۋديىپ ەسىپ كەتكەن ساقال مەن مۇرتتى سىيلاپ.
— الەي بولسىن! جولبارىس قاماۋىنان قۇتىلىپ كەلە جاتقانىم،— دەيدى ول. مەن «قايداعى جولبارىس؟» دەگەنىم جوق. ويتكەنى تاجىكتىڭ تۋلاقتاي جەرىندەگى تيتانىڭ تۇماعىنداي قورىقتا سوڭعى جولبارىستى ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز ەلۋ ءۇشىنشى جىلى كورگەن بولسا، قازاقتىڭ الاتاۋ مەن ارقانىڭ، اتىراۋ مەن التايدىڭ اراسىن الىپ جاتقان داليعان دالاسىندا جولبارىس الپىس ءۇشىنشى جىلعا دەيىن كەلمەدى دەۋگە كىمنىڭ اۋزى بارادى. سونىمەن باقاڭنىڭ اڭگىمەسىن بولمەي، ەكى قۇلاعىمدى سالپيتىپ تىڭداي بەردىم. ەگەر ءبىر سەزبەن ونى ءبولىپ، ءتىپتى ءبىر الدەقانداي سۇراق قويسام، ول اڭگىمە جۇيەسىنەن ايرىلىپ قالارداي كورىپ، ءۇنسىز قاتىپ قالدىم. سونىمەن باقاڭ اڭگىمەسىن سوزا ءتۇستى.
— مەنىڭ ءوزىم ءبىر اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ، اجالدان قۇداي قورعاپ قالىپ جۇرگەن جانمىن. «وق قاعارىم بار» دەمەۋشى مە ەدى، قازەكەم. ناق سولاي وق قاعارىم بار. ازۋى التى قارىس، ارانىن اشقان اجالدان ءبىر ەمەس ەكى قۇتىلىپ كەتكەن اداممىن. اجالدان ادام قۇتىلمايدى دەسەدى، مەن سول اجالىڭىزدى سازداۋ جەرگە قۇيرىعىن جالاڭاشتاپ وتىرعىزىپ كەتتىم بىلەم.
ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى جىلدارى ءامۋداريا ولكەسىندە، ءامۋداريا ەمەس، شىراعىم، شاتاستىرىپ جۇرمە، اسكەر قاتارىندا بولىپ ازاماتتىق بورىشىمدى اتقارىپ ءجۇردىم. قايتالاپ ايتامىن، شىراعىم، امۋر داريا.
قايتالاپ جاتقانىم، سەندەر، جۋرناليستەر، ءبىز، ساياتشىلار سياقتى شىندىقپەن شەكتەلمەكسىزدەر، كوبىنە وتىرىكتى زىقپىرتىپ جىبەرەتىندەرىڭدى بىلەم. ءبىر كۇنى ويدا جوقتا قىرعاۋىل ەتىن جەگىم كەلگەنى. اسكەري تاعامحانادا ساعان قىرعاۋىل ەتىن كىم بەرەدى، كوبىنە تاماعىمىز تارى بوتقا، قۇمىق بوتقا، تاعىسىن تاعىلار عوي. ۇيگە قايتۋىما دا ءبىر-اق، اي ۋاقىتىم قالعان، سوندىقتان كومانديرلەرىمە ەركىندەۋ ەدىم. ءبىر كۇنگە رۇقسات سۇرادىم، ول قايدا باراتىنىمدى سۇرادى دا، ماعان مۇرسات بەردى. مەن نە دە بولسا دەپ تۋرا تايگاعا تارتتىم. تايگانى بىلەتىن شىعارسىڭ،— دەدى ول ماعان،— وسى زاماننىڭ مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاماعان جۇگەرمەكتەرى دە ونى جاقسى بىلەدى عوي. قالقا قورىس ورمان. اعاشتان اسپان كورىنبەيدى. يت مۇرىنى وتپەس دەگەن توعايىڭ تۋرا وسىندا بولادى ەكەن. باياعىدا ويلاۋشى ەدىم، تايعا تايعا دەيدى، سول ءبىزدىڭ باقاناس ءوڭىرىنىڭ سەكسەۋىل شابىرىنان قالىڭ بولادى دەيسىڭ بە دەپ. كىم ءبىلىپتى، ءار بۇتانىڭ تۇبىندە ەكى-ۇش كيلوگرامم ەت جاتاتىن ءبىزدىڭ بالقاش اۋدانىنان ارتىق جەر بار دەپ ويلاپپىن با وندا.
بار ارمانىم دا، اڭساعانىم دا قىرعاۋىل ەتى. اسىرەسە اۋىلعا كەتەمىن دەگەن كەزدە سارى مايعا قۋىرعاندا ءتۇيىن-تۇيىن بولىپ، تاباقتا ساپ-سارى بولىپ جاتاتىن ءدامدى تاعام ەسىمە تۇسە بەرەتىن بولعان. ءبىر كەزدەرى قۇستىڭ باسى قىلتيا قالعان سوڭ «قاندى باسىڭ بەرى تارت!» دەپ مىلتىعىمدى كوتەرە بەرسەم، الگى قۇس قىرعاۋىل ەمەس، كۇرىك بولعان تاۋىقتاي ەكى قاناتى جەرگە سۇيرەتىلىپ كەتكەن، قىرقىلداق داۋىس شىعاراتىن قۇس. كەيىن ءبىلدىم، ساڭىراۋ قۇر دەگەن وسى ەكەن. اتپادىم. ويتكەنى توڭىرەكتە قىرعاۋىل جۇرسە جاسىرىنىپ قالار دەپ قورىقتىم.
تايگادا ساندالىپ كەلە جاتىپ، قايتا-قايتا بۇرىلىپ ارتىما قارايمىن. ويتكەنى پالە ارتىمنان بولماسا، الدىما كەزەنگەن مىلتىعىم بار. داتكە قۋات. دەگەنمەن تايگا ءىشى ءبىزدىڭ باقاناس ءوڭىرىنىڭ توعايىنداي جارىق ەمەس، اعاشتان اسپان كورىنبەگەندىكتەن بە، قاراڭعى دا، قورقىنىشتى دا. ءسويتىپ جانىمدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، بەكەر-اق كەلگەن ەكەم، كەتەيىن دەپ شەگىنە بەرگەنىم سول ەدى، الدىمنان پىسكەن باس سياقتى بىردەمە ىرجيادى. قۇلاعى شۇنتيعان، مەن كورمەگەن ءبىر حايۋان. نە ىستەرىمدى بىلمەي ساسقانىمدى ايتپاڭىز. بايقايمىن، الاكولەڭكە جەردە ەكى قۇلاعىن جىمىرىپ، الگى ماعان مىسىقشا اتىلماق بولعانىن بايقادىم، بۇل، شاماسى، شابىنعالى جاتىر.
ەندى كەشىگۋگە بولمايتىنىن اڭعاردىم. ول اتىلعاننان بۇرىن، ءوزىم دە پالەمىن، مىلتىقتىڭ شۇرىپپەسىن باسىپ قالدىم. مىلتىق دۇنيەنى كۇڭىرەنتىپ، گۇرس ەتتى. حايۋان ار ەگىپ، اتىلىپ قۇلاپ ءتۇستى. ەكى كوزىم اندا، ءوزىم كوتكەنشەكتەپ كەيىن شەگىنە بەردىم. جايراتتىم بىلەم. جوق، جايراتا الماپپىن. حايۋان ورنىنان قارعىپ تۇردى. ەندى قۇريتىنىمدى ءبىلدىم. ءاي اجالىنىڭ جەتكەن جەرى وسى بولدى عوي دەپ ويلادىم. ءبىر ساتتە-اق جوق بولدىم. قۇلدىراپ تۇپسىزگە ءتۇسىپ كەتتىم. نە بولعانىمدى دا بىلمەدىم. سۋعا كۇمپ ەتە تۇسكەنىمدى سەزدىم. جالما-جان سۋ بەتىنە قالقىپ شىعا كەلگەندە قولىمداعى مىلتىقتى جوعارى كوتەرىپ، جالعىز قولمەن وزەن ورتاسىنا قاراي جۇزە جونەلدىم. شاماسى، بۇل ساسقانىمنان بولسا كەرەك. سويتسەم، ساندالىپ ءجۇرىپ، امۋردىڭ جارقاباقتى جاعاسىندا تۇرعانىمدى سەزبەگەن ەكەم.
حايۋان جۇگىرىپ كەلىپ، جارقاباقتان سۋعا سەكىرمەي ءتونىپ تۇرا قالدى. انىق كوردىم، جولبارىس ەكەن وق وڭ قۇلاعىن جۇلىپ كەتكەن ەكەن، ودان قان ساۋلاپ تۇردى. امالى قۇرىعانداي كەزىمەن مەنى اتىپ، ىشىپ-جەپ بارادى. سونان سوڭ ارتقى ەكى اياعىمەن جەردى تارپىپ-تارپىپ جىبەرىپ، شاندى بۇرقىراتتى. كوتەرىلگەن شاڭ جولبارىستى جاۋىپ كەتتى. ەكى ارتقى اياعىمەن جەردى تارپا تىرناپ جىبەرگەندە، «قاپ بالەم، قۇتىلىپ كەتتىڭ-اۋ!» دەپ تۇرعانداي كورىندى. ەگەر امۋر وزەنى بولماسا، ەگەر مەن بالقاش جاعاسىندا وسپەسەم، سۋدا بالىقتاي جۇزبەسەم، نە بولار ەدىم؟! مىنە، بۇل مەنىڭ اجال اۋزىنان قالعانىم با، جوق پا؟ شاماسى، مۇنداي جاعداي تايگاداعى تالايدىڭ باسىندا بولادى دەپ وتىرسىڭ عوي. مۇمكىن. ءبىراق ماسەلە ارتىندا جاتىر. سودان ءبىر شىقىرىمداي اعىسقا قاراي ءجۇزىپ، «ولمەگەنگە ءولى بالىق جولىققانداي»، ءبىر قايىقشىلارعا كەزدەسىپ، ولار مەنى سۋدان شىعارىپ الدى. ءسويتىپ سۇمىرەيىپ ىمىرت جابىلا، سۋدان شىققان تىشقانداي سۇيرەتىلىپ، قىرعاۋىل تۇرماق، قالىڭ تايگادان كەسىپ العان سىرعاۋىل دا جوق، ەكى قولىمدى مۇرنىما تىعىپ بولىمشەگە جەتتىم-اۋ، ايتەۋىر.
سول-اق دەپ وتىرسىڭ با؟ سول-اق ەمەس. پالەسى ارتىندا جاتىر. سودان ءبىر ايدان كەيىن مەن ەلگە كەتتىم. ويدا ەشتەمە جوق، «ەل ءىشى التىن بەسىك»، ءبارى ۇمىت بولدى.
ناق وسىدان جەتى كۇن بۇرىن،— دەدى باقاڭ قاباعىن شىتىنىپ،— ۇيدە ەت تاۋسىلىپ قالعان ەكەن، بىرەر قىرعاۋىل، الدە قويان اتىپ اكەلە قويايىن دەپ ۇيدەن شىعايىن. انشەيىندە جىرتىلىپ ايرىلاتىن كوك ءسۇر قويانى قۇرعىر دا كەزدەسپەي، سەكسەۋىلدىڭ قالىڭ شابىرىن ارالاپ، ءبىراز جەرگە كەتىپ قالسام كەرەك. ءبىر ۋاقىتتا الگى سۇمىراي ساۋىسقاننىڭ ءبىرى شىقىلىقتاپ جانىمنان شىعا كەلمەسى بار ما. ساۋىسقاننىڭ شىعا كەلگەنىن جامانشىلىققا جورىدىم. ويتكەنى ەلسىزدە قاشاندا جالعىز ادامعا ساۋىسقان كەزدەسسە، ونىڭ ارتىنان دالانىڭ ءبىر كوكجالى قوسا جۇرەدى. ونى مىنا سەن، قالادان شىقپايتىن قاعاز كەمىرگەن جۋرناليست، قايدان بىلەرسىڭ، قازاقتىڭ قويشى-قولاڭىنىڭ تەگىس بىلەتىن شىندىعى بۇل.
ساۋىسقاندى كورگەن سوڭ-اق زارە-قۇتىم قالماي، وپىرمالى مىلتىعىمدى كەزەنە ۇستاپ كەلە جاتىر ەدىم، انادايدا جەرمەن-جەكسەن بولىپ، ەكى جاۋىرىنى قۇنجىڭداپ، وڭ جاق قۇلاعى جوق جولبارىس جەر باۋىرلاپ كەلىپ قاپتى. تاني كەتتىم. ەسكى دوس، سوناۋ امۋر جاعاسىندا ءوزىم قۇلاعىنان اتىپ جىعاتىن ءبىر قۇلاعى جوق، شۇناق بولىپ جازىلعان جولبارىس، دۇرىسى جولبارىسى ەمەس، ەلەكشىنى ەكەن. (ونى ارتىنان ءبىلدىم). سارعىش تەرىسىنىڭ ۇستىندە قاپ-قارا جولاقتارى بار، جالعىز قۇلاعىن شابىنۋعا ىڭعايلانىپ، جىمىرىپ الىپتى. ەندى بولماسا تارپا باس سالادى، الدە لاقتىرىپ جىبەرەدى. سونان سوڭ قارا ساننان، الدە ماي قۇيرىقتان اۋىزدى ءبىر سالىپ، قارپيدى دا كەتە بەرەدى. ياپىرماي، اندى مۇنشا كەكشىل بولادى دەپ كىم ويلاعان، سوناۋ امۋر جاعاسىنان مەنى الاتاۋعا ىزدەپ كەلۋىن كوردىڭىز بە؟! مۇنداي سۇمدىقتى كىم كورىپتى! سونان سوڭ تاۋەكەلگە بەل بايلاپ تاعى تارتىپ قالايىن. ولەكشىن توڭقالاڭ استى. جان ۇشىرىپ تۇرا كەلىپ قاشايىن. ول تاعى دا ولمەپتى، ارتىما قاراسام — ەكشەلەپ كەلىپ قالىپتى.
مەنىڭ ءبىر بالا كەزدەن شامداعايلىق ادەتىم بار، جۇگىرگەندە دە شىعىمدى ەدىم، اسىرەسە جارتى شاقىرىم جەرگە مەنى ەشكىم قۋىپ جەتىپ كورگەن ەمەس.، ءتىپتى ا دەگەندە ات تا جەتە الماۋشى ەدى. جان-دارمەندە قۇستاي ۇشىپ كەتسەم كەرەك، جولبارىس شاڭىما ەرمەي قالىپتى. بار كۇشىمدى سالىپ جەتكەن جەرىم ءبىر ۇلكەن سەكسەۋىل شابىرىنىڭ اراسى ەدى، مەنى قورعاۋعا ادەيى جارالعانداي سول جەردە جالعىز قارا تال ەسىپ تۇر ەكەن،مەنى قورعاۋعا دەمەي نە دەيىن، ويتكەنى ىلە بويىندا كوبىنە ەشكى تال، ءسامبى تال عانا وسەدى عوي. بۇل جەردە دە مەنىڭ وق قاعارىم بار ەكەنى انىق بولدى. جولبارىس تال جانىنا جەتكەندە، مەن ءۇش قۇلاشتاي بيىكتە ەدىم. جولبارىستى ەندى انىق كوردىم، ول اعاشقا اسىلىپ، الدىڭعى اياعىمەن ونى ەكى-ۇش رەت تىرنادى، اعاش ءدىر-دىر ەتتى، مەن ودان دا قاتتى دىرىلدەپ ءزار-يمانىم قالمادى. ءبىراق ەداۋىر بيىكتەمىن.
جولبارىس اۋزى-باسىن جالانىپ، سونان سوڭ اعاشتىڭ تۇبىنە جاتتى. الدىڭعى ەكى اياعىن سوزىپ، وعان باسىن سالىپ، تەلمىرىپ جاتىر. سول جاتقاننان ول بەس تاۋلىك جاتسىن، كۇندىز دە، تۇندە دە مەنى باعادى دا جاتادى. مەن قۇلاماس ءۇشىن بەلدىگىممەن ءوزىمدى تالدىڭ دىنىنە تاڭىپ تاستادىم.
التىنشى كۇنى جولبارىس ورنىنان تۇردى دا، كەرىلىپ، سوزىلىپ، دۇنيەنى كۇڭىرەنتىپ، كۇن كۇركىرەگەندەي ەكى-ۇش رەت اقىردى. سونان سوڭ ارتىنا بۇرىلدى دا، قالىڭ شابىر اراسىنا كەتتى. قۇداي جارىلقادى دەپ ءتۇسىپ، ەندى زىتقالى تۇرسام، ارتىندا سارىماعى بار الگى شۇناعىم قايتىپ كەلە جاتىر. جالما-جان اعاشقا قايتا جارماستىم. ولار كەلگەنشە مەن
قايتا ورمەلەپ، جوعارى كەتتىم. وسى جەردە شۇكىرشىلىك ەتتىم، ەگەر بۇل جولبارىس بولماي، اعاشقا ورمەلەيتىن قابىلان بولسا قايتەر ەدىم. وندا «ءولدى» دەگەن وسى داعى دەپ قوجاناسىرشە دومالاي بەرۋدەن باسقا نە قالار ەدى.
سويتسەم، بۇل ولەكشىن ابدەن اككى قۋ ەكەن. ءوزى جەم ىزدەۋ ءۇشىن اعاشتىڭ تۇبىنە ەداۋىر ەسەيىپ قالعان، ازۋ ءتىسى بالعاداي سارىماعىن قاراۋىلعا قويىپ كەتتى. مىنە دۇنيەنىڭ پالەسى!
سونىمەن مەنى ەندى سارىماق كۇزەتىپ، جەتىنشى كۇننىڭ تاڭى دا اتتى. سارىماق كىرپىك قاقپايدى...
ءتۇس ادەتىنشە ءبىر دىرىل ەستىلدى دە، ءبىر تىكۇشاق مەن توبەسىندە وتىرعان تال ەسكەن قولاتقا جەر باۋىرلاپ ۇشىپ كەلە جاتتى. ناق وسى ءبىر ساتتە سارىماق قارعىپ تۇرىپ قاشا جونەلدى. ول الدى-ارتىنا قاراماي زىتتى. ونىڭ كەتۋىن قاس قاقپاي اڭدىپ وتىرعان باقاي پاقىرىڭ دا تۇسە سالىپ ءوز بەتىنە جوعالسىن دە. سونىمەن، ءىنىم، اجال اۋزىنان ەكى قالعان باقاي اعاڭ الدىڭدا وتىر.
مەن ءتىپتى نە دەرىمدى بىلمەدىم. مىنانىڭ ساياتشىلىعىنىڭ باسىندا اۋكەڭ مەن الدابەرگەندىكى ءانديشا بولدى عوي. بۇل سوندا كۇنى جولبارىس اۋلاۋمەن وتكەن' جالايىر كەلدىبايدىڭ، الدە بۇكىل قازاق دالاسىنداعى جولبارىستى بالاسى مەن قاتىنىنىڭ قانى ءۇشىن قىراتىن، كادىمگى مۇحتار ماعاۋين جازاتىن شاپىراشتى شەرحان شەرىنىڭ ءوزى بولماعان ءوزى بولماسا دا شوبەرە-شوپشەگى مە دەپ اڭىرىپ قالدىم. نە دەپ بولمايدى.
1987
You Might Also Like
-
شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن جارقىراپ قاباعى كۇلىپ، اۋزى اشىلماعان بايعۇسپىن. جو-جوق، كۇلمەڭىز! كۇلكى ەمەس، ول ويىما تۇسكەندە ىشكەنىم ءىرىڭ، جەگەنىم جەلىم بولىپ، بىرنەشە كۇن تاماق ىشپەگەن ارتىندا، جورتق...
-
بىلتە كەلىننىڭ ءسۇدىنى ونشا سىناسىز ادام ەمەس ەدى. ويتكەنى اكەسى شويقارا اقادىرداعى جالعىز ءۇيلى بالقاردىڭ قىزىنا ۇيلەنگەنشە اۋەلى ايتقان ءسوزى:
