جۇمباق ەسەپتەر
قىزىلوردا قالاسى،
م. مامەتوۆا اتىنداعى گۋمانيتارلىق كوللەدجى
ورىنداعان: جوراباي اقسىمبات قانات قىزى يي - 15 توبىنىڭ 1 - كۋرس ستۋدەنتى
جەتەكشىسى: سەيداحمەتوۆا شاراپات راحىمجان قىزى ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
جۇمباق ەسەپتەر
عىلىمي جوبا
عىلىمي جۇمىستىڭ ماقساتى: لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ، وقۋعا سانالى سەزىمگە، ءوز بەتىنشە ەڭبەكتەنۋگە تاربيەلەۋ.
عىلىمي جۇمىستىڭ مىندەتى: ىزدەنىمپازدىق قاسيەتتەرگە جەتەلەۋ، ويى ورامدى، شىعارماشىلىعى دامىعان، شەشەن، ادامگەرشىلىگى مول تۇلعا قالىپتاستىرۋ
جاس ۇرپاقتى ساپالى دا سانالى وي ەڭبەگىنە تاربيەلەۋدە ماتەماتيكانىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. قازىرگى زامان – ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ وتە كەڭ، جان – جاقتى تاراعان كەزەڭى. ال تالاپقا ساي ماتەماتيكالىق ءبىلىم بەرۋدىڭ باستى شارتى – ماتەماتيكالىق مادەنيەتتىلىكتىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋ بولىپ تابىلادى.
ماتەماتيكا ءسوزىنىڭ ءوزى گرەك تىلىندە ءبىلىم، عىلىم دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ولاي بولسا ەجەلگى زامانداردان – اق ماتەماتيكالىق ءبىلىمدى عىلىمدىقتىڭ جوعارى دارەجەسى رەتىندە قابىلداعان.
ماتەماتيكا – عىلىم بولمىسىنان بالاما ۇعىمدار. سوندىقتان دا ماتەماتيكا بارلىق عىلىمداردىڭ لوگيكالىق نەگىزى – كۇرە تامىرى رەتىندە قاراستىرىلادى؛
ماتەماتيكا ەڭ الدىمەن وقۋشىلاردىڭ دۇرىس ويلاۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرادى، دامىتادى جانە شىڭداي تۇسەدى.
امەريكاندىق پەداگوگ – ماتەماتيك د. پويا بىلاي دەگەن: «ماتەماتيكانى ءبىلۋ دەگەن نە؟ بۇل – ەسەپتەردى شىعارا ءبىلۋ، وندا ستاندارتتىق ەسەپتەردى عانا ويلاۋدىڭ ەركىندىگىن سانانىڭ سالاۋاتتىلىعىن، ءوز بولمىستى تاپقىرلىقتى كەرەك ەتەتىن ەسەپتەردى شىعارۋ». سوندىقتان دا، ورتا مەكتەپتىڭ ماتەماتيكا كۋرسىنىڭ ءبىرىنشى ءارى ەڭ باستى مىندەتى ەسەپ شىعارۋدىڭ ادىستەمەلىك جاقتارىنا دايارلاۋعا تىرەلەدى.
1. اتى اڭىزعا اينالعان ەسكەندىر زۇلقارنايىن قازاقستانعا كوشپەلى بولىپ ءجۇرىپ شابۋىل جاساعان. بىردە ءتۇس مەزگىلىندە ەسكەندىر قالىڭ قولىمەن دەمالىپ جاتقاندا، قازاقتىڭ اپپاق دەگەن قايسار قىزى ەسكەندىردىڭ قونىسىن شاۋىپ كەتكەن. زۇلقارنايىنعا ۋازىرلەرى «جالعىز قىز كەلىپ، شاۋىپ كەتتى» دەيدى. جەندەتتەر قىزدى پاتشاعا ۇستاپ اكەلەدى. ەسكەندىر اپپاققا: «ەلىڭ ءۇشىن تۋعان سەن دە باتىر قىز ەكەنسىڭ! مەن دە باتىرمىن! ماعان تۇرمىسقا شىق!» دەيدى. اپپاق: «حالىق ەكى جارىلىپ تۇرادى. ءبىر جاعىندا سەنىڭ، ەكىنشى جاقتا مەنىڭ ەلىم تۇرادى. ماعان اق جىبەكتەن 108 جەلبىرشەكتى قوس ەتەك كويلەك تىكتىرەسىڭ. ەتەگىنىڭ ءبىر جاعىن سەنىڭ، ءبىر جاعىن مەنىڭ ەلىمنىڭ قىزدارى كوتەرىپ جۇرەدى. وسىعان كەلىسسەڭ، ساعان تۇرمىسقا شىعامىن» دەپ شارت قويادى. اپپاق نەگە 108 جەلبىرشەكتى قوس ەتەك كويلەك تىكتىردى؟ وسىنىڭ استارىن ىزدەدىم. كيىز ءۇي كەرەگەسىنىڭ قيۋ - لاسىپ، بىرىككەن جەرىن «كوك» دەپ اتايدى. كەرەگەلەر ايقاسىپ كەلە - كەلە قىسقارىپ، ساعاناققا تىرەلەدى. ساعاناق – كەرەگەنىڭ قىسقارعان جوعارعى بولىگى. سويتسەم، 108 دەگەن ساعاناقتىڭ سانى ەكەن. قازاقتا «ساعاناعى سارق، قاعاناعى قارق» دەگەن سودان قالعان. اپپاق ەسكەندىرگە «ساعاناقپەن قازاقتىڭ شاڭىراعىن كوتەرەسىڭ» دەپ تالابىن استارلاپ جەتكىزگەن ەكەن. ءبىر جۇمباق - ەسەپتىڭ استارىندا تۇتاس ءبىر تاعدىر تاريحى جاتىر. قاي زاماندا دا ەسەپكە جۇيرىك ەل ەسەسىن جىبەرمەسى انىق.» - دەگەن جاۋاپ قاتقان ەكەن.
2. «ساتەمىر حان جانە اقساق قۇمىرسقا» ەسەبى:
ساتەمىر جەتى جاسار كۇنىندە اتاسىنان جەتىم قالىپتى. كۇندەردە ءبىر كۇن ساتەمىر دالادا ويناپ ءجۇرىپ، تاياق تاستام ءبىر ەسكى تامنىڭ تۇبىندە شارشاعان سوڭ سۇيەنىپ، جان - جاعىنا قاراپ جاتسا، ءبىر اياعى اقساق قۇمىرسقا تامنىڭ توبەسىنە قاراي ورمەلەپ بارادى دا، ورتا شەنىنە بارعاندا قۇلاپ تۇسەدى، تۇرا سالىپ تاعى دا ورمەلەيدى، ماناعىدان ءبىر قۇلاش جوعارىراق بارعاندا تاعى قۇلاپ تۇسەدى. ءۇشىنشى رەت قۇمىرسقا جانە تىرمىسادى. اقىرى بار كۇشىن سالىپ، قيسايا - ميسايا بارىپ، تامنىڭ توبەسىنە شىعىپ كەتەدى. مۇنى كورىپ ساتەمىر ويعا قالادى: تام بيىكتىگى قانشا؟
جاۋابى: 2 تاياق تاستام 1 قۇلاش. قۇلاش - يىق دەڭگەيىندە كوتەرىلگەن قولدىڭ ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىنا تەڭ ولشەم. 1 قۇلاش = 8 قارىس = 2، 5 شاريات كەزى = 167، 5سم.
3. «بەسجيىرما مەن بەسجاقسى» ەسەبى:
ەڭ باي قازاق بالاسىنىڭ قالىڭىنا شەكتەن شىقپاي بەسجيىرما مەن بەسجاقسى بەردى. ءبىر جىلقىسى ورتا ەسەپپەن 20 سوم تۇرسا، باي بالاسىنىڭ قالىڭىنا قانشا جىلقى بەردى دەپ ويلايسىڭ؟ بەسجاقسى، بەسجيىرما دەگەن نە؟ ءبىرىنشى بايلىق - دەنساۋلىق، ەكىنشى بايلىق - اقجاۋلىق. جاۋابى. بەسجيىرمانىڭ ماعىناسى 50 جىلقى. بۇل جەردە 50 جىلقى ىشىمەن ەسەپتەلىپ وتىرعاندىقتان، نەبارى 100 باس بولادى. بەسجيىرما دا 100 دەگەن ءسوز. ال بەسجيىرما قالىڭدىق ساۋكەلەسىنە ارناپ، كۇيەۋ بەرەتىن كادە. بەسجاقسى ءۇشىن 500 - 600 سوم بەرەدى. ەسەپتە «شەكتەن شىقپاس» دەگەن تىركەسكە جۇگىنسەك 600 سوم بەرگەن بولادى. ءبىر جىلقى 20 سوم تۇراتىندىقتان بەسجاقسى ءۇشىن 30 جىلقى بەرگەنى. سوندا نەبارى 80 جىلقى قالىڭمالعا بەرىلگەن.
جاۋابى: 80 جىلقى
4. «جيرەنشە شەشەن جانە پىسكەن قاز» ەسەبى:
قاراشاش سۇلۋ، جۇرتقا بەلگىلى دانىشپان بولعان سوڭ، زامانىنداعى حان كۇندەپ، جيرەنشەمەن قاس بولادى. ءبىر كۇنى حاننىڭ كوڭىلى شاپقان سوڭ اسباشىلار الدىنا ءبىر قاز ءپىسىرىپ الىپ كەلىپ قويىستى. جيرەنشە قاسىندا وتىر ەكەن. حان وعان بۇيىردى: - بۇل قازدى وزىمە، حانىمعا، ەكى بالاما جانە وزىڭە، بىرىڭە ارتىق، بىرىمىزگە كەم جىبەرمەي ءبولىپ بەر. ەگەر بىرەۋىمىزگە ءبىر مىسقال ارتىق - كەم بولسا، ءوزىڭدى قاتتى جازالايمىن، - دەپ. حان قاھارىنان ساقتاعاي، ءبىر اللا ءوزىڭ جاردەمشى! بىلىكتى ءبىردى جىعادى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى.
جاۋابى. جيرەنشە قولىنا پىشاق الىپ، اۋەلى قازدىڭ باسىن كەسىپ حانعا بەرەدى. - تاقسىر، ءسىز ءبىزدىڭ باسىمىز ەڭ، مىنە، سىزگە باس، - دەدى. حان حانىمسىز بولماس، حانىم حانسىز بولماس، قۇس مۇرىنسىز بولماس، ولاي بولسا، حانىم ءسىزدىڭ مويىنىڭىز دەپ، وعان قازدىڭ كەڭىردەگىن كەسىپ الدىنا قويدى. - مىناۋ ەكى بالاڭىز - ءسىزدىڭ ەكى قاناتىڭىز، ولارعا مىنە قانات دەپ، قازدىڭ ەكى قاناتىن ەكى بالاسىنا كەسىپ قويدى. - مەن ءوزىم، تاقسىر، باس تا ەمەس، اياق تا ەمەس، ورتاشا عانا اداممىن، مىناۋ قۇستىڭ ورتا دەنەسى ماعان لايىق، - دەپ قازدىڭ قالعان دەنەسىن ءوز الدىنا قويدى. ءسوز تاپقانعا - قولقا جوق.
5. «نار تۇيەدەن جۇك اۋىسپاس» ەسەبى:
م. مامەتوۆا اتىنداعى گۋمانيتارلىق كوللەدجى
ورىنداعان: جوراباي اقسىمبات قانات قىزى يي - 15 توبىنىڭ 1 - كۋرس ستۋدەنتى
جەتەكشىسى: سەيداحمەتوۆا شاراپات راحىمجان قىزى ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
جۇمباق ەسەپتەر
عىلىمي جوبا
عىلىمي جۇمىستىڭ ماقساتى: لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ، وقۋعا سانالى سەزىمگە، ءوز بەتىنشە ەڭبەكتەنۋگە تاربيەلەۋ.
عىلىمي جۇمىستىڭ مىندەتى: ىزدەنىمپازدىق قاسيەتتەرگە جەتەلەۋ، ويى ورامدى، شىعارماشىلىعى دامىعان، شەشەن، ادامگەرشىلىگى مول تۇلعا قالىپتاستىرۋ
جاس ۇرپاقتى ساپالى دا سانالى وي ەڭبەگىنە تاربيەلەۋدە ماتەماتيكانىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. قازىرگى زامان – ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ وتە كەڭ، جان – جاقتى تاراعان كەزەڭى. ال تالاپقا ساي ماتەماتيكالىق ءبىلىم بەرۋدىڭ باستى شارتى – ماتەماتيكالىق مادەنيەتتىلىكتىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋ بولىپ تابىلادى.
ماتەماتيكا ءسوزىنىڭ ءوزى گرەك تىلىندە ءبىلىم، عىلىم دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ولاي بولسا ەجەلگى زامانداردان – اق ماتەماتيكالىق ءبىلىمدى عىلىمدىقتىڭ جوعارى دارەجەسى رەتىندە قابىلداعان.
ماتەماتيكا – عىلىم بولمىسىنان بالاما ۇعىمدار. سوندىقتان دا ماتەماتيكا بارلىق عىلىمداردىڭ لوگيكالىق نەگىزى – كۇرە تامىرى رەتىندە قاراستىرىلادى؛
ماتەماتيكا ەڭ الدىمەن وقۋشىلاردىڭ دۇرىس ويلاۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرادى، دامىتادى جانە شىڭداي تۇسەدى.
امەريكاندىق پەداگوگ – ماتەماتيك د. پويا بىلاي دەگەن: «ماتەماتيكانى ءبىلۋ دەگەن نە؟ بۇل – ەسەپتەردى شىعارا ءبىلۋ، وندا ستاندارتتىق ەسەپتەردى عانا ويلاۋدىڭ ەركىندىگىن سانانىڭ سالاۋاتتىلىعىن، ءوز بولمىستى تاپقىرلىقتى كەرەك ەتەتىن ەسەپتەردى شىعارۋ». سوندىقتان دا، ورتا مەكتەپتىڭ ماتەماتيكا كۋرسىنىڭ ءبىرىنشى ءارى ەڭ باستى مىندەتى ەسەپ شىعارۋدىڭ ادىستەمەلىك جاقتارىنا دايارلاۋعا تىرەلەدى.
1. اتى اڭىزعا اينالعان ەسكەندىر زۇلقارنايىن قازاقستانعا كوشپەلى بولىپ ءجۇرىپ شابۋىل جاساعان. بىردە ءتۇس مەزگىلىندە ەسكەندىر قالىڭ قولىمەن دەمالىپ جاتقاندا، قازاقتىڭ اپپاق دەگەن قايسار قىزى ەسكەندىردىڭ قونىسىن شاۋىپ كەتكەن. زۇلقارنايىنعا ۋازىرلەرى «جالعىز قىز كەلىپ، شاۋىپ كەتتى» دەيدى. جەندەتتەر قىزدى پاتشاعا ۇستاپ اكەلەدى. ەسكەندىر اپپاققا: «ەلىڭ ءۇشىن تۋعان سەن دە باتىر قىز ەكەنسىڭ! مەن دە باتىرمىن! ماعان تۇرمىسقا شىق!» دەيدى. اپپاق: «حالىق ەكى جارىلىپ تۇرادى. ءبىر جاعىندا سەنىڭ، ەكىنشى جاقتا مەنىڭ ەلىم تۇرادى. ماعان اق جىبەكتەن 108 جەلبىرشەكتى قوس ەتەك كويلەك تىكتىرەسىڭ. ەتەگىنىڭ ءبىر جاعىن سەنىڭ، ءبىر جاعىن مەنىڭ ەلىمنىڭ قىزدارى كوتەرىپ جۇرەدى. وسىعان كەلىسسەڭ، ساعان تۇرمىسقا شىعامىن» دەپ شارت قويادى. اپپاق نەگە 108 جەلبىرشەكتى قوس ەتەك كويلەك تىكتىردى؟ وسىنىڭ استارىن ىزدەدىم. كيىز ءۇي كەرەگەسىنىڭ قيۋ - لاسىپ، بىرىككەن جەرىن «كوك» دەپ اتايدى. كەرەگەلەر ايقاسىپ كەلە - كەلە قىسقارىپ، ساعاناققا تىرەلەدى. ساعاناق – كەرەگەنىڭ قىسقارعان جوعارعى بولىگى. سويتسەم، 108 دەگەن ساعاناقتىڭ سانى ەكەن. قازاقتا «ساعاناعى سارق، قاعاناعى قارق» دەگەن سودان قالعان. اپپاق ەسكەندىرگە «ساعاناقپەن قازاقتىڭ شاڭىراعىن كوتەرەسىڭ» دەپ تالابىن استارلاپ جەتكىزگەن ەكەن. ءبىر جۇمباق - ەسەپتىڭ استارىندا تۇتاس ءبىر تاعدىر تاريحى جاتىر. قاي زاماندا دا ەسەپكە جۇيرىك ەل ەسەسىن جىبەرمەسى انىق.» - دەگەن جاۋاپ قاتقان ەكەن.
2. «ساتەمىر حان جانە اقساق قۇمىرسقا» ەسەبى:
ساتەمىر جەتى جاسار كۇنىندە اتاسىنان جەتىم قالىپتى. كۇندەردە ءبىر كۇن ساتەمىر دالادا ويناپ ءجۇرىپ، تاياق تاستام ءبىر ەسكى تامنىڭ تۇبىندە شارشاعان سوڭ سۇيەنىپ، جان - جاعىنا قاراپ جاتسا، ءبىر اياعى اقساق قۇمىرسقا تامنىڭ توبەسىنە قاراي ورمەلەپ بارادى دا، ورتا شەنىنە بارعاندا قۇلاپ تۇسەدى، تۇرا سالىپ تاعى دا ورمەلەيدى، ماناعىدان ءبىر قۇلاش جوعارىراق بارعاندا تاعى قۇلاپ تۇسەدى. ءۇشىنشى رەت قۇمىرسقا جانە تىرمىسادى. اقىرى بار كۇشىن سالىپ، قيسايا - ميسايا بارىپ، تامنىڭ توبەسىنە شىعىپ كەتەدى. مۇنى كورىپ ساتەمىر ويعا قالادى: تام بيىكتىگى قانشا؟
جاۋابى: 2 تاياق تاستام 1 قۇلاش. قۇلاش - يىق دەڭگەيىندە كوتەرىلگەن قولدىڭ ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىنا تەڭ ولشەم. 1 قۇلاش = 8 قارىس = 2، 5 شاريات كەزى = 167، 5سم.
3. «بەسجيىرما مەن بەسجاقسى» ەسەبى:
ەڭ باي قازاق بالاسىنىڭ قالىڭىنا شەكتەن شىقپاي بەسجيىرما مەن بەسجاقسى بەردى. ءبىر جىلقىسى ورتا ەسەپپەن 20 سوم تۇرسا، باي بالاسىنىڭ قالىڭىنا قانشا جىلقى بەردى دەپ ويلايسىڭ؟ بەسجاقسى، بەسجيىرما دەگەن نە؟ ءبىرىنشى بايلىق - دەنساۋلىق، ەكىنشى بايلىق - اقجاۋلىق. جاۋابى. بەسجيىرمانىڭ ماعىناسى 50 جىلقى. بۇل جەردە 50 جىلقى ىشىمەن ەسەپتەلىپ وتىرعاندىقتان، نەبارى 100 باس بولادى. بەسجيىرما دا 100 دەگەن ءسوز. ال بەسجيىرما قالىڭدىق ساۋكەلەسىنە ارناپ، كۇيەۋ بەرەتىن كادە. بەسجاقسى ءۇشىن 500 - 600 سوم بەرەدى. ەسەپتە «شەكتەن شىقپاس» دەگەن تىركەسكە جۇگىنسەك 600 سوم بەرگەن بولادى. ءبىر جىلقى 20 سوم تۇراتىندىقتان بەسجاقسى ءۇشىن 30 جىلقى بەرگەنى. سوندا نەبارى 80 جىلقى قالىڭمالعا بەرىلگەن.
جاۋابى: 80 جىلقى
4. «جيرەنشە شەشەن جانە پىسكەن قاز» ەسەبى:
قاراشاش سۇلۋ، جۇرتقا بەلگىلى دانىشپان بولعان سوڭ، زامانىنداعى حان كۇندەپ، جيرەنشەمەن قاس بولادى. ءبىر كۇنى حاننىڭ كوڭىلى شاپقان سوڭ اسباشىلار الدىنا ءبىر قاز ءپىسىرىپ الىپ كەلىپ قويىستى. جيرەنشە قاسىندا وتىر ەكەن. حان وعان بۇيىردى: - بۇل قازدى وزىمە، حانىمعا، ەكى بالاما جانە وزىڭە، بىرىڭە ارتىق، بىرىمىزگە كەم جىبەرمەي ءبولىپ بەر. ەگەر بىرەۋىمىزگە ءبىر مىسقال ارتىق - كەم بولسا، ءوزىڭدى قاتتى جازالايمىن، - دەپ. حان قاھارىنان ساقتاعاي، ءبىر اللا ءوزىڭ جاردەمشى! بىلىكتى ءبىردى جىعادى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى.
جاۋابى. جيرەنشە قولىنا پىشاق الىپ، اۋەلى قازدىڭ باسىن كەسىپ حانعا بەرەدى. - تاقسىر، ءسىز ءبىزدىڭ باسىمىز ەڭ، مىنە، سىزگە باس، - دەدى. حان حانىمسىز بولماس، حانىم حانسىز بولماس، قۇس مۇرىنسىز بولماس، ولاي بولسا، حانىم ءسىزدىڭ مويىنىڭىز دەپ، وعان قازدىڭ كەڭىردەگىن كەسىپ الدىنا قويدى. - مىناۋ ەكى بالاڭىز - ءسىزدىڭ ەكى قاناتىڭىز، ولارعا مىنە قانات دەپ، قازدىڭ ەكى قاناتىن ەكى بالاسىنا كەسىپ قويدى. - مەن ءوزىم، تاقسىر، باس تا ەمەس، اياق تا ەمەس، ورتاشا عانا اداممىن، مىناۋ قۇستىڭ ورتا دەنەسى ماعان لايىق، - دەپ قازدىڭ قالعان دەنەسىن ءوز الدىنا قويدى. ءسوز تاپقانعا - قولقا جوق.
5. «نار تۇيەدەن جۇك اۋىسپاس» ەسەبى:
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
