InfoHub Logo

1917 جىل، ءنويابردىڭ ءىشى، ەل اراسىندا ءجۇرىپ قاۋقىمبايدىڭ ۇيىنە كەزدەيسوق بولىپ قونعام. مەنىمەن بىرگە دۋاننان كەلە جاتىپ تاڭىربەرگەن دە قونعان. شام جاعا شايدى الىپ كەلدى. ءبىز باي، بايبىشە، مىرزامەن ءبىر داستارقاندامىز. ساماۋرىننىڭ ەسىك جاعىنا كىرلى مايلىق ورامالدى جايىپ جىبەرىپ، ءۇستى باسى دالبا-دۇلبا، ءبىر جىگىت وتىرا كەتتى. شوقپاق بۇجىر قارا، قولى ءتىلىم-تىلىم جارىق، بايدىڭ مالايى ەكەنىن ادام ايتپاي-اق، پىشىنىنەن، وتىرىس-تۇرىسىنان بىلەتىن.

بىزگە ءوزىنىڭ بايلىعىن، مالاي ۇستايتىندىعىن بىلگىزگىسى كەلدى بىلەم، قاۋقىمباي باي كوتەرىلىڭكىرەپ قويىپ:

— ءاجى وگىزدەردى بايلادىڭ با؟— دەدى.

بايبىشە بايدىڭ ءسوزىن كوتەرمەلەيىن دەگەندەي:

— قىس بولسا جاقىنداپ كەلەدى، تەزەك جانىنداعى جالاڭنىڭ شومىن دۇرىستاۋ كەرەك ەدى، سۇمەڭدەپ قىدىرۋمەن-اق ۇزاق كۇندى كەش قىلادى،— دەپ ءىلدى.

— سۇمەڭدەپ قايدا باردىم،— دەپ ەسىك جاقتاعى جىگىت كۇڭك ەتە قالدى.

باي مەن بايبىشەنىڭ ەكى ارالىعىندا وتىرعان مىرزا كۇلىمسىرەپ:

— بالالارمەن دوپ ويناعانى بولماسا، ەشقايدا بارعان جوق،— دەپ كەكەتتى.

اتا-ەنەسىنىڭ، بايىنىڭ ىزىنەن شىعايىن دەگەن سەكىلدەنىپ كەلىنشەك:

— جۇمىسىنىڭ كوپتىگىنەن اعاش جارىپ بەرۋدى دە قويدى، بۇگىن شايعا سۋدى ءوزىم اكەلدىم،— دەپ ءبىر تۇيرەپ ءوتتى.

ايىبىن موينىنا العان سەكىلدەنىپ جىگىت ۇندەمەگەن سوڭ، ءسوزدى سوزا بەرۋدى لايىق كورمەدى بىلەم، باي كەڭەستى ەكىنشىگە اۋداردى.

— تاڭىربەرگەن، سويلەي وتىر، دۋاندا نە حابار بار ەكەن؟

— مەن حابارىن بىلەم بە، اپارعان بىر-ەكى قويىمدى ساتىپ قايتقانشا اسىقتىم... دۋاندا بۇرىنعى كۇي جوق. قاۋىپ-قاتەر كۇشتى. ءاجى ەكى تورى ات جەگىپ مەلىش ساتا بەرەتىن ساني دەيتىن نوعايدى كورىپ ەدىم، سول ايتىپ وتىردى: "بولشيەۆيك دەگەن كەلە جاتىر، بايدىڭ مالىن تارتىپ الىپ كەدەيلەرگە بەرەدى ەكەن؛ مەنىكى، سەنىكى دەۋ بولماي، نە بار مۇلىكتى ورتاعا سالادى ەكەن..."— دەپ، ءوزى كوپ بولسا كەرەك، ىشكى قالالاردان شىققان دەيدى عوي...

— ەستىپ ەدىم، تۇندە راحمەت قونىپ كەتىپ ەدى،— دەدى باي، جۇزىندە ءبىرتۇرلى مىسقىل ارالاس كۇلكى پايدا بولعان سەكىلدەندى.

حابارىنا بايدىڭ رەنجىمەگەنىن بىلگەن سوڭ، تاڭىربەرگەن سوزا بەردى.

— وقىعان مىنا كارىمدەر بىلمەسە، ءبىز قايدان بىلەيىك، ءوزىن تۇرمەدە جاتقان كىلەڭ ءبىر بۇزىقتار دەيدى عوي، پاتشا تۇسكەن سوڭ بوسانعان بىلەم.

— "كارىمدەر بىلمەسە..." دەگەندە مىرزانىڭ كوڭىلىنە "بىلەم" ءتۇسىپ كەتىپ، بىلەتىندىگىن تاڭىربەرگەنگە سەزدىرەيىن دەگەندەي بەينەلەپ ايتۋعا كىرىستى.

— ىلعي اقشاعا جالدانعان قۇل-قۇتاندار عوي. مىنا بۇقابايعا اقشا بەرىپ، بىرەۋدى ءولتىر دەسەڭ، ولتىرمەس پە؟ جاڭا بيلىكتىڭ ءبارىن كەدەيلەرگە الىپ بەرەم دەگەن سوڭ، وڭكەي مالايلاردىڭ قۇتىرىپ جۇرگەنىن كورمەيسىڭ بە؟ ءبارى ءبىر اۋرەشىلىك قوي، كۇنى ەرتەڭ جويىلادى...

— ءبىزدىڭ بۇقاباي اۋىلناي بولادى ەكەن عوي،— دەپ كەلىنشەك مىسقىلداپ كۇلدى.

— بولسا، قايتەر دەيسىڭ،— دەدى بۇقاباي، — كورىنگەن جەرگە ءمورىن تاستاپ كەتەتىن سارىبايدىڭ بالاسى قۇرلى بولا الماس دەيسىڭ بە؟!

بايبىشە دە، باي دا بۇقابايعا تەسە قارادى.

— دامەسىنىڭ زورىن!

* * *

1922 جىلى، ماي ىشىندە، جول ۇستىندە بۇقاباي كەز بولا كەتتى. جاياۋ، ۇستىندە شوقپىت-شوقپىت شاپانى بار، يىعىندا جاماۋلى قاپ.

— بۇقاباي، جول بولسىن!

— اۋىلنايدىڭ اۋلىنا بارام. قازىنادان ءۇن كەلگەن ەكەن، ءوزىم بارىپ الماسام، كورىنگەن جەپ قويىپ، بوس قالاتىنمىن. بيىل تۇقىم كەلگەندە اشتىقتىڭ الەگىنەن جۇرە الماي، بارا الماپ ەم، ماعان ءتيىستى تارىنى كارىم بەرمەي كەتتى،— دەدى.

ءجۇزى اشاڭ، سۇزەكتەن تۇرعان ادام سەكىلدى. كىشكەنە تۇرەگەلىپ تۇرىپ سويلەسكەندى كوتەرە الماي، جەرگە وتىرىپ دەمىن الدى. مەن باستان-اياق جايىن سۇراعان سوڭ، بايدىڭ ءوزىن قۋىپ شىققاندىعىن، قاتىنىمەن ەكەۋى التى ايعى قىس تىلەك تىلەپ، يت، مىسىقتى جەپ كۇن كورگەندىگىن ايتتى.

— جاز جەتتى، ەندى ولمەسپىز. بايدىڭ سوقاسىن ايداپ ءبىر جەر تارى سالدىم، ءتىرى بولساق كۇن كورەمىز دە،— دەدى.

* * *

سول جىلى قىرمان ۇستىندە بۇقابايعا تاعى كەزدەستى. از عانا تارىسىن كۇرەكپەن ۇشىرىپ جاتىر ەكەن.

— قىرمان تاسىسىن!

— ايتسىن، تاسىعاننان ۇراعا سىيماي ءبارى نالوككە كەتەيىن دەپ جاتىر،— دەپ بۇقاباي كۇلدى.

سۇراستىرا كەلسەم، اۋىلناي تۇقىمدى بولگەندە مۇنىڭ موينىنا ەكى پۇت تارى جازىپ، ەكى جەر سالدى دەپ قويىپتى.

— ماعان دەگەن تارىنى كارىم الىپ بەرمەي كەتتى. قاتىننان كەلگەن جالعىز الاشانى قىستى كۇنى اشىققاندا ساتپاي ساقتاپ ەدىم، سوعان جارتى پۇت تارى الىپ سەۋىپ ەدىم،— ەندى، مىناۋ، ءبارى نالوككە كەتەيىن دەپ وتىر... ءبىراق، ايتەۋىر ەلدە بار عوي، قايىر سۇراساق تا ولمەسپىز،— دەدى.

بار تارىسى نالوككە كەتىپ اشىعاتىن بولسا دا، نالوكتى شىعارعان ۇكىمەتكە رەنجۋ ءسوز ايتپادى.

— كەدەيدى تەڭگەرەدى دەگەنگە ءمازبىز، قاشان تەڭەلگەنشە دە بايلار جاندى شىعارىپ بولاتىن شىعار،— دەپ كۇرەگىن الىپ جۇمىسىنا كىرىستى.

* * *

1923 جىلى، وكتيابر ىشىندە 4-اۋىلدىق سايلاۋىنا كەزدەستىم. جينالعان جۇرتتىڭ بايىنان كەدەيى دەن. ءۇيدىڭ ورتاسىندا ءبىر سالقام ستولعا قاعازىن سالىپ، مۇرنى ۇلكەندەۋ ءبىر قارا سۇر جىگىت وتىردى.

— جولداستار! مەنى سايلاۋ باسقارۋ ءۇشىن ۇكىمەت جىبەردى. سىزدەردى سايلاۋعا جيىپ وتىرمىز. سوندىقتان بۇل ءماجىلىستى باسقارۋعا پرەزيديۋم سايلاۋلارىڭىزدى وتىنەم،— دەدى ستولداعى قارا سۇر جىگىت.

جاعالاي وتىرعان جۇرت تۇسىنە الماي بىرىنە-بىرى قارادى.

— شىراعىم، "پرەزدەن" دەگەنىڭ نە نارسە؟

— پرەزيديۋم دەپ ءماجىلىستى باسقاراتىن ادامداردى ايتادى جانە ەستەرىڭىزدە بولسىن، ماجىلىستە كىلەڭ كەدەيلەر عانا بولۋى كەرەك؛ بايلاردىڭ بۇل ۋاقىتقا دەيىن تونىن اينالدىرىپ كيىپ ارامىزعا كىرىپ، الداۋى جەتكەن. سوندىقتان، ونداي ادامدار بولسا، ارالارىڭىزدان شىعارۋلارىڭىز ءتيىس!

— مىرزا، ماعان ءسوز بەرەسىز بە؟— دەدى بۇقاباي.

— ايتا قويىڭىز.

— ايتسام، ءبىزدىڭ ىشىمىزدە پالەن جىل مەنى قۇلدانىپ وتىن، سۋىن تاسىتقان قاۋقىمبايدىڭ مىرزاسى كارىم وتىر. نيكولاي زامانىندا بىرنەشە جىل اۋىلناي بولعان. مۇمكىن بولسا سول مىرزانىڭ ارامىزدان شىققانىن تىلەر ەدىم.

— ابدەن دۇرىس، قاۋقىمبايەۆ كىم؟ وكشەڭىزدى كوتەرىڭىز،— دەدى نۇسقاۋشى.

ورتا بويلى كەلگەن، سەمىزدەۋ قارا جىگىت ءجۇزى قۇبىلىپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى، وتىرعان جۇرت بىرىنە ءبىرى قاراپ جىمىڭداسىپ، ءماز بولىپ قالدى.

— قانە، ءماجىلىس باسقاراتىن ادامدارىڭ كىم؟

— بۇقاباي بولسىن!

— بۇقاباي!

— بۇقاباي!

جۇرت شۋ ەتە ءتۇستى.

نۇسقاۋشىمەن قاتارلاسا ستولعا بۇقاباي وتىردى.

نۇسقاۋشى كوپ سويلەدى. باسقا ماسەلەلەر ءبىتىپ، سايلاۋ باستالدى. بۇقاباي ءوزىن ءوزى ۇستاي المادى، سوزگە كىرىستى.

— مىنا جىگىتتىڭ ءسوزىن ەستىپ وتىرسىڭدار، ءىستىڭ كىلتى ءوزىمىزدىڭ قولدا كورىنەدى عوي. ۇكىمەتتىڭ بۇل بەرگەن تەڭدىگىنەن پايدالانۋىمىز كەرەك. ءبۇيتىپ سانعا كىرىپ جيىلىس باسقارامىن دەۋ وڭىمدە كورەمىن دەگەن ءىسىم ەمەس ەدى. وزدەرىڭ دە بىلەسىڭدەر، جاڭاعى كارىم مىرزا ماعان نە قىلماپ ەدى؟ بەس جاسىمدا اكە-شەشەمنەن كەتىپ قالىپ، سونىڭ ەسىگىنە كىرگەننەن وتىزعا دەيىن قۇلدىعىندا بولدىم. سول ءومىرىمنىڭ ىشىندە نە جارىتىپ اقى العانىم جوق، نە الدا رازى بولسىن جوق، ىلعي بوقتاۋ، سوگۋمەن كەلدى. باسقاسىن قايتەيىن، بىلتىرعى اشارشىلىق جىلى قاڭعىتىپ جىبەردى-اۋ... ونىڭ ۇستىنە تۇقىمدى جەپ قويىپ، سالىعىن ماعان تارتقىزدى. ايتا بەرسەم ءىسى كوپ، ونى وزدەرىڭ دە بىلەسىڭدەر؛ ەندىگى مەنىڭ ايتاتىنىم "اۋىلنايلىققا كەدەيدىڭ پايداسىن قاراستىرعان، كەدەيگە جانى اشيتىن ادامدى سايلاي كورىڭدەر"،—دەپ بۇقاباي توقتادى.

— سەنى سايلايمىز.

— بۇقاباي اۋىلناي!

— اۋىلناي!

— اۋىلناي!

— توقتاڭدار، داۋىسقا سالايىق،— دەدى نۇسقاۋشى.

— داۋىسقا سالساڭ دا، سالماساڭ دا اۋىلناي.

— اۋىلناي، اۋىلناي!

— جاساسىن، كەدەي تەڭدىگى!— دەدى بىرەۋ.

— جاساسىن، كەدەي تەڭدىگى!

---