InfoHub Logo

ءوزى ولسە د،ە ءسوزى ولمەي، قازاق حالقىنىڭ ءانىنىڭ اتاسى بولعان ءبىرجان جونىندە تالايلار قالام تارتىپ، ونىڭ اسقاق اندەرىن، جان دۇنيەسىنە ءنارلى ازىق بەرگەنى جونىندە از ايتىلعان جوق. سوندىقتان دا ەسكەرۋسىز الدە ەلەۋسىز كەلە جاتقان ءبىر عانا نارسەنى وقىرماندار ەسىنە سالعانمىن.

اتاقتى اباي:

قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الار
جاقسى ءان مەن ءتاتتى كۇي،
كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار
ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇي!—

دەپ ەدى اۋ! ءدال وسى ابايشا سۇيگەن ءلايلى تۋرالى ءبىر اڭىز اڭگىمەنى 1946 جىلى كوكشەتاۋ وبلىسى، ەڭبەكشىلدەر اۋدانىنداعى التىن كەنى ستەپنياك تۇرعىنى قارت مۇقاننان ەستىدىم. بۇل جەر ءانشى ءبىرجاننىڭ كىندىك كەسىپ، كىرىن جۋعان جەر. ونىڭ توپىراعى دا سول جەردە. ءقابىرىن كورىپ، قاتتى ويدا تۇرعان ماعان قارت مۇقان:—بالام، جاسىم 87-دە، مارقۇم ءبىرجاننىڭ قىرىق شاقتى ءانىن دە بىلەم، ءبىراق بارىنەن ماعان قىمباتتى دا، قاسيەتتىسى دە — «ءلايلىم شىراق» ءانى، بۇل ءاندى ءبىرجان بوزبالا كۇنىندە جولدىوزەك بويىنداعى قاراۋىل ەلىندە سالدىق قۇرىپ جۇرگەن جاس شاعىندا ءبىر قىزعا عاشىق بولىپ شىعارعان ەكەن. سول قىزبەن كوڭىل قوسقان ءبىرجان قولعا ءتۇسىپ، اياق-قولى بايلاۋلى بايدىڭ اس-سۋى تۇراتىن قاراشا ۇيىنە قامالادى. كەشە عانا ونىڭ اينالاسىن قورشاعان جىگىت-جەلەڭ، قىز-كەلىنشەكتەردەن قادىرمەندى قۇربىسىنا جان تارتقان بىرەۋلەرى قولىن شەشىپ، بوساتىپ جىبەرگەندە اتىنا بارسا، بۇرىنعى شىدەرى جوق، اتىنىڭ اياعى تۇساۋلى ەكەن. قارا تۇندە اۋىلدىڭ سىرتىندا اتىن ەرتتەپ، شىلبىرىنان ۇستاپ وتىرىپ، وسى انگە باسقان ەكەن.

ءان شىققان جاققا جۇگىرگەن جاستار ءبىرجاندى كورىپ، اۋىلعا شاقىرادى. ول سول اۋىلداعى ءقادىرلى ءبىر ادامدارىنا، قىزدىڭ جاقىن اعالارى كولباي مەن جانبايعا اپارۋىن وتىنەدى. ەسىكتەن كىرگەندە «ءدات» دەيدى.

— ايت، نە ءداتىن، بار؟— دەيدى كولباي.

سوندا ءبىرجان: اتىمنىڭ اياعىنان التىن شىدەرىم ۇرلاندى، ونى سەنىڭ قارىنداسىڭ ءلايلى الدى. شىدەرىم قىمبات ەدى، ەڭ كەم قويعاندا قىرىق قىسىراق ەدى — دەپ تۇسپالدايدى.

شىركىن عاشىقتىق-اي دەسەڭىزشى! ول توسقاۋىل، توقىراۋ دەگەندى ەلەگەن بە؟ «عاشىقتىقپەن ويناما» اتتى پەسا جازعان يسپان حالقىنىڭ اتاقتى دراماتۋرگى دە لا باركا كالدەرون (1600—1681) ءوزىنىڭ دوسىنا قيىنشىلىقتان قورقىپ، عاشىقتىقتان تارتىنعان ءبىر فاكتىنى سەن ايتا المايسىڭ، كەدەرگىنى كەسىپ وتكەن، نەمەسە وتپەكشى بولعان مىنا مەن ايتا الامىن — دەگەن ەكەن. سولاي بولا تۇرسا دا قازاق قوعامىنىڭ وتكەن ومىرىندە عاشىقتىق دەگەن شىعىس حالىقتارىندا بولعان دارمەنسىز كۇيرەۋىك، جىلاپ-سىقتاۋ ارقىلى اياۋشىلىق، قايىر-قايىرىم ىزدەۋ، اللاسىنىڭ اتىمەن ارىز ايتۋ سياقتى نارسە كەمدە-كەم بولعان.

پاتريارحال-فەودالدىق ءداۋىردىڭ وزىندە عاشىق بولعان قازاق جاستارى ارەكەتسىز قالعان ەمەس، جالىندى جارىپ، تۇنەكتىڭ تۇنىعىن شايقاپ، ۇستىندە ويناعان اجال وعىن سەرپىپ تاستاپ، ماقساتىنا ۇمتىلعاندا ءبىرجاننىڭ:

جايلاعان جولدىوزەكتى كوپ قاراۋىل،
قىزدى اۋىل، قىمىزدى اۋىل، قىزىقتى اۋىل.
تالپىنعان عاشىعىنا وت جۇرەكتىڭ
جالىنىن سوندىرە الماس سوقسا داۋىل،—

دەگەنى (مۇقاننىڭ ايتۋىنشا) دە وسىعان دالەل بولا الادى.

سونداعى لايلىگە ارنالعان ءان وسىلاي باستالادى ەكەن. مۇنى قاراۋىلدىڭ اتاقتى ءانشىسى جۇسىپبەك قاسىم ۇلىنىڭ اۋىزىنان دا ەستىگەنىم بار-دى (ول 1924 جىلى جەتپىستەن اسىپ ولگەن ءانشى).

كولباي، جانباي دەگەنگە، كولباي، جانباي،
شىدەرىمدى كىم الدى، ءلايلىم الماي؟!
شىدەرىمنىڭ بالاعى التىن ەدى-اۋ،
بارامىن سول سەبەپتەن شىداي الماي!
ءحالالىم ءلايلىم-اي-اي!
ءلايلىم شىراق دەگەنگە، ءلايلىم شىراق
تاۋدان اققان قۇم قايراق سەن ءبىر بۇلاق،
التىن بولسىن، جەز بولسىن وزىمە بەر،
باعاسى شىدەرىمنىڭ قىرىق قىسىراق!

(قايىرماسى)

«ءلايلىم شىراق» ءانى وسىلاي تۋادى. قىزعا عاشىق بولسا دا ايتاتىن ءوتىل تابا الماي، شىدەردى سىلتاۋ ەتكەنىن تۇسىنگەن، جاستىق ەمتيحانىنان ەتكەن قىز اعالارى:— وسى جىگىت ءبىر قىزعا تاتيدى، تەڭى كەلسە، تەگىن بەر دەگەن ەمەس پە — دەپ، ءلايلىنى ءبىرجانعا بەرەدى. توي تارقاعاسىن، اتتاندىرادى، ءبىراق قىزدى ەرتىپ اپاراتىن كىسى بولمايدى. ويتكەنى قالىڭسىز بەرگەن قىزعا نوقتا بايلاپ كەلگەن قۇدا بولماعاسىن، اپارىپ سالۋعا بولمايدى، اياقتاي وزدەرى كەتۋى كەرەك.

ءبىرجان مەن ءلايلى ارادا ەكى قونىپ، ءۇشىنشى كۇنى شاعالالى (ستەپنياكتان ون سەگىز شاقىرىم) باسىندا وتىرعان اۋىلىنا جاقىنداۋ جەرگە ءلايلىنى ءتۇسىرىپ، وزىپ اۋىلعا كەلىپ، جەڭگەلەرى، جاستار ءلايلىنى كەلىن ءتۇسۋ ءداستۇرى بويىنشا اۋىلعا اكەلگەن ەكەن.

ءلايلى ءانى باسىندا ۇزاق ءبىر اۋىز ولەڭدى ءبىرجاننىڭ ءوزى ۇشكە ءبولىپ، ءۇش ءتۇرلى انمەن ايتاتىن ەدى،— دەيتىن مۇقان قارت. تەگىندە سونان بولسا كەرەك: «ءلايلىم شىراق»، «شىدەر»، «كولباي-جانباي» اتتى ءۇش ءان بولىپ ءجۇر. ءبىراق بۇلاردىڭ مازمۇنى — ءبىر عانا — «ۇرلانعان» شىدەرى تۋرالى ءلايلىنى سۇراۋ.

تەكستىڭ وزىندە دە الا-قۇلالىق، سان قۇبىلعان جاڭساقتىق تا از ەمەس. اسىرەسە ءاننىڭ قايىرماسى ءحالالىم، ءلايلىم — نيۋانس مانىندە ەكىۇشتى ماعىنا بەرەدى. مۇنى مۇقان قارتتىڭ تۇسىنىگىنشە ارابشا حالال-ايەلىم دەپ مەنشىكتەۋ، ياعني، مەنىڭ ايەلىم — دەگەن ماندە ايتىلدى دەۋگە دە بولادى. بولماسا، اشەيىن حالىق اۋىز ادەبيەتىندە الەۋلاي مانىندە ايتىلعان دەۋگە دە بولادى. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا وسىنىڭ العاشقىسى كوكەيگە قونىمدى سياقتى.

سونىمەن قاتار، قالىڭسىز قىز بەرۋ سوناۋ ەرتە زاماننان كەلە جاتقان، عۇرىپ، ادەتتىڭ سارقىنى سياقتى. ولاي دەيتىنىمىز قازاق حالقىندا كەيىنگى ەكى-ۇش عاسىر بويىندا قالىڭسىز قىز بەرىلگەنى تۋرالى دەرەك جوق، ونان بۇرىنىراق تا ەلدىڭ ەرەكشە شىققان باتىرعا، ونەرپازعا قالىڭسىز قىزدى بەرگەن فاكتىنى ءجيى كەزدەستىرەمىز.

ءاندى قاي حالىق جەك كوردى دەسەڭىزشى! سوندا باسقا حالىقتاردىڭ كوپشىلىگى مۋزىكانى اسىرا باعالايدى دا، ءاندى سونىڭ تاساسىندا قالدىرادى. ال قازاق حالقى ءان دەگەندى مۋزىكاسىمەن قوسا ءتۇسىنىپ، رۋحاني مادەنيەتتىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسىنا كوتەرەدى. شارىقتاپ قالقىپ، قۇديا قۇيىلعان اسقاق ءان قانى قارايىپ، كوزى قانتالاعان قاھارلى قولدىڭ قىلىشىن قاعىپ تاستاپ، جاۋىنىڭ جۇرەگىنە جول تاۋىپ، اشۋدىڭ الماسىن دا ەرىتەدى. ءبىرجان ءانىنىڭ ءبىرى «ءلايلىم شىراق» تا ونىڭ ءوز ورىنداۋىندا ءدال وسىلاي بولعان عوي! قالىڭ ەل قاراۋىلدى جاپادان جالعىز ءجۇرىپ جەڭىپ، ارۋىن الىپ كەتۋى سىرلى ءاننىڭ سيقىرلى كۇشى عوي. جاقسى ءان مەن كۇي ءبىر ساتكە بولسا دا قىزعان قورعاسىنداي بالقىمايتىن قاتال جان جەر ۇستىندە كەزدەسپەيدى،— دەيدى شەكسپير. سونداي ءبىر ءساتتى كەزگە، جۇيرىك ءتىل، ۇشقىر قيال، اسقان ونەر ءبىرجاندى دا ءبىر قياعا شىعارعان.

شىركىن، ءبىرجان، قانداي ابزال جان ەدىڭ!

عاينەتدين مۇسابايەۆ

---