كوكبورى
(حيكايات)
ءى ءبولىم
ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىندەگى ەنەوليت داۋىرىنە تيەسىلى «بوتاي» قونىسىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى جىلقىنىڭ تۇڭعىش رەت قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا قولعا ۇيرەتىلگەنىن دالەلدى.
ن.ءا.نازاربايەۆ، «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى»
ەرتەرەكتە قاسقىردى لاقتىڭ ورنىنا تارتقان بولۋى مۇمكىن. سودان «كوكبورى» اتانسا كەرەك. العاشىندا تالاس باسقاشا دا بولۋى مۇمكىن عوي.
«ءبورىنى مەن الام»، «سەن الاسىڭ» دەگەن تالاستان دا تۋۋى ىقتيمال».جاعدا بابالىق ۇلى، «ەتنوگرافپەن اڭگىمە» كىتابىنان.
مەزگىل قارا كۇز. ميداي جازىق دالا. سوناۋ كوز ۇشىندا، كوك جيەكتى بويلاي شوككەن تۇيەلەردەي موجا تاۋلار — كارى شوقىلار قاراۋىتادى. دالا توسىندەگى قالىڭ قاۋ شوپتەر كوپتەن الىنباعان جاباعىداي ۇيىسىپ-ۇيىسىپ، سۇلاپ جاتىر. قۋراعان ساباقتارى مەن جاپىراقتاردىڭ سىبدىرى بولماسا، توڭىرەك ءبىر قارساڭعا دايىندالعانداي تىنىپ قالىپتى.
باتىستان ىققان شوقپىت-شوقپىت بۇلتتار بىر-بىرىنە سىرەسە جاقىنداپ، اشۋلى بۋراداي تۇنەرىپ، كۇننىڭ كوزىن تۇمشالاپ تاستادى. ءالسىز جەلدىڭ سوڭى كۇشەيە ءتۇسىپ، ىزىڭداپ، بارا-بارا بۋىرقانىپ، اقىر سوڭىندا ءىش تارتىپ ۇلۋعا كوشتى.
ءبىر كەزدە بايتاق دالانى قاق جارىپ، دۇرلىكتىرىپ سانسىز كيىكتەردىڭ ءۇيىرى ۇزىننان-ۇزاق تىزبەك قۇرىپ، ۇباپ-شۇباپ وتە باستادى. سانسىز تۇياقتاردان كوتەرىلگەن قوپ-قوشقىل توزاڭ اينالا الەمدى ورتتەي جاۋلاپ السا دا، جەل اسەرىنەن جىلدام سەيىلدى. كوپ وتپەي دالا ءتوسىن دۇركىرەتىپ، دۇبىرلەتىپ مىڭ-سان تارپاڭ جىلقىلاردىڭ تابىنى شۇباپ وتە باستادى.ولاردىڭ ءدۇبىرى ۇزاپ باسىلا بەرە جۇزدەگەن دالا قاسقىرلارىنىڭ شەرۋىنە ۇلاستى.
ءبىر ءسات قاڭباعى قويداي جوڭكىگەن دالا ءتوسى ۇيلىعا سوققان ىزعارلى جەلمەن بەتپە-بەت قالعانداي ەدى.
كوپ ۇزاماي وسى تاعى دالانى كولدەنەڭدەي كوكتەپ تاعى ءبىر تىزبەك كورىندى. بۇلار ءۇستى-باستارى شوقپىت-شوقپىت، يىقتارىنا اعاشقا كەرىلگەن اڭ مۇشەلەرىن ارتقان ادامداردىڭ توبىرى ەدى.
تۇكسيگەن تۇكتى جۇزدەرىن تومەن تۇقىرتىپ، ءبىر-بىرىنىڭ وكشەسىن الا ىلەسىپ كەلەدى. سابالاق ءجۇندى باراق يتتەر ولارعا قاراعاندا تىڭ سياقتى. العا ءتۇسىپ، ءىز كەسىپ، ءوز-ارا ارسالاڭداي الىسادى.
اڭشىلار توبىرى ۇزاپ بارىپ، تورعىن كۇڭگىرت كوكجيەككە قارا داق بولىپ ءسىڭىپ كەتتى.
ايداھارداي ىسىلداپ، قاسقىرداي ۇلىپ، كوك پەن جەردىڭ اراسىندا ارپالىسقان اساۋ جەل كۇشەيىپ، كۇركىرەپ، دولدانعان قارا داۋىلعا اينالىپ، تاعى دالانى ويرانداي باستادى.
*** *** ***
تاۋ ەتەگىندەگى كەڭ، جازاڭ دالانى تاسىرلاتىپ ءبىر ءۇيىر كيىك جوڭكىلىپ بارادى. ولاردىڭ سوڭدارىنا قاراقۇرىم قاسقىر ءۇيىرى تۇسكەن. ءۇيىر باسىندا تايىنشاداي ءىرى دەنەلى، كوك جالدى جەتەكشى ارلانى ەرەكشە كورىنەدى. ولار كيىك ءۇيىرىن قۇر بەتالدى قۋماي، ءبىر جاعىنا قايىرا بۇرىپ، وزدەرى قالاعان جاعىنا ايداپ اپارا جاتقانداي اسەر قالدىردى. ءيا راسىندا سولاي بولىپ شىقتى. ءبىر قويناۋعا كىرە بەرە قاسقىر ءۇيىرى كەلىسىپ العانداي ەكىگە جارىلدى. ءبىر جارتىسى كيىكتەردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ بۇرا تارتسا، ەكىنشى بولەگى سول تىكە تارتقان كۇيى ايدالاعا لاعىپ كەتتى. كوپ وتپەي كيىكتەردىڭ باسى تىك جارلى، جارتاستى كەڭ قولتىققا كەلىپ كىرە بەردى دە، اشىق الاڭعا قاراي جالت بەردى. ءبىراق ءبارى كەش ەدى. ويتكەنى ول جاقتان دا قاسقىرلاردىڭ ەكىنشى جارتىسى جول توسىپ شىعا كەلگەن. قاماۋدا قالعان بوكەندەردىڭ باسى ىركىلىپ، ارتتاعىلارى ولاردى ىعىستىرا العا ۇمتىلعانىمەن بۇزىپ-جارىپ وتە الماي، توپتاسا شوعىرلانىپ، قورا اۋقىمىنداي جەرگە ءۇيىرىلىپ تۇرىپ قالدى. قاسقىرلاردىڭ دا كۇتكەنى سول ەدى، ءبىر جارتىسى شىعا بەرىس اۋقىمدى تىزبەكتەلە قورشاپ، كۇزەتىپ قالدى دا، كوكجال باستاعان ەكىنشى توبى بوكەندەر ۇيىرىنە تىكە تارتتى. ولار دا بىر-بىرىنە تىعىلا ۇيىسىپ، ۇركەكتەپ تۇرعان كيىك شوعىرىن اينالا قورشاپ، شەتتەگىلەرىنەن باستاپ جاۋكەمدەي باستادى. سويداق تىستەرىن اقسيتىپ، كوزدەگەن جەمتىگىنىڭ تاماعىنان نەمەسە شابىنان باس سالادى دا، موينىن بۇراپ باسىنان اسىرا لاقتىرىپ جىبەرەدى، نە قاپقان تۇسىنىڭ تەرىسىن جۇلىپ الىپ، شابىن جارادى. ءسويتىپ ونى شالا-جانسار ەتىپ سۇلاتىپ سالادى دا، كەلەسىسىنە كوشەدى. وسىلايشا اينالا شەتىنەن باستاپ ورتاسىنا قاراي جايراتا كەلە بايعۇس كيىكتەردى ەت ءپىسىرىم ۋاقىتتا قان-قاساپ قىلىپ تۇگەل قىرىپ تاستادى. ودان كەيىنگى شارۋا تىپتەن جەڭىل ەدى، ءار قاسقىر ءبىر-بىر كيىكتەن جاۋكەمدەپ، تويعانىنشا قارپىپ جەپ، قالعان ارسا-ارسا سۇيەك-ساياقتارىنا قارعا-قۇزعىندار قارا قۇرىم بولىپ جابىلعان.
*** *** ***
ەتەگى جايداقتالا سۇلاعان شوقىلاردىڭ بەتكەيىمەن مۇيىزدەرى شاڭىراقتاي ءبىر وتار قوي-ەشكىلەردى الدارىنا سالىپ ەكى مالشى كەلەدى. ەكەۋى دە قارا سۇر، ءىرى دەنەلى، جاۋىرىندارى جارتاستاي. ۇستەرىندە قوي تەرىسىنەن قابىلعان جەڭسىز كۇپى. قولدارىنا ۇزىن، جۋان تاياق الىپ، بەلدەرىنە باسى قاۋىنداي جۇمىر كۇرزى قىستىرعان، يىقتارىنا جارعاق قاپشىق اسىنعان. ءسىڭىرلى اياقتارىن قارا سانىنا دەيىن اڭ تەرىسىمەن وراپ، قايىسپەن شاندىپتى. بۇلشىق ەتتى سوم بىلەكتەرى مەن ءجۇن باسقان بۋىرشىن ساندارى عانا جالاڭاش. سول اشىق جەرلەرىنەن تىرتىق بولىپ بىتكەن جاراقاتتاردىڭ ورنى كورىنەدى. جاڭا تۇسكەن قارا قوشقىلدارى دا بار.
بۇلار ءاعالى-ىنىلى باۋىرلار ەر كوكشىن مەن ارساق ەدى. ەكەۋى دە كوزدەرىن تىرناپ اشقاننان مال سوڭىندا ءجۇرىپ ەر جەتتى. ءتىرى بولسا، الداعى عۇمىرلارى دا كورگە كىرگەنشە وسى مالمەن وتەر. ويتكەنى، ولار مالشىلار اۋلەتىنەن. بۇل كاسىپ تايپا ىشىندە اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالا بەرەدى.
ەكەۋى بۇلا كۇشتەرى بويلارىنا سىيماي، قوي سوڭىنداعى ءبىر سارىندى ومىردەن جالىعىپ، تايپا مەن تايپا اراسىندا بولىپ تۇراتىن قاقتىعىستاردى اڭسايدى. قويلارىن سايعا ءيىرىپ جىبەرىپ، بەلدەرىندەگى كۇرزىلەرىمەن كۇنۇزاققا كۇش سىناسادى. نەمەسە تاۋدىڭ وت ورنىنداي ءىرى تاستارىن ايىزدارى قانعانشا ەڭىسكە قاراي دومالاتىپ، ەرمەك ەتەدى.
بۇگىن وسى ماشىقتارى وزدەرىنە سوققى بولىپ ءتيدى.
بۇل جولى ەكەۋى كۇن ۇزاققا الىسىپ-جۇلىسىپ، سوڭىندا قارا تەرگە ءتۇسىپ كۇرزىلەرىمەن ايقاسىپ، ەنتىگىپ شارشاعانشا ارپالىستى. جاندارىندا مال باعىسىپ سەرىك بولىپ جۇرگەن ەكى توبەت يت ولاردىڭ الىسىپ-جۇلىسقاندارىن قىزىق كورگەندەي اينالسوقتاپ، ارا-اراسىندا ءۇرىپ قويادى.
ءبىر كەزدە ارساق ەنتىگە دەم الىپ:
— ەر كوشكىن اعا، مەن شارشادىم، دەم الساق قايتەدى؟ — دەدى ماڭداي تەرىن ءسۇرتىپ.
— جارايدى. وندا انا تاستىڭ تۇبىنە بارىپ، دەم الىپ، تاماقتانايىق، — دەدى ەر كوشكىن.
— قۇپ بولادى، اعا!
ولار توبە جوتاسىنداعى ءۇي اۋماعىنداي قارا تاستىڭ پاناسىنا كەلىپ جايعاسىپ، تاماقتانۋعا وتىردى.
— ەر كوشكىن اعا، — دەدى ارساق قولىنداعى جالپاق تاياقشامەن ورتاداعى ءىشى كەۋەك اعاش ىدىستان ىرىمشىكتىڭ ءبىر ءتۇيىرىن الىپ، اۋزىنا سالىپ جاتىپ. — ءبىز دە ءبىر كۇندەرى تارامىس اعاداي اڭعا شىعىپ، اڭشى بولار ما ەكەنبىز؟
ەر كوشكىن ءبىر الىس تۇكپىرگە ويلانا كوز جىبەرگەن كۇيى:
— شىعامىز، باۋىرىم. بىزگە دە سونداي كۇن تۋار، — دەدى سەنىمدى تۇردە.
— شىركىن، سونداي كۇندەر تەزىرەك تۋسا ەكەن، — دەدى ارساق تامسانىپ.
قارىندارىن تويدىرىپ، كوڭىلدەرى جايلانعاننان كەيىن ەكەۋى باستارىنا قاپشىقتارىن جاستانىپ، جاتا-جاتا كەتىستى. كوپ وتپەي ەكەۋى دە قورىلداپ، ءتاتتى ۇيقىعا دەن قويدى. باۋىرلار قالىڭ ۇيقىدا جاتقاندا، ولاردىڭ وتارىنا ءبىر ءۇيىر قاسقىر شاپتى. قاسقىر تارتقان تەكەلەردىڭ بىرەۋى جان داۋسى شىعا باقىرىپ وياتپاعاندا، ءتۇز تاعىلارى مالدارىن تۇگەلدەي قىرىپ سالعانداي ەكەن. ەكى جىگىت تاس قۋىسىنان وق جىلانداي اتقىپ شىعا تاستان-تاسقا سەكىرىپ، وتارىنا جەتسە، ونشاقتى قاسقىر قويلاردى دۇركىرەتە قۋىپ، ازۋى تيگەندەرىن باۋداي جايراتىپ جاتىر ەكەن. كۇرزىلەرىن سىعىمداي ۇستاپ، بۇلار دا ۇمتىلدى. ءا دەگەنشە، ەكى-ۇشەۋىن باس-كوزدەرىنە سوققىلاپ، سۇلاتىپ تا سالدى. ال قالعاندارى قاشىپ قۇتىلىپ كەتتى.
— ارساق، سەن وسى جەردە وتىرا تۇر. مەن توڭىرەكتى بارلاپ كەلەيىن، — دەپ ەر كوشكىن ءىنىسىن قاسقىر تارتقان قويلاردىڭ جانىندا قالدىردى دا، ءوزى ءتۇز تاعىلارى كەلگەن باعىتقا ءىز كەسىپ ءجۇردى.
داۋىس شاقىرىم جەردەن قاسقىر تالاۋىنا ۇشىراعان قوس توبەت پەن ەكى قاسقىردىڭ ءولى دەنەسىن تاپتى. ەر كوشكىن ولاردى قۇيرىعىنان سۇيرەپ، ءىنىسى وتىرعان جاققا قاراي تارتتى.
ەكەۋى جۇرەلەپ وتىرا قالىپ، يت پەن قاسقىرلاردىڭ تەرىسىن سىپىرۋعا كىرىستى.
— قاپ، ءبىزدىڭ ۇيىقتاپ قالعانىمىز قانداي وكىنىشتى! ەگەر ۇيىقتاماساق، توبەتتەرىمىز ءتىرى قالار ما ەدى؟ — دەدى ارساق توبەتتەردىڭ تەرىلەرىن سيپاپ.
— ءتىرى قالار ەدى. الاڭسىز ۇيىقتاعانىمىزعا مەن دە وكىنەمىن. ءبىراق امال نەشىك. بولارى بولدى، — دەدى ەر كوشكىن ويلانىپ.
— بۇلاردى كۇشىك كەزىنەن اسىراپ ءوسىرىپ ەدىك قوي، قاتتى اياپ تۇرمىن.
— مەن دە.
— ەندى ارھار اقساقالعا نە بەتىمىزدى ايتامىز؟
— ول جاعىن الاڭداما. مەن ءوزىم جاۋاپ بەرەمىن.
— مەن دە ايىپتىمىن عوي.
— ءسوزدى قوي! سەن قويلارعا قارايسىڭ. اقساقالعا مەن جاۋاپ بەرەمىن، — دەدى ەر كوشكىن كوزدەرى ۇشقىن اتىپ.
*** *** ***
ءاعالى-ىنىلى ەكەۋى سۋىق ىزعاردان، الدە اشۋ-ىزادان بولار، جۇزدەرى كۇرەڭىتىپ، ارتتا قالىپ قويعان قويلاردى ەسەسى كەتكەندەي وشىگە سابايدى. كەشىكپەي تۇراتىن دۇلەي داۋىلدى بولجاپ، الدىن-الا ساقتانعان شارالارى بولار، قويلارىن ىقتاسىنعا اسىعىس ايداپ كەلەدى.
قويلارىنا قاسقىر تۇسكەنى — العاشقى رەت ەمەس. بىرنەشە قويدىڭ شىعىن بولعانى دا باسقا تونگەن بۇلت ەمەس. ويتكەنى ولاردىڭ ەتى مەن تەرىلەرى ونشا بۇلىنبەگەن، تايپالاستارىنىڭ ىرزىعىنا بىرنەشە كۇنگە جارايدى. تايپا ادامدارىنا حابارلاپ تاسىتىپ تا العان. ەكى جىگىتتى ايرىقشا مازالاعان نارسە — باراق توبەتتەرىنىڭ تالانىپ، مەرت بولۋى.
يتتەر — بۇل تاعى زاماندا وتە جوعارى باعالانىپ، قاستەرلى، كيەلى جانۋار سانالاتىن. نەگىزگى كۇن كورىستەرى دە وسى يتتەردىڭ ارقاسى، قاشقان اڭدى قۇتقارمايتىن — اڭشىلاردىڭ جان سەرىگى. جان-جاقتان انتالاعان يت-قۇستان قورعاپ، بەرەكە-بايلىقتارىن كۇزەتۋشى دە — وسى يتتەر. ءتىپتى كەنەتتەن تيىسەتىن جاۋ شابۋىلىنان الدىن-الا ساقتاندىراتىن دا سولار. وسىنداي جان-جاقتى قىزمەت اتقارا ءجۇرىپ، كوپ شىعىنعا ۇشىرايتىن دا — وسى اياۋلى جانۋارلار.
ەر كوشكىن قويلاردى ارساققا تاپسىرىپ، ءوزى الگى قاسقىر مەن توبەتتەردىڭ تەرىلەرىن يىعىنا ارتىپ، ۇڭگىرگە قاراي اياڭدادى.
*** *** ***
ۇڭگىرگە اپاراتىن جولدىڭ ءبىر بۇيىرىندەگى اشىق الاڭقايدا ۇلى-قىزى ارالاس ءبىر توپ ءجاسوسپىرىم بالالار وزدەرىنشە ويىنعا كىرىسكەن. ورتاعا ۇلكەن الاۋ-وت جاعىپ، سونىڭ اينالاسىندا ءبىر-بىرىنىڭ قولىن ۇستاسىپ، سەكىرىپ اينالىپ ءجۇر. ءبىر توبەت يت تە ولاردى قىزىق كورىپ، سىرتتارىنان اينالىپ، ءۇرىپ-ۇرىپ قويادى. ولاردىڭ جانىندا ەتەگى ۇزىنداۋ جەڭسىز ەلتىرى كۇرتەشە كيىنگەن، شاشى جالبىراعان ءبىر قىز ويىنعا قوسىلماي، وقشاۋ، ءبۇرىسىپ تۇرعان. بۇل تۇتقىن قىز ايتولىق ەدى. اينالىپ جۇرگەن الگى بالالار شەڭبەرىن كەڭەيتىپ، ونى ادەيى سوعىپ قۇلاتتى دا، ىرجالاقتاپ دۋ كۇلىپ، ويىندارىن جالعاستىرا بەردى. قۇلاپ جاتقان ايتولىققا توبەت يت قانا جاقىنداپ، اياۋشىلىق بىلدىرگەندەي ونىڭ بەتىن تىلىمەن بىر-ەكى رەت جالاپ، ءۇرىپ، اينالشىقتاپ ءجۇردى. ەر كوكشىن ونى كورە سالىپ، جانىنا جەتىپ كەلدى دە، قىزدى سۇيەمەلدەپ تۇرعىزدى. ايتولىق قۇلاعان جاعىنداعى بىلەگىن اۋىرسىنىپ، سيپاپ، شاڭىن قاقتى. جىگىت تە ونىڭ كۇرتەشەسىنىڭ شاڭىن قاعىپ، بەتىنە ۇڭىلە قارادى. كوز استىنداعى ءبىر تامشى جاسىن ءسۇرتىپ، جۇباتقانداي ارقاسىنان قاقتى.
— قاتتى قۇلادىڭ با؟
— جو-وق. — دەپ ايتولىق باسىن شايقادى. — راقمەت، اعا.
ەر كوشكىن كەنەت يىعىنا ءىلىپ العان قالتاشاسىنا قولىن سالىپ، ءبىر جۋانداۋ وسىمدىك تۇبىرتەگىن سۋىرىپ الدى. ونى ايتولىقتىڭ قولىنا ۇستاتتى.
— ايتولىق، مۇنى ارنايى ساعان اكەلىپ ەدىم، جە.
قىز العىس بىلدىرگەندەي يەگىن ءبىر قوزعاپ، جىلى جىميىپ، بىرەسە قولىنداعى تۇبىرتەككە، بىردە جىگىتكە قاراپ جاۋتەڭدەدى. ەر كوشكىن دە جىميىپ، ساۋساعىمەن تۇبىرتەكتى كورسەتىپ، «جە-جە» دەگەندەي قولىن اۋزىنا اپاردى. قىز كۇلىمدەپ، تۇبىرتەكتى قىرشىپ ءبىر تىستەپ، سۇيسىنە شايناڭداپ جەي باستادى. ەر كوكشىن باسىن يزەپ ريزالىعىن تانىتىپ، ارتىنا قاراعىشتاپ قويىپ، ۇڭگىرگە قاراي اياڭدادى. ايتولىق تا جىگىتتەن نازارىن الماي، ونى كوزىمەن قيىلا شىعارىپ سالدى.
ۇستىندەگى تۇتاسقان تاستارى ارسا-ارسا جارىلعان جارتاستىڭ استىڭعى جاعىنان ۇلكەندىگى تۇيە سىيىپ كەتەردەي ۇڭىرەيگەن تەسىك قاراڭدايدى. ەر كوشكىن اياڭداعان كۇيى سول اپانعا كىردى. ۇڭگىر ىشىندە ەكى جەردە الاۋ جارقىرايدى. قارا-كۇڭگىرت قابىرعالار القىزىل جالقىننان تاراعان ساۋلەلەردەن جارقىلداپ، قوزعالعان ەپەتەيسىز كولكەڭكەلەردەن سۇستى كورىنەدى. اۋىز جاعىنداعى الاۋعا ايەلدەر مەن كىشكەنتاي بالا-شاعالار ورنالاسىپتى. ولار كۇندىزگى جيىپ-تەرگەن تامىر، كوكونىستەر مەن شوپتەردى، جاپىراقتاردى رەتتەپ، اۋرەگە تۇسكەن. ال تورگىسىندە تايپا كوسەمى ارھاردى ورتاعا الىپ، ءۇش-تورت كارى-قۇرتاڭ قاريا وتىر. وزگە ەركەكتەر اڭنان، تۇزدەگى شارۋالارىنان ءالى ورالماعان. ەر كوشكىن الدىڭعىلاردى اينالىپ ءوتتى دە، تورگە وزدى. ارھاردىڭ قارسى الدىنا كەلىپ، الاقانىن جۇرەك تۇسىنا قويدى دا، باسىن ءيدى. كوسەم وعان باسىن شۇلعىپ جاۋاپ يشارا جاساپ ەدى، قاپتالىنداعى قاريالار دا سول ىرىمدى قايتالادى. ەر كوشكىن تۇرعان جەرىنە تىزە بۇگىپ، يىعىنداعى تەرىلەردى كوسەم وتىرعان جولبارىس تۋلاقتىڭ ءبىر شەتىنە جايىمەن قويدى. ارھار قاسقىر تەرىلەرىن شەتكە ىسىرىپ، ءتۇر-تۇسى بولەكتەۋ، كوبىرەك زاقىم شەككەن ەكى تەرىنى سۋىرىپ الىپ، تىزەسىنە قويدى. ولاردى الاقانىمەن بىر-ەكى رەت سيپاپ ءوتتى دە، قاباعىن ءتۇيىپ، باسىن شايقادى. سوڭىنان جىگىتكە سۇستانا قاراپ ەدى، ول «قانداي جازاعا دا دايىنمىن» دەگەندەي باسىن قايتا ءيدى.
الگى قاريالار جەردەگى تەرىلەردى بىر-بىرلەپ ءىلىپ الىپ، جۇندەرىن سيپاپ، شۇقشيىپ جاتىر.
— ولاردىڭ قاراسى قانشا ەدى؟ — دەدى ارھار سۋىق كوزىن ەر كوكشىنگە قاداپ.
— ەكى قولداي (ونشاقتى دەگەنى). ءبىز ارلانى مەن ءتورت بولتىرىگىن سوعىپ الدىق...
— ال قانشىعى باسقا ءۇيىردى ىزدەپ تابادى، — دەدى كوسەمنىڭ وڭ جاعىنداعى قاريا.
— مول كۇشپەن قايتىپ كەلىپ، كەك الۋى مۇمكىن، — دەدى كوسەمنىڭ سول جاعىنداعى قاريا.
الگى ءسوز كىناسىن جۋۋىنا ءۇمىت بەردى مە:
— ارھار اقساقال، ولاردىڭ كوزىن جويۋدى ماعان تاپسىرىڭىز. ەكى ءدۇر ءيتتىڭ قۇربانى بولۋعا ءازىرمىن، — دەدى ەر كوشكىن باسىن ءيىپ.
ارھار جىگىتتىڭ ءسوزىن ەستىمەگەندەي ءبىراز ءمىزباقپاي تۇردى دا:
— جو-وق! — دەپ كەنەت اقىرىپ قالدى. — ءىنىڭ ارساق ەكەۋىڭنىڭ باسىڭا مىنا يت تەرىلەرىن قاپتاتام! ال قانشىقتى وڭ قولىم تارامىسقا تاپسىرام. ءسوز ءبىتتى!
ول يەگىمەن ۇڭگىردىڭ شىعار اۋزىن نۇسقادى.
بۇل ۇكىمدى ەستىگەن ەر كوشكىن ءىشى الاي-دۇلەي بولسا دا، سىرتقا سىر بەرمەدى. تەك باسىن تومەن تۇقىرتقان كۇيى تەرىس اينالىپ، كەلگەن ىزىمەن كەرى قايتتى.
*** *** ***
كوپ كەشىكپەي تارامىس باستاعان اڭشىلار توبىرى دا جەتتى. ولاردىڭ ولجالى ورالعانىن كورىپ، تايپالاستارى قۋانىشپەن قارسى الدى.
وتقا قاقتالىپ، ۇيىتىلگەن قۇلاننىڭ تۇتاس دەنەسىن ەپتى جىگىتتەر ۇشكىر، قىرلى تاس-پىشاقپەن مۇشە-مۇشەگە ءبولىپ، ەر كىسىلەردىڭ، كەيىن ايەلدەر مەن بالا-شاعالاردىڭ الدىنا ءبولىپ قويدى. ەت جەۋ ءراسىمى باستالدى.
ءمۇجىلىپ، ەتىنەن ارىلىپ، اعارعان سۇيەكتەر ەكى ورتاداعى جالپاق قۇرباندىق تاسىنىڭ ۇستىنە ءۇيىلىپ جاتتى. ەتكە تويىپ، ءشوپ-شالام تۇندىرىلعان سۋمەن شولدەرىن قاندىردى. سوڭىنان كوسەم باس بولىپ، قولدارىن باستارىنان اسىرا جوعارى كوتەرىپ، الاقاندارىن جايدى.
ءبارى ءبىر اۋىزدان قايتالايدى:
— و، قۇدىرەتتى ءتاڭىرىم، قۇرباندىعىمىزدى قابىل ال! و، قۇدىرەتتى ءتاڭىرىم، قۇرباندىعىمىزدى قابىل ال! و، قۇدىرەتتى ءتاڭىرىم، قۇرباندىعىمىزدى قابىل ال!
ەكى جىگىت قۇرباندىق تاسىن كوتەرە ۇستاپ، ۇستىندەگى سۇيەك-ساياقتى ايەلدەر جاقتاعى وتتىڭ ۇستىنە اۋدارا سالدى. ال قىزىل ءتىلى جالاڭداعان الاۋ «شىج-بىج» ەتىپ ءورشي ءتۇستى دە، قۇرباندىقتى قابىل الدى.
تابىنۋ جورالعىسى بىتكەن سوڭ، اقساقالدار كەڭەسىنە كەزەك كەلدى. ال جاستار جاعى دالاعا، وزدەرىنشە كوڭىل كوتەرۋگە ىعىسىپ كەتتى.
اقساقالدار كەڭەسىندە تايپا ومىرىندەگى بۇگىنگى كۇننىڭ قورىتىندى وقيعالارى، قاريالاردىڭ وي-تۇيىندەۋلەرى، كەلەر كۇننىڭ جول-جوباسى تالقىلاناتىن. ال سوڭعى ءسوز قاشاندا تايپا كوسەمىنىڭ ەنشىسىندە ەدى.
ارھار ءجۇزىن تارامىسقا اۋدارىپ:
— مەن بىلاي ۇيعاردىم، — دەدى وعان تەسىلە قاراپ. — ول قانشىق باسقا ۇيىرگە، اسىرەسە كوكبورىنىڭ جۇزدەگەن ۇيىرىنە قوسىلماعانى دۇرىس. ۇياسىن جويۋدى ساعان تاپسىرامىن. ەرتەڭنەن باستاپ قولىڭا ال.
تارامىس قولىن كەۋدەسىنە قويادى:
— قۇپ بولادى!
— بايقاۋىمشا، سەن تۇتقىن قىزعا كوز قىرىڭدى سالىپ ءجۇرسىڭ. ايتولىق ءبىزدىڭ تايپانىڭ جۇرتىنا بويىن ۇيرەتىپ كەلەدى. ەگەر جولىڭ وڭعارىلاتىن بولسا، وعان قام جەمە. يەلىگىڭە بەرەم...
تارامىس كوسەمنىڭ سوڭعى سوزىنەن كەيىن جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماي، ويى باسقا جاققا شارلاپ كەتتى.
— سەن مەنى تىڭداپ تۇرسىڭ با؟
تارامىس كوسەمنىڭ سوزىنەن ويى ءبولىنىپ:
— ءيا! — دەدى.
— وندا بوسسىڭ.
كوسەم ەركىنە جىبەرگەننەن كەيىن، تارامىس جەدەل باسىپ، سىرتقا شىقتى.
سىرتتا بوران تولاس تاۋىپ، سەبەلەپ قار جاۋىپ جاتىر ەكەن. ول بۇل قۇبىلىسقا ءمان بەرگەن جوق، كوزىمەن تۇتقىن قىز ايتولىقتى ىزدەپ ەدى. قىز الاۋ-وتتى اينالا سەكىرىپ، العاشقى قاردى تويلاپ جۇرگەن جاستاردىڭ اراسىندا بولماي شىقتى. كەيىن اڭشىلار، مالشىلار قوسىنىن قارادى. ونان دا تابىلمادى. ەندى ول ەر كوشكىننىڭ قوتانىنا بەت الدى.
تاۋ قويناۋىنداعى ىقتاسىن جارتاس تۇبىندە لاۋلاعان وت. وت باسىندا ەكەۋ وتىر. كولەڭكەلەرى جارقاباقتان زورايىپ كورىنەدى. جىگىت ارا-اراسىندا كۇلىمدەپ قويىپ، قول قيمىلىمەن كورسەتىپ، ءبىر جايلاردى اڭگىمەلەپ وتىر. قىز دا جىميا ءتۇسىپ، اڭگىمەگە ىنتىعا قۇلاق ءتۇرىپ قالعان. كەنەت جارتاستان ديۋ سياقتى قاراڭداپ، ءۇشىنشى كولەڭكە شىعا كەلگەندە، الگى ەكەۋى ەلەڭدەپ، ورىندارىنان ۇشىپ تۇردى.
تارامىس ولارعا جاقىنداپ بارىپ، وت شاعىلىسقان سۋىق كوزدەرىمەن اۋەلى ەر كوشكىنگە، سودان كەيىن ايتولىققا اتا قارادى:
— جوعال بۇل ارادان!
ايتولىق وعان ۇرەيلەنە قاراپ، ءزارلى كوزىنەن سەسكەنە كەيىن شەگىنىپ، قاراڭعىعا سۇڭگىپ كەتتى.
— سەن نەگە مەنىڭ تۇتقىنىمدى وڭاشالاپ العانسىڭ؟!
— ايتولىق سەنىڭ تۇتقىنىڭ ەمەس.
— ول بۇگىننەن باستاپ مەنىڭ يەلىگىمدە. وعان ەندى سەن سياقتى قويداي قوڭىر، تومەنشىك مالشىلار اۋلەتىنەن دە، كەرەك دەسەڭ اڭشىلار اۋلەتىنەن دە ەشكىم جولاي المايدى.
— سەن مەنىڭ اۋلەتىمە ءتىل تيگىزبە! — دەدى ەر كوشكىن ىزالانىپ. — ال ايتولىق سەنىڭ باسىبايلى قۇلىڭ ەمەس، كىمدى قالاسا، سوعان جاقىندايدى.
— ءاي، ەر كوشكىن،سەن كىم ەدىڭ ماعان قارسى سويلەيتىندەي؟! — دەدى تارامىس قاھارلانىپ . — ءقازىر سەنى جەرگە قاعىپ، بىت-شىتىڭدى شىعارامىن!
ول بەلىندەگى شوقپارىنا جارماسىپ، ىلگەرى ادىمدادى.
— مەنى قاراپ تۇرادى دەيسىڭ بە؟!
ەر كوشكىن دە بەلىندەگى كۇرزىسىن يكەمدەپ، جاقىنداي بەرەدى.
زىلدەي قارۋلارى سارت-سۇرت سوعىلىسىپ، تۇنگى جاڭعىرىقپەن كۇشەيىپ ەستىلەدى. جارقاباقتا الاسۇرا قوزعالعان ەكى الىپ كولەڭكە — الباستىلاردىڭ شايقاسىنداي قورقىنىشتى كورىنەدى. ولار «ىرس-ىرس» ەتىپ اۋىر دەم الىپ، كولەڭكەلەرى شاپشاڭ-شاپشاڭ ورىن اۋىستىرادى. وتتى اينالا اڭدىسىپ، بىر-بىرىنە جەپ قويارداي تەسىلەدى. قارۋلارىمەن قايتا شارپىسادى. وسىلايشا ولار ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت ارپالىستى. ءبىر شالت قيمىل. تارامىستىڭ شوقپارى ەر كوشكىننىڭ جامباسىنا جاناي ءتيدى. ەر كوشكىننىڭ تىستەرى شىقىرلاپ كەتتى. ول دا جانتالاسقانداي قيمىلداپ، كۇرزىسىمەن بىر-ەكى جاسقاپ ءوتتى. ال ءۇشىنشى سوققى تارامىستىڭ قورعاۋسىز قالعان قۇلاق-شەكەسىنەن وسىپ جىبەردى. ول ءمىز باقپاي تۇردى-تۇردى دا، كەسكەن تومارداي جەرگە «گۇرس» قۇلادى.
*** *** ***
حابارلانعان تايپا جۇرتى دا ەنتەلەپ، توپ-توپ بولىپ كەلە باستادى. ولار ەر كوشكىن مەن سەرەيىپ سۇلاپ جاتقان دەنەنى قورشاي جينالىسىپ تا قالعان. ارۋاقتاي ۇسقىنسىز، كارتەمىش باقسى جۇرەلەي وتىرا قالىپ، جۇرەك تۇسىنا قولىن قويىپ بايقادى دا، باسىن اقىرىن شايقادى. سوڭىرا ۇشىپ تۇرىپ، تاياعىنا سۇيەنىپ، زىكىر سالا باستادى.
ءبىر ۋاقىت جينالعان توپ قاق جارىلىپ، تايپا كوسەمىنە جول اشتى. ارھار تارامىستىڭ سەرەيىپ جاتقان دوڭبەك دەنەسىنە جاقىنداپ كەلگەندە، باقسى زىكىرىن توقتاتتى.
— جانى ۇشىپ شىعىپتى. مەن ونى قۇتتى جەرىنە قوندىردىم. — دەدى باقسى جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ.
ايەلدەر داۋىس شىعارا باستاپ ەدى، ارھار تىيىپ تاستادى.
— ءجا، ۇلۋدى توقتاتىڭدار! — جىگىتتەرگە قارايدى. — مۇردەنى اكەتىڭدەر!
ەندى ول ەر كوشكىنگە بۇرىلدى:
— سەن، شىرىك، وتكەن ىسىڭنەن ساباق الماپسىڭ! حايۋان! سەنى قاۋىمنان الاس قىلامىن! ءتورت تامانىڭ قۇبىلا! يت-قۇسقا جەم بولىپ، قاڭعىرىپ ولگەنىڭ دۇرىس. كانە، جو-عال!!!
ەر كوشكىن باسىن كەۋدەسىنە سىلق قۇلاتقان كۇيى، ەرنىن قان شىعارا تىستەندى. قوس جۇدىرىعى ءتۇيىلىپ،بىلەك بۇلشىق ەتتەرى بۇلت-بۇلت ويناپ، كەۋدەسى ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلىپ، جان قينالىسىن سەزدىردى.
وسى كەزدە اۋىر تىنىشتىقتى «ا-ا-ا-ا!!!» دەگەن اششى دا جابايى داۋىس بۇزدى. توپ ىشىنەن ەكى ادام جىرىلا جۇگىرىپ، قۇر سۇلدەرى تۇرعان ەر
كوشكىنگە جارماستى. ونىڭ ءبىرى — تۋعان اناسى دا، ەكىنشىسى — باۋىرى ارساق ەدى.
ارھار توڭىرەگىندەگى قارۋلى جىگىتتەرگە بۇرىلىپ، اقىرىپ قالدى:
— ايىرىڭدار انالاردى!
ولار سوزگە كەلمەي، سورلى بەيباقتاردى زورلاپ اجىراتا باستادى.
ارساق باۋىرىنان اجىراعىسى كەلمەي، ەڭىرەگەن كۇيى جاعالاسىپ باقتى.
ەر كوشكىن شەشەسى مەن ءىنىسىنىڭ قولىن وزىنەن اجىراتىپ الادى:
— اناشىم، جىلاما، مەن ءتىرى بولسام، ەرتە مە، كەش پە ورالارمىن. ال، ارساق باۋىرىم، شەشەمىزدى ساعان تاپسىردىم. انامىزدى رەنجىتپە، رەنجىتكىزبە. ال مەنىڭ ايىبىم اۋىر، كىسى ءولتىردىم. كەسىلگەن جازا دا سوعان لايىق. قوش، امان بولىڭدار!
اناسى مەن ءىنىسى تىزەرلەي جەر شوگىپ، قولدارىن ەر كوشكىنگە قاراي جايىپ، ەڭىرەپ تۇرىپ جىلادى.
ارھار تاعى اقىرادى:
— جىلاپ-سىقتاۋدى تروقتاتىڭدار! — ارساققا قارايدى. — سەنىڭ دە كەزەگىڭ كەلەر ءالى، حايۋان!
ال بۇل كەزدە ەر كوشكىن جاۋىرىنىن جۇرتقا بەرە اينالىپ، ءىلبىپ باسقان كۇيى توپتى جارىپ ءوتىپ، بىرتە-بىرتە قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ بارا جاتتى.
قاۋىمنان الاستالۋ — ادامدارى جارتىلاي تاعى كونە زاماندا ەڭ اۋىر جازالاردىڭ ءبىرى ەدى. اينالا قورشاعان تىلسىم، قاۋىپ-قاتەرلى دۇنيەدە تابيعاتپەن بەتپە-بەت، قورعانىشسىز جالعىز قاڭعىرۋ — تىرى-ولىكپەن تەڭ. مىنە، ەر كوشكىننىڭ باسىنا سونداي جازا بۇيىرىپ ەدى.
*** *** ***
تاڭ سازارىپ كەلە جاتتى. ءتۇنى بويى تىنباستان جاۋعان قار جەر بەتىن اق كورپەسىمەن تۇمشالاپ، تىيىلعان. تاۋ ەتەگىنەن جازىق قىرعا قاراي كوكتەي ءوتىپ، يت-قۇستىكىنەن وزگەشە ءبىر ءىز تۇسكەن. ول بەدەرلى ءىزدى قالدىرىپ بارا جاتقان ەر كوشكىن ەدى. قايدا باعىت العانى، قاي جەرگە تىرەلىپ توقتارى بەلگىسىز. تەك تەڭسەلە باسىپ ءجۇرىپ كەلەدى.
ۇزىن قايراتتى شاشتارى مەن ساقال-مۇرتى قۋراعان شوپتەي ۇيىسىپ، قار قونىپ، تاناۋىنىڭ اينالاسى ساۋىستانىپ كەتىپتى. ءجۇزى سۇپ-سۇر، توڭداي بەزەرىپ قاتىپ قالعان. قيىقشا كوزدەرى مۇز تۇيىرشىكتەرىندەي جالت-جۇلت ەتىپ، جىلۋسىز ساۋلەلەنەدى. شۋدا ءجۇندى كۇرتەنىڭ كەۋدە تۇسى ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلىپ، ىشتەگى الا-قۇيىن الاساپىراندى جانىشتاپ جاتقانداي. سوم بىلەكتەرى مەن قارا تومارداي بالتىرىنداعى بۇلشىق ەتتەر بۇلت-بۇلت وينايدى. ال كۇجىرەيگەن شور جەلكەسى قايتپاس قايسارلىقتى اڭعارتقانداي جالدانىپ كورىنەدى.
ەر كوشكىن وز-وزىمەن سويلەسكەندەي كۇبىرلەپ، بىرتە-بىرتە داۋسى كوتەرىلىپ، جىگەرلى شىعا باستادى: «اجالدى ءولىم، جو-وق، ارپالىستى ءولىم! اجالدى ءولىم، جو-وق، ارپالىستى ءولىم! ارپالىستى ءولىم!!!»
ول بىرتە-بىرتە سىلتىپ باسقان ءجۇرىسىن تۇزەپ، بويىن ءتۇزۋ ۇستاپ، اينالاسىنا شيرىققان كوزبەن قارادى. ءبىر مەزەت قىراعى جانارى داۋىس شاقىرىمداي جەردەگى قىر جوتاسىنان شۇبار-الا بەلدەۋ بولىپ تۇسكەن ىزدەر شوعىرىن بايقاپ قالدى. توبىقتان كەلەتىن ۇلپا قاردى سىقىرلاتا جەدەل ءجۇرىپ، بەلدەۋگە دە جەتتى. بۇل شۇباتىلعان ارنالى ىزدەر — تارپاڭ جىلقىلار ۇيىرىنىكى بولىپ شىقتى. ءار-ار جەردە شاشىراعان تەزەكتەرى ءالى سۋىپ ۇلگەرمەگەن، بولار-بولماس بۋى شىعادى. سوقتالانىپ جاتقان ىزدەر اراسىنان تاجىريبەلى كوز ولاردىڭ سوڭىنا تۇسكەن ءتۇز تاعىلارىنىڭ سۋىت ءجۇرىسىن دە ايىرىپ الدى. ولار دا از ەمەس، ءبىر ۇيىردەي.
ەر كوشكىن ءىز سورابىن بويلاي جەدەل اياڭداي جونەلدى. شامامەن ەكى-ۇش شاقىرىمداي جەرگە كەلگەندە، قاسقىرلار توبىنىڭ ەكى جارىلعانىن بايقادى. ءبىر توبى تارپاڭداردىڭ سوڭىنان كەتكەن دە، ەكىنشى توبى ءوز الدارىنا تۋرا تارتقان. ەر كوشكىن ايلالى جىرتقىشتاردىڭ ويىن تۇسىنە قويدى. ول قولىن كۇننەن قالقالاپ العا قاراپ ەدى، كوز ۇشىنداعى بۇرىلا تۇسكەن ىزدەر سورابىنىڭ وڭ جاعىنان بيىك جارتاستى تاۋ جوتاسىنىڭ كولدەنەڭ ءتۇسىپ سوزىلىپ جاتقانىن بايقادى. ەر كوشكىن جاعدايدى سارالاعانداي ويلانىپ تۇردى دا، ىزدەردىڭ بويىمەن ەمەس، تاۋ جوتاسىنا قاراي توتەسىنەن تارتتى. قيا بەتكەيمەن كوتەرىلىپ، جاقپار تاستاردىڭ اراسىمەن ورتەكەدەي ەپتى قيمىلداپ، ورلەپ بارا جاتتى. كەيدە قار استىنداعى بوساڭ تاستار تىرەۋ بولا الماي، اياعى تايقىپ، قۇلاپ كەتە جازدايدى. وندايدا ەپتى دە ءسىڭىرلى قولدارىمەن مىعىم تۇرعان بۇتا نە سويداق تاستارعا شاپ بەرىپ، جارماسا قالادى. ەندى بىردە جولىندا جاتقان تىك جارتاستاردىڭ بىرەۋىن اينالىپ ءوتىپ، ەكىنشىسىنىڭ كەرتىك جەرلەرىن تاۋىپ، اياق-قولدارىمەن تىرەپ، ەپتى قيمىلمەن ورمەكشىدەي جوعارى ورمەلەدى. سولايشا ول جوتا بيىگىنە كوتەرىلىپ، ەندى ارعى بەتىنەن قايتادان ەڭىسكە تۇسۋىنە تۋرا كەلدى. بۇل جول دا وڭاي بولمادى. تىك، قيالى جارتاستاردىڭ اراسىمەن اياق-قولدارىن تىرەۋ ەتىپ ءتۇسىپ، كەيدە بەلشەسىنەن قار كەشىپ، قۇلاعان قارمەن تومەن سىرعىپ، جوتالى بوكتەرگە جاقىندادى. جوتاعا شىعىپ، ارعى بەتىنە كوز تاستاپ ەدى، ويلاعانىنداي-اق، كەڭ قولتىقتىڭ تۇكپىرىندە مىڭ-سان تارپاڭ جىلقىلار ءۇيىرى بىر-بىرىنە تىعىلىسىپ، شۇرقىراسىپ، قامالىپ تۇر ەكەن. ال قويناۋدىڭ شىعا بەرىس كەڭ دالىزدە جۇزدەگەن قاسقىرلار تىزبەگى شوقيىپ-شوقيىپ وتىرىپ، قامالاپ تۇر. ەكى ارالىقتاعى اشىق جەر — قوزى ورىسىندەي.
تارپاڭدار ۇيىرىنە جاقىن تۇستا جەتەكشى كوسەمدەرىنىڭ جەكپە-جەگى ءجۇرىپ جاتىر. جال-قۇيرىعى قامىستاي اقبوز ايعىر مەن تايىنشاداي كوكجال ءبورىنىڭ تايتالاسى. ايعىر موڭكىپ، ارتقى اياقتارىمەن شارت-شۇرت تەۋىپ، ءبورىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارعىسى كەلسە، ءبورى شالت قيمىلمەن تايقىپ كەتىپ، ونىڭ القىمىنا سەكىرىپ، شابىنا جارماسىپ، سۇلاتىپ سالۋدى كوزدەيدى. بىرەۋى ءومىر ءۇشىن جانتالاسسا، ەكىنشىسى ءولىم تىلەپ ارپالىسۋدا.
بۇل — تاعى تابيعات قاعيداسى.
ەر كوشكىن كوك جال ءبورىنى بىردەن تانىدى.
ەر كوشكىن جانىندا بىرەۋ تۇرعانداي كۇبىرلەپ سويلەيدى: «مىناۋ اتى-شۋلى كوكبورى عوي! مۇنىڭ ءۇيىرى كورشى تايپانىڭ قوسىنىن تالقانداپ، قوتانىن ويرانداعان. ءبىزدىڭ تايپا دا بۇل كوكبورىنىڭ لاڭىن ەرتەلى-كەش كۇتۋلى ەدى. ەندى مىنە، سول تاجالدىڭ ءوزى يەگىمنىڭ استىندا تۇر. ءوزىم دە ارپالىستى ءولىم ىزدەپ ءجۇر ەمەسپىن بە؟ تاۋەكەل! ەڭ بولماسا، مىنا بەيشارا تارپاڭداردىڭ ءۇيىرىن قان-جوسا قىرىلۋدان قۇتقارۋعا كومەكتەسەيىن».
ول وسىنداي شەشىمگە كەلىپ، شيرىعىپ، توڭىرەكتى بارلاپ الدى. وركەش-وركەش جارتاستاردىڭ ىعىمەن تومەن قۇلديلاپ، تۇيە تاستارعا جارماسىپ، ەڭىسكە تۇسە باستادى.
ول كۇرزىسىن قولىنا ۇستاپ، جار تاساسىنان شىعا كەلگەندە، ءبورى اڭدۋىن ساپ تيىپ، كۇجىرەيگەن موينىن بۇرىپ تۇرا قالدى. ال اقبوز ايعىر اياعىمەن جەر تارپىپ، كەيىن قاراي ۇركە ىعىسىپ كەتتى. شىعار اۋىزداعى قاتار تىزىلگەن تورۋىلشى قاسقىرلار ورە تۇرىپ ەدى، كوكبورىنىڭ بىر-ەكى «ارس» ەتكەنى ولاردى قايتا شوقيتتى. «مۇنى ءوزىم-اق جايعايمىن» دەگەنى بولۋى كەرەك.
ەر كوشكىن جاقىنداي تۇسكەن سايىن، كوكبورى دە اڭدي باسىپ، اتىلۋعا دايىندالدى. جىگىت تە قارۋىن ساي ۇستاپ، ءبورىنىڭ ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي، جايلاپ العا جىلجىدى. ول تاياق تاستام جەرگە تاياپ كەلگەندە، كوكبورى دە سەرپىلە قارسى اتىلدى. ەر كوشكىن جالت بەرىپ، كۇرزىسىن سىلتەدى. قارۋ جاناي ءتيدى. تۇلا بويى ىزاعا تولىپ، جان تۇرشىكتىرە ىرىلداعان كوكبورى جەر باۋىرلاپ تاعى وقتالا باستادى. ول ەكىنشى قارعىعانىندا، جىگىت القىمىنان قاپسىرا شاپ بەرىپ، جامباسىنا بۇلت ەتە قالدى. ايتپەسە ءبورىنىڭ ءزىل سالماعى مەن ەكپىنى ونى قاۋعاداي جاپىرىپ تاستار ەدى. ەكەۋى ۇمار-جۇمار جەرگە اۋنادى، ءۇي ورنىنداي جەردىڭ قارىن تاپتالدى. جىگىت القىمنان تاستاي قاتىپ، ەكىنشى قولىمەن ايقارا وراپ الدى. كوكبورى قازانداي باسىن بوساتۋعا تىرىسىپ، سويداق ءتىستى ازۋىمەن قاقشىپ الارداي شاپ-شاپ ەتىپ ۇمتىلادى. سوياۋ تىرناقتى اياقتارىمەن وسىپ-وسىپ، جىگىتتىڭ تەرى كۇرتەشەسىن تۇتەلەپ، سانىن قانعا بويادى. جانتالاسىپ، وڭايلىقپەن بەرىلگىسى جوق. جىگىتكە دە تەز شارا قولدانباسا بولمايدى.
ول قارۋلى قولىمەن قىسىپ وراعان كۇيى، القىمدى بوساتىپ، كۇرزىگە جارماستى. قاق توبەسىنەن سىلتەپ، پەرىپ قالىپ ەدى، كوكبورىنىڭ باسى سىلق ەتتى. جىگىت سوندا دا ونى بوساتقان جوق. جەرگە قۇلاتا سالسا، انا بورىلەر ورە ۇمتىلادى. وندا شارۋانىڭ بىتكەنى. قاس قاعىم ساتتە ءبىر ارەكەت ىستەۋ كەرەك. اقتىق مەزەتتە نەگە ەكەنى، ەر كوشكىننىڭ كوزى ءۇيىرىن قورىپ، تىپىرشىپ تۇرعان ساقا ايعىرعا ءتۇستى. ول جول باستاسا، تابىن سوڭىنان كوزسىز ەرەدى. سوندا مىنا مىڭداعان تۇياقتار ءتۇز تاعىلارىن تۋلاقتاي تاپتاپ وتەدى. جاي وعىنداي جارق ەتكەن وسى وي ونى ءقاۋىپتى، سەنىمسىز تاۋەكەلگە يتەرمەلەدى. ول ءبورىنىڭ دەنەسىن بوساتا بەرىپ، اقبوز ايعىرعا تۇرا ۇمتىلدى. جاسامىس ايعىر ادامنىڭ تىلەكتەستىگىن سەزدى مە، الدە جىرتقىشتاردىڭ شابۋىلعا شىققانىنان سەكەم الدى ما، بەلگىسىز تۇيسىكتىڭ اسەرىمەن كەيىن شەگىنە جەر تارپىعانى بولماسا، جالت بەرىپ تايقىعان جوق. ەر كوشكىن شيراتىلا قۇلاعان قالىڭ جالىنان ۋىستاي سىعىمداپ، ونىڭ شىبىن تيمەگەن جونىنا ىرعىپ ءمىندى. سوندا عانا ەسىن جيسا كەرەك، قوس اياعىن كوتەرە كوككە شاپشىعان. ەكى-ۇش قايتارا تاعى تۋلاپ كورىپ ەدى، ۇستىندەگى كەنەدەي جابىسقان بالە سىرعىپ تۇسپەدى. ەندى موڭكىپ، اياقتارىن تەڭسەلە باسىپ، العا ۇمتىلدى.
تاس ءتۇيىن جابىسىپ العان ەر كوشكىن جولىندا جاتقان كوكبورىنىڭ دەنەسىن تاستاپ كەتكىسى كەلمەي، اتتىڭ باسىن جاسقاي قويدى. ول تۇمسىعىن جالت بۇرىپ، شىر اينالا بەرگەندە، جىگىت ەڭكەيە بەرىپ، ءولى دەنەنى جەردەن ءىلىپ الدى. ەندى ءبىر ءسات كەشىككەندە، شابۋىلعا شىققان قاسقىرلاردىڭ الدى جەتىپ، ۇستىنە سەكىرەر مە ەدى. ول وزىنە شاپشىپ ۇمتىلا بەرگەن بىر-ەكەۋىن كۇرزىسىمەن سوعىپ، ارتىنشا ايعىردىڭ دا ساۋىرىن سيپاپ ءوتتى. ءتاتتى ەتىنە قاتتى نارسە ءتيىپ ۇيرەنبەگەن تارپاڭ ايعىر اششى ءبىر شۇرقىراپ، قۇيرىعىن تىك كوتەرە قۇيىنداي ەسە جونەلدى. بىر-بىرىنە تىعىلا تىپىرشىپ تۇرعان تاعى جىلقىلار تابىنى جاۋاپ بەرە كىسىنەپ، باس-كوزگە قاراماي، باسشىسىنىڭ سوڭىنان بوگەت بۇزعان تاسقىن سەلدەي لاپ قويدى.
ول جولىندا كەزدەسكەن بورىلەردى كۇرزىسىمەن وڭىنان-سولىنان سۇلاتىپ، ودان قالعانىن ارتىندا ىلەسىپ كەلە جاتقان قالىڭ جىلقى ەكپىندەتە تاپتاپ، العا قاراي قۇستاي ۇشتى. سول ۇشىرتقان كۇيى انە-مىنە دەگەنشە قويناۋدى دا ارتقا تاستادى. ارتىنا ءبىر بۇرىلىپ قاراسا، مىڭ-سان جىلقى جولىنداعىسىن تۇياعىمەن تالقانداپ، ىلەسىپ كەلەدى ەكەن. بۇل تاڭعاجايىپ قۇبىلىستى كورگەندە، ەر كوشكىننىڭ باسى شىر اينالىپ، قۇلاي جازدادى. كۇتپەگەن قۋانىشتان ەسى شىعىپ، ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى. جاس بالاشا كوزىنىڭ جاسىن كول قىلىپ جىلادى...
ول كوكبورىنى الدىنا وڭگەرىپ، تاقىمىنا قىسقان كۇيى قوس قولىن جوعارى كوتەرىپ، اينالاسىنا كەزەك قاراپ، بار داۋسىمەن ايقايلادى.
— ە-ھە-ە-ەي، قاراڭدار ماعان! مەن تۇڭعىش رەت تارپاڭدى، جىلقى تۇلىگىن باعىندىردىم!!! ە-ھە-ە-ەي، قاراڭدار ماعان! مەن قايتا تۋدىم!!! قاناتتى بولىپ، جەل-قۇيىن بولىپ تۋدىم! ايبىندى بولىپ، ءورىستى بولىپ تۋدىم! ە-ھە-ە-ەي!..
ول انە، ۇشىرتىپ بارادى. ايگىلى كوكبورىنى الدىنا وڭگەرگەن كۇيى، كەشە عانا ءوزىن الاستاعان قانداس اعايىندارىنا، اناسىنا، باۋىرىنا، سۇيىكتىسىنە جەتۋگە اسىعىپ بارادى. ال استىنداعى اقبوز ايعىر ىنتىققان جۇرەككە قانات بىتىرگەندەي، ۇشقىر اياقتارىنا ەرىك بەرىپ، جەلدەي ەسىپ بارادى...
You Might Also Like
-
بىردە تەڭىز شايانى اسىقپاي ءجۇزىپ كەلە جاتىپتى. الدىنان سەگىزاياق جولىقتى. جۇزىندە ابىرجۋ بارىن بايقاعان تەڭىز شايانى سەگىزاياقتان ءمان-جايدى سۇراپتى.
-
بەينە ءبىر كەۋدەسىن كەرىپ تۇراتىن ادامداردى ەلەستەتەتىن بۇل بيىك اعاشتاردىڭ اراسىنداعى كولەڭكەدە وسە الماي قالعان نازىك قايىڭدى كورگەنىمدە مارقۇم اتام ەسىمە تۇسەدى. ول كەزدەردە مەن بالا بولعاندىقتان...
