InfoHub Logo

تاقىرىبى: كۇلدىرە ءبىلۋ — ونەر، كۇلە ءبىلۋ — ءومىر، كۇلكى بولۋ — ءولىم
ماقساتى: بىلىمدىلىك. ادام بويىنداعى قۇندى قاسيەتتەر تۋرالى تۇسىنىكتەر بەرۋ، كۇلكى جانە جىميۋدىڭ ادام ومىرىندەگى قاجەتتىلىك ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ؛
دامىتۋشىلىق. بالالارعا جىلى جىميىپ، شىنايى كۇلىپ ءجۇرۋ كەرەكتىگىنە كوزدەرىن جەتكىزە وتىرىپ، جاقسى ىستەر جاساي ءبىلۋ ىسكەرلىكتەرىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك. ءوزارا قامقورلىققا، سۇيىسپەنشىلىككە، تاتۋلىققا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەر:

ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
بالالار، ءبىر - بىرىمىزبەن كوزدەرىمىز ارقىلى امانداسايىقشى. ءقازىر اركىمدە ءارتۇرلى كوڭىل - كۇي. ولاي بولسا بارلىعىمىز قىزىقتى، جاقسى ءساتتى ەسىمىزگە الايىق. وسى جەردە «سيقيرلى قولشاتىر» كومەككە كەلەدى. (اشەكەيلەنگەن قولشاتىردى قولدانۋ)
— بالالار! ەندى ءبارىڭ مەنىڭ قولىمداعى ادەمى كۇنگە قاراڭدارشى، ول بىزگە ادەمى كۇلكىسىن سىيلاپ تۇر. قانە، ءبىز دە ءبىر - بىرىمىزگە كۇن سياقتى ادەمى كۇلكىمىزدى سىيلايىقشى.
بالالارعا ءو. تۇرمانجانوۆتىڭ ولەڭ جولدارىن حورمەن قايتالاۋدى ۇسىنامىن.
كەل، بالالار، كۇلەيىك!
قاباق تۇيگەن نە كەرەك،
كەل بالالار، كۇلەيىك!
كۇلكى كوڭىل اشادى،
كۇلكىمەنەن تۇلەيىك!
كوڭىلدى بوپ جۇرەيىك!
كۇلكىمەنەن تۇلەيىك!
كۇلىپ ءومىر سۇرەيىك!
— جارايسىڭدار، بالالار! كۇن ءبىزدىڭ بويىمىزدى جىلىتتى. ءبىزدىڭ جىلى كۇلكىمىز ءارقايسىمىزدى قۋانىشقا بولەدى.

جاڭا ساباق. «يرا قايدان كەلدى» اڭگىمەسىن مۇقيات تىڭدايىق.
ءبىز جازعى ساۋىقتىرۋ لاگەرىنە بارعان ەدىك. تۇستەن كەيىن تاربيەشى توپتاعى بالالارمەن تانىسا باستادى، كىم قايدان كەلگەنىن سۇرادى. اركىم ءوزىنىڭ تۇرعىلىقتى مەكەنىن ايتا باستادى، وسى ساتتە بولمەگە يرا كىردى.
 سەنىڭ اتى - ءجونىڭ كىم؟ – دەپ سۇرادى تاربيەشى
 سەمەنيحينا
 سەن قايدان كەلدىڭ؟
 مەن اسحانادان! – دەدى يرا.
بالالار كۇلدى. بارلىعى كۇلدى.

 وسى اڭگىمەدەن قانداي سەزىمدە جانە اسەردە بولدىڭ؟
 سەندەر نەگە كۇلدىڭدەر؟
 ەندەشە، ءبىز بۇگىن ساباقتا كۇلكى، جىميۋ جايىندا سويلەسپەكپىز. جانە دۇرىس كۇلۋ ءارى ورىندى كۇلۋ كەرەكتىگىن ايتامىز.
 ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىز كۇلكى الەمىنە ساياحات دەپ اتالادى.
 بالالار، ءبىز قاي كەزدە كۇلەمىز؟
 سەندەرگە كۇلىپ جۇرگەن ۇنايدى ما؟
 ءبارىمىز ەستىپ ءجۇرمىز كۇلگەن پايدالى، ءومىرىڭدى ۇزارتادى دەيدى.

اتاقتى ساتيريك سەيىت كەنجەاحمەت ۇلى اعامىزدىڭ: «كۇلدىرە ءبىلۋ — ونەر، كۇلە ءبىلۋ — ءومىر، كۇلكى بولۋ — ءولىم» دەگەن سوزدەرىنىڭ جانى بار.
كۇلكى سترەسكە قارسى ەڭ باستى قۇرال ەكەنى بەلگىلى. كۇلكى - ادام ومىرىندەگى ەڭ قىزىقتى ءسات دەسە دە بولادى. جۇزىڭنەن كۇلكى كەتپەسىن دەيمىز عوي، كۇلىپ جۇرگەن، جايدارلى اداممەن سويلەسۋ الدەقايدا ىڭعايلى ەمەس پا؟
كۇلكى جۇقپالى دەيدى. ءبىر ادامنىڭ «حي - حي» دەگەن كۇلكىسىنەن ءوزىڭ ەرىكسىز كۇلۋىڭ مۇمكىن. كۇلكى دەگەنىمىز ەڭ پايدالى – ۆيتامين.

ءبىر كۇنى اكەسى عالىمنان سۇراپتى:
 دۇكەننەن نان الىپ كەلشى
 مەن ەرىنىپ تۇرمىن —، دەپ جاۋاپ قايتارادى عالىم.
 سەن ەندەشە ەرىنشەك ەكەنسىڭ عوي – دەدى دە اكەسى – ول جامان ادەت
 ەرىنشەك بولعان جامان با؟ – دەپ عالىم قارسىلىق ءبىلدىردى – ديۆاندا راقاتتانىپ جاتاسىڭ، كونفەت سورىپ، قىزىقتى كىتاپ وقىپ. تىپتەن جامان ادەت ەمەس.
 جامان ەمەس، — دەپ اكەسى كەلىسە كەتتى. – ءبىراق مىنانى ويلانىپ كورشى، كونفەت دايىندايتىن فابريكادا جۇمىسكەرلەر: «ءبىزدىڭ كونفەت دايىنداعىمىز كەلمەيدى - ءبىز ەرىنىپ تۇرمىز» دەسە شە… سەن كونفەتسىز قالاسىڭ عوي
 مەن كونفەتسىز دە كىتاپ وقي بەرەمىن. ءتىپتى تىسىمە دە پايدالى
 جاقسى – دەدى اكەسى بالاسىنا. – ال وندا جارىق بەرەتىن اعايلار جارىقتى ءبىز توقتاتامىز، ءبىز ەرىنىپ تۇرمىز دەسە شە، سەن قاراڭعىدا كىتابىڭدى قالاي وقىماقسىڭ؟
 ماعان ءبارىبىر. مەن كۇندىز عانا وقيمىن. كوزىمە دە پايدالى
 جاقسى – دەدى اكەسى. ءبىراق سەن اقىن، جازۋشىلاردى ۇمىتىپ كەتتىڭ عوي، ولاردا ەرىنسە نە ىستەيسىڭ؟
 بولا بەرسىن مەن جاي عانا راقاتتانىپ جاتامىن. ءتىپتى مەنىڭ كوزدەرىمە پايدالى ەمەس پە؟
 سولاي دەيىك، — دەدى اكەسى. سەن جيھاز جاسايتىن ادامدار ەرىنىپ كەتتى دەيىك، سەن قايدا جاتاسىڭ؟
 بولا بەرسىن — دەدى عالىم. – مەن وندا ەدەنگە جاتا سالامىن. ەدەنگە جاتۋ ادام اعزاسىنا وتە پايدالى دەيتىن كورىنەدى.
 جاقسى – دەدى اكەسى. – ال قۇرىلىسشىلار …. دەي بەرگەندە
 ءتۇىندىم. – دەپ اكەسىنىڭ ءسوزىن ءبولدى عالىم. – مەن دالاعا شىعىپ دەمالامىن. تازا اۋا جۇتىپ سەرۋەندەيمىن.
 ءتىپتى جاقسى! سەن سول سەرۋەندەپ جۇرگەنىڭدە دۇكەننەن نان الا سال.!
(اڭگىمەنى تالداپ ءوتۋ.)
تاقتاعا نازار اۋدارايىق.
 ءبىر – بىرىمىزبەن كەزدەسكەندە قانداي ءسوز ايتامىز؟
 قانداي سوزبەن كومەك سۇرايمىز؟
 كوپ جاقسىلىق جاسايتىن ادامدى كىم دەپ ايتادى؟
ءۇش ءسوز اشىلادى.
- قانداي ەموسيا سەزىمدەرىن بىلەسىڭدەر؟
- ەموسيا دەگەنىمىز نە؟ (از ۋاقىتتاعى جان سەزىمى)
- سەزىم؟ (كوپ ۋاقىتقا سوزىلاتىن جان سەزىمى)
ەموسيا مەن ءسوزىمدى قالاي بىلدىرەمىز؟ (ميميكا، جەست، داۋىس ىرعاعى)
ميميكا مەن جەست ارقىلى بەرىلگەن جاعداياتتاردى كەلتىرۋ.
1. ايازدى كۇنى ايالدامادا ادامنىڭ اۆتوبۋس كۇتۋى
2. ءتىس دارىگەرىنىڭ كابينەتىندەگى ادام
3. فۋتبول ويىنىن كورىپ وتىرعان ادام
4. وزىنە قويىلماعان سۇراققا جاۋاپ بەرگىسى كەلەتىن شىدامسىز وقۋشى
5. كۇندەلىگىن ۇيىندە ۇمىتىپ كەتكەن ءمۇعالىمنىڭ سۇراۋى بويىنشا كۇندەلىگىن بەرە الماي تۇرعان وقۋشى
6. ماماسىنىڭ سۇيىكتى ىدىسىن سىندىرىپ العان بالا
7. سايقىمازاق بولۋ

«سايقىمازاقتى بوياۋ» ويىنى
تاقتادا سايقىمازاق ءىلۋلى تۇرادى وسىنى وقۋشىلار ءبىر - بىردەن بوياپ ءوتۋ.
- سايقىمازاقتى قايدان كەزدەستىرەمىز؟
- ولاردىڭ ماقساتى قانداي؟

سايقىمازاق تاپسىرماسى: «شاتاسۋ» ويىنى
مەن سەندەرگە بىرنەشە سۇراقتار قويامىن، سودان جاۋاپتارىن پاراقتارعا جازىپ، ولاردى ارالاستىرامىز: (سۇراقتاردى اۋىستىرىپ وقيمىن)
1. مەكتەپ سومكەلەرىڭە نەنى سالاسىڭدار؟
2. سەندەرگە قانداي كەيىپكەر ۇنايدى؟ (كينو، مۋلتفيلم)
3. قوقىس جاشىگىنە نە سالامىز؟
4. قولدى نەمەن جۋامىز؟
5. ءان ايتادى كىم؟

«مەن دە جاقسى بالا بولامىن» ويىنى
بالالاردى جاعىمدى ىستەرگە جۇمىلدىرۋ ماقساتىندا «مەن دە جاقسى بالا بولامىن» ويىنىن ويناۋدى ۇسىنامىن.
مىسالى:
— مەن جاقسى بالامىن، ويتكەنى اتاما ورنىنان تۇرۋعا كومەكتەسەمىن.
— مەن جاقسى بالامىن، ويتكەنى ىنىممەن ويىنشىقتارمەن بولىسەمىن.
— مەن جاقسى بالامىن، ويتكەنى ۇيدەگى گۇلگە سۋ قۇيامىن.
— مەن جاقسى بالامىن، ويتكەنى اتا - انامنىڭ ايتقانىن تىڭدايمىن.
— مەن جاقسى بالامىن، ويتكەنى ءوز ويىنشىقتارىمدى شاشپايمىن.

 بالالار سەندەر بۇگىنگى ساباقتا قانداي سەزىمدە وتىرسىڭدار؟
 كۇلكى — ءومىردىڭ كىلتى. گەلاتولوگيا (كۇلكىنى زەرتتەيتىن عىلىم) كۇلكى ادام ومىرىنە ايتارلىقتاي ىقپال ەتەدى دەيدى. ال دارۆين كۇلكى جۇيكە جۇيەسىن ەمدەي الادى دەگەن پىكىر ايتقان. كۇلكىسىنە قاراپ، ادامنىڭ مىنەزىن، ىشكى جان - دۇنيەسىن شامالاۋعا بولادى ەكەن…

كۇلكى تۋرالى قىزىقتى دەرەك
* بۇگىندە ادامدار ءجۇز جىل بۇرىنعىعا قاراعاندا، از كۇلەدى.
* بوبەك ۇلكەن ادامعا قاراعاندا، 20 ەسە كوپ كۇلەدى.
* ايەلدەر ەرلەرگە قاراعاندا كوپ كۇلەدى.
* كۇلىپ، كوڭىلدى جۇرەتىن ادامدار جۇرەك اۋرۋىنا از شالدىعادى. امەريكاداعى كاليفورنيا كلينيكالارىنىڭ بىرىندە دارىگەرلەر مەن عالىمدار ناۋقاستارعا «كۇلكىمەن ادامدى ەمدەۋگە بولا ما؟» دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە زەرتتەۋ جۇرگىزدى. ناۋقاستارعا تاڭەرتەڭ دارىلەرمەن قوسا، انەكدوتتارى بار جاڭا گازەتتەر اكەلىپ بەردى. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە، ناۋقاستاردىڭ جاعدايى اناعۇرلىم جاقسارعان. دەمەك، كۇلكى دەنساۋلىقتىڭ جاقسارۋىنا اسەر ەتە الادى.

دايەكسوز
بالالارعا «سۇيىسپەنشىلىك — جۇرەكتەن» — دەگەن حالىق دانالىعىنىڭ ماعىناسىن اشىپ تۇسىندىرەمىن. — ءارقايسىمىزدىڭ سۇيىسپەنشىلىككە تولى جۇمساق جۇرەگىمىز بار. ءبىراق ول ۇلكەن ەمەس. ءار ادامنىڭ جۇرەگىنىڭ ۇلكەندىگى قولىن جۇمعانداعى جۇدىرىقتاي. قانە، جۇرەگىمىز قانداي ەكەن، كورەيىكشى. بالالار الاقاندارىن جۇمىپ، جۇدىرىقتارىنا نازار اۋدارادى.
— ال، ەندى، الاقانىمىزدى جۇرەگىمىزدىڭ تۇسىنا قويىپ، ءلۇپىلىن تىڭداپ كورەيىكشى. بالالار ءوز جۇرەك لۇپىلدەرىن تىڭدايدى.
— قانداي عاجاپ!
— بالالار، ءبىز قۋانساق، ءبىزدىڭ جۇرەگىمىز دە كۇلىمدەپ تۇرادى ەكەن، ال رەنجىسەك، جۇرەگىمىز دە جابىرقاپ قالادى.
— ءبىز قانداي جاعدايدا قۋانىپ، رەنجيمىز؟ بالالاردىڭ جاۋاپتارى.
ءبىزدى بىرەۋ رەنجىتسە، وزدەرىڭ بىرەۋدى رەنجىتسەڭدەر جۇرەكتەرىڭ دە رەنجيدى ەكەن. ال بىرەۋ بىزگە جاقسىلىق جاساسا، بىرەۋگە ءبىز جاقسىلىق جاساساق، وندا ءبىزدىڭ جۇرەگىمىز دە قۋانىشقا بولەنەدى. سوندىقتان دا ءبىز ءاردايىم بىرەۋگە جاقسىلىق جاساپ، قۋانىشقا بولەپ، جاقسى كورسەك جۇرەگىمىز سۇيىسپەنشىلىككە بولەنىپ، قۋانادى. سۇيىسپەنشىلىك ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدەن تارايدى ەكەن. سوندىقتان «سۇيىسپەنشىلىك - جۇرەكتەن» دەگەن حالىق دانالىعى وسىدان شىعىپتى.

جۇرەكتەن جۇرەككە
بالالار شەڭبەرگە جينالادى. جۇمساق ويىنشىق جۇرەكتى ءبىر - بىرىنە سىيلاي وتىرىپ، جاقسى تىلەكتەر بىلدىرەدى.
• مەن ساعان قۋانىش تىلەيمىن. مەن ساعان سۇيىسپەنشىلىك تىلەيمىن.
• مەن ساعان جاقسىلىق تىلەيمىن.
«كەرەمەت، ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدىڭ جۇرەگىمىز وسى جۇمساق ويىنشىقتاي كۇلىمدەپ، قۋانىشقا بولەندى. ءارقاشان وسىنداي جىلى سوزدەرمەن ءبىر - ءبىرىمىزدى قۋانتا بەرەيىك!»

بالا تۋرالى حيكايانى بايانداپ، — ال ەندى مىنا شارلاردى ۇرلەپ، اشۋ مەن رەنىشتەرگە تولتىرىپ، … شىعارامىز. مىندەتتى تۇردە جىميامىز. كوڭىل - كۇيىمىز قانداي؟

ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
 كۇلكىنىڭ تورەسى — كەز كەلگەن كۇيزەلىستى، جۇيكەدەگى جۇكتى جەڭىپ شىعاتىنشىنايى كۇلكى. «كۇل! كۇلسەڭ، الەم سەنىمەن بىرگە كۇلەتىن بولادى. ال جىلاساڭ، سەنىمەن بىرگە ەشكىم دە جىلامايدى» دەپتى ەللا ۋيلەر ۋيلكوكس. ۇنەمى جىلى جىميىپ، كوڭىلدى جۇرۋگە تىرىسايىق…