InfoHub Logo

(فانتاستيكالىق اڭگىمە)

I. جۇمباق حات

مەنىڭ بۇل جولعا ساپار شەگۋىمە سەبەپكەر بولعان تۇسىنىكسىز ءبىر حات ەدى. كوك، سارعىش، اقشىل كونۆەرتتى حاتتاردىڭ ىشىندە ول كوپ ۋاقىت ەلەۋسىز جاتىپتى. بىزگە قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن الۋان ءتۇرلى حاتتار كۇن سايىن جاۋىپ جاتادى. ولاردى رەداكسيا قىزمەتكەرلەرى كەزەكپە-كەزەك اشا بەرەمىز. كەيدە سىرتىنداعى فاميلياسىن تەكسەرمەي، بىر-بىرىمىزگە كەلگەن تۋىستىق، جولداستىق سالەم حاتتاردى اشىپ قوياتىن جايىمىز بولادى. وعان ەشكىم كىنالى دە ەمەس. تەك وقىماسا بولعانى دەيمىز. بۇل جولى دا ءدال سولاي بولدى.

حات مەنىڭ اتىما كەلىپتى. ونى اشقان مەكتەپ ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى سايا ەكەن.

— مىنا قاراڭىزشى، ءسىزدىڭ اتىڭىزعا ءبىر حات كەلىپتى، بايقاماي اشىپ قالعانىما عافۋ وتىنەمىن. ءبىراق ءوزى ءبىر قىزىق حات، — دەدى ول كۇلىمسىرەپ. مەن جىرتىلعان كونۆەرت ىشىنەن ءبىر جاپىراق قاعازدى قولىما الدىم.

«ارداقتى بوپپوز» دەپ باستالىپتى الگى حات. سودان كەيىن اق بەتتىڭ ءار جەرىندە «...لۇحمان حاكىم... ەستۋشى ءتىرى... تەزدەتىپ...» دەگەن بەس ءسوز جازىلىپتى دا، ەڭ اياعىنا «سالەممەن» دەگەن ءسوز تەرىس ءتۇسىپتى.

مەن قىزارىپ كەتتىم. ەسىمە بۇدان ون جىلداي بۇرىن بىرگە وقىعان جاقىن جولداسىم تۇسە كەتتى. ودان باسقا ەشبىر ءتىرى جان مەنىڭ بوپپوز ەكەنىمدى بىلمەيتىنى ماعان ايان. مەن حاتتى الدىم دا، ءبىر بۇكتەپ تارتپاما سالا قويدىم.

— ءجاي، مەنىڭ ءبىر قۇرداسىمنان كەلىپتى، — دەدىم قاسىمدا كىبىرتىكتەپ تۇرعان ساياعا.

ول كەتىسىمەن ەسىگىمدى ءىلدىم دە، حاتتى قايتا قولىما الدىم. كوز الدىما كوپتەن بەرى حابار-وشارسىز جۇرگەن پارتالاس دوسىمنىڭ بەت بەينەسى ەلەستەدى. ءبىز ونى بالا كەزىمىزدە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قايراق دەۋشى ەدىك. قايراق الماتىدا ءپي-دى بىتىرگەننەن كەيىن، قاراعاندى وبلىسىنىڭ ءبىر تۇكپىرىنە ءمۇعالىم بولىپ كەتكەن دەپ ەستىگەنبىز. حات جازىسىپ، حابارلاسپايتىنبىز دا. تۇڭعىش جازعان حاتىنىڭ سيقى مىناۋ. مەن تۇسىنىكسىز سوزدەر جازىلعان قاعازدى ءارى بەرى توڭكەرىپ، زەرتتەي باستادىم. «ءباتشاعاردىڭ مۇنىسى نەسى، جۇمباقتاماي-اق جازسا نەسى كەتتى»، دەپ ويلادىم. ءارى اۋداردىم، بەpi اۋداردىم. ەسىمە ەكەۋمىزدىڭ بالا كەزىمىزدەگى ءبىر ويىنىمىز ورالدى. مەن دەرەۋ شىلىم تۇتاتتىم دا، حاتتىڭ الگى ۇزدىك-ۇزدىك بەس ءسوزدىڭ اراسىنداعى اق جولداردى وتپەن قىزدىرا باستادىم. كوپ ۇزاماي ونىڭ سۇيكەكتەتە جازعان حاتى ارىپ-ارىپىمەن تولىق كورىندى. سونداعى حاتى بىلاي ەدى:

«ارداقتى بوپپوز! ساۋ-سالەمەت بولارسىن. سەنىڭ لۇحمان حاكىم جايىندا زەرتتەپ جۇرگەنىڭدى ەسىتۋشى ەدىم. قەۋدەڭدە جانىڭ بولسا، تەزدەتىپ ماعان جەت. مەن ونى تاپتىم. تۇراعى — قاراعايلى. ءالى ءتىرى كورىنەدى. بالكىم قايراقتىڭ ەسى اۋىسقان دەپ ويلاۋىڭ مۇمكىن. شىنايى بوپپوز بولساڭ اسىق، وكىنبەيسىڭ.

سالەممەن قايراق».

بۇل حاتتان كەيىن ءبىراز كۇن دەل-سال بوپ تۇنجىراپ ءجۇردىم. قىزمەتتەس دوستارىمنىڭ اراسىندا دا ءوزىمدى ءبىر ىڭعايسىز سەزىنىپ، ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتپادىم. ازدان سوڭ ارامىزدا ول ءبىر جاي ءازىل حات ەكەن دەگەن ورتاق پىكىر تۋدى دا، جۇمباقتىڭ بۇلتى سەيىلگەندەي بولدى. مەن بۇل ماسەلەنىڭ نەعۇرلىم ەلەۋسىز قالۋىن تىلەدىم. ال شىندىعىندا كوڭىل كۇيىم الاي-دۇلەي ەدى. كۇنى-تۇنى جادىمنان لۇحمان حاكىم شىقپاي قويدى.

لۇحمان حاكىم — شىعىس اۋىز ادەبيەتىندەگى اڭىزعا اينالعان ادامنىڭ ەسىمى. ول ءوز زامانىندا اسقان دارىگەر، ادام تاعدىرى ءۇشىن بۇكىل ءومىرىن سارىپ قىلعان اقىل-وي يەسى بولعان ەكەن. ونىڭ جاساعان ءشوپ دارىلەرىنەن جازىلمايتىن دەرت جوق ەكەن. اڭىزداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ول ءتىپتى تابيعاتتىڭ زاڭىنا قارسى تۇرىپ، اجالمەن ايقاسقا تۇسكەن، ونى جەڭىپ شىققان كورىنەدى. ادام بالاسى ءۇشىن ماڭگىلىك ولمەس ءومىر ىزدەگەن.

لۇحمان حاكىم جونىندەگى ادىزداردى بالا كەزىمدە ەستىگەنىم بولماسا، كەيىن ول تۋرالى ەش مالىمەت تابا الماي، ۇمىتا باستاعان ەدىم. ءقايبىر اڭىز ادامنىڭ جادىندا قالادى. الايدا ۇلى عۇلامانىڭ ءومىرى مەن ىس-ارەكەتى، ونى ويلاپ شىعارعان ادامداردىڭ قيالدارى جۇرەكتى ەرەكشە باۋرايدى، تەبىرەنتەدى. ادام عىلىم اتاۋلىنىڭ بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتقان كەزىندە-اق اجالدىڭ قۇدىرەتىنە كۇمان كەلتىرگەن عوي.

اڭىز دەسە ەلەگىزىپ قۇلاق تۇرە، قىزىعىپ قيالعا قيال جالعاپ وسكەن بالالىق شاق كىمگە دە بولسا قىزىق. ونىڭ جۇرەكتە، ادامنىڭ رۋحىندا قالدىرعان كەيبىر ىزدەرى كەيىن ەسەيگەن شاقتا قايتا جادعىرۋى ىقتيمال نارسە. ول العان اسەرگە دە بايلانىستى. مەن بۇدان ەكى جىل بۇرىن قاراعايلى اۋدانىنا بارعان ەدىم. دەمالىس كۇندەردىڭ بىرىندە تاۋ ارالاپ، ساياتشىلىق ەتۋگە مۇمكىندىگىم بولعان-دى. جارىتىپ ەشتەڭە اتىپ الماسام دا تابيعات كوركىن تاماشالاپ، كۇن ۇزاعىنا جاياۋ-جالپى كوپ سەندەلگەنمىن. سول كەز كەشكىتۇرىمعى ۋاقىت ەدى. قىزىل جارتاستى ءبىر تاۋدىڭ سول جاق قاپتالىن الا ەڭىستەپ كەلە جاتقانمىن. كوزىمە جالتىراپ الدەقانداي نارسە كورىندى. جوعارى كوتەرىلۋگە ەرىنبەي ءبىراز مىقشىڭداپ، جارتاستى ورلەپ شىقسام، ۇلكەندىگى الاقاننىڭ اياسىنداي عانا كىشكەنتاي تاس ەكەن. كوتەرىپ الىپ قارادىم، بەتىندە ارابشا جازۋلار كورىندى. سول ارابشاعا ساۋاتىم مىعىم ەمەس-تى. دەگەنمەن ەجىكتەپ وتىرىپ وقىپ شىقتىم.

«ءحۇرماتلۋ ساياتشى، ەكى قاداق اشۋداس، ءبىر تۋستاحان توتيايىن تابىپ بەر» دەپ جازىلعان ەكەن. جازۋدىڭ استىندا «لۇحمان حاكىم» دەگەن دومالاق ءمور تۇر.

بۇل نە عاجاپ! مىنا تاس قايدان كەلدى بۇل جەرگە؟ مەن جان-جاعىما قاراپ ەشقانداي سەزىكتى نارسە كورە المادىم. سودان كەيىن تاستى قالتاما سالىپ الىپ، ۇيگە تارتتىم. لۇحمان حاكىمنىڭ ەسىمى مەنىڭ قيالىمدى ەكىنشى رەت وسىلايشا قوزعاپ ەدى. نە بولسا ول بولسىن، ءبىر عىلىمي قۇندى تاس تاۋىپ الدىم دەگەن نيەتپەن جاتقان ۇيىمە كەلىپ ءبىراز دەم الدىم. سودان كەيىن ءۇي يەسى كەلگەنشە تاستى تاعى ءبىر كورەيىنشى دەگەن ويمەن قولىما الىپ قارادىم. عاجاپ! تاستىڭ بەتىندەگى جازۋدىڭ ءبارى ءوشىپ قالىپتى. جانە ءوزى مەن تاۋىپ العان كەزدەگىدەي نۇرلى دا ەمەس. جاي ءبىر قارا قوشقىل كەسەك. جازۋدى كورگەنىم، وقىعانىم وزىمە ايان. بۇل قايدا كەتتى؟ ەرتەڭىنە كۇنگە شىعارىپ قارادىم، وتقا قىزدىرىپ كوردىم، ەشبىر جازۋدىڭ ءوزى تۇرماق جىمجىلاس ءىزى دە كورىنبەيدى. سول جەردىڭ ادامدارىنىڭ ءبىر تالايىنا كورسەتىپ ەدىم، ەشكىم ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتپادى. تەز قامدانىپ الماتىعا قايتىپ كەلدىم. گەولوگيالىق ينستيتۋتقا اپارىپ تەكسەرگەندە، ول كۆارستىڭ جاي كەسەگى بولىپ شىقتى. ال جازۋ ءىزىن ميكروسكوپ تا تابا المادى. سودان سوڭ مەن لۇحمان حاكىم جونىندە دەرەكتەر جيناي باستادىم. ال قاراعايلىعا قايتا بارۋعا ءبىر جولىم تۇسپەي قويعان-دى.

سودان بەرى نەبارى ەكى-اق جىل وتكەن-دى. مىنە تاعى ءبىر عاجايىپ جۇمباق. لۇحمان حاكىمدى قايراق قايدان بىلەدى؟ ونى ءتىرى، قاراعايلىدا ءجۇر دەپ جازادى. الدە مەنىڭ ارابشا جازۋى بار تاس تاۋىپ العانىمدى ءبىلىپ قويدى ما ەكەن؟ ءبىراق مەن ول تۋرالى ەشكىمگە ءلام-ميم دەپ ءتىس جارماعان ەدىم عوي. جوق، قايراقتىڭ وسى حاتى مەن جۇمباق تاستىڭ اراسىندا تىكەلەي بايلانىس بولۋعا ءتيىس! ماعان شۇعىل ءجۇرۋ كەرەك!

II قايراق جانە ونىڭ قولىنداعى كۇندەلىك...

سامولەت مەنى قاراعايلىعا ءتۇس كەزىندە الىپ كەلدى. ون شاقتى جولاۋشىنىڭ ىشىندە ءبىر بۇرىشتا ەلەۋسىز وتىردىم. قارقارالى تاۋىنىڭ سىلەمدەرى تارماق-تارماق بوپ كورىنگەندە كوڭىلىم ورەكپىپ، تاعى ءبىر تولقىپ قالدىم. قانداي قۇپيانى جاسىرىپ جاتىر ەكەن ول ءوزىنىڭ قويىنىندا؟! اەروپورتتا مەنى ەشكىم قارسى المادى. ويتكەنى، ءدال سول كۇنى كەلەتىنىمدى قايراق بىلمەيتىن-دى.

مەن قول چەمودانىمدى كوتەرىپ ۇيىنە كىرىپ كەلگەندە، ول جاس بالاشا قۋاندى.

— ءماسساعان بەزگەلدەك! سەنى مۇنداي جىلدام دەپ كىم ويلاعان ءباتىر-اۋ! وزىڭدە ءوڭ-تۇس دەگەننەن ەشتەمە قالماپتى عوي، ءجاي ما، — دەدى ول قۋاقىلدانىپ. مەنى چەمودانىمدى قويۋعا ۇلگەرتپەي، قاپسىرا قۇشاقتاپ دوڭگەلەنتىپ اكەتتى.

قايراقتىڭ اۋزىن تومپايتىپ سويلەيتىن قاديشا دەگەن ۇيالشاق ايەلى، تورت-بەس بالاسى بار ەكەن. ءبارىمىز شۇرقىراسىپ قالدىق. قايراق ءتورت بولمە اعاش ۇيدە قالاشا تۇرادى ەكەن. ەڭ ۇلكەن بولمەسىن كادىمگى ەڭ جاڭا مەبەلدەرمەن جاساۋلاپتى. مەن وتە كوڭىلدى زال ۇيىنە كىرىپ جۇمساق كرەسلوعا وتىرماقشى ەدىم، ول قوياردا قويماي باسقا ءبىر كىشكەنە بولمەسىنە الىپ كەتتى.

— ورىندىققا وتىرا-وتىرا شارشاعان شىعارسىڭ، سەن بىلە بىلسەڭ اۋىلعا كەلدىڭ، ءجۇر ءبىزدىڭ قازاقى ۇيگە، — دەدى.

قايراقتىڭ قازاقى ءۇيى دە سۇيكىمدى ەكەن. ءتور الدىندا جايۋلى كىلەم، دوڭگەلەك ستول.

قاديشا تورگە قاباتتاپ كورپە سالىپ، مامىق جاستىق تاستادى. مەن ىقىلاسىممەن جانتايىپ وتىرا كەتتىم.

جول ازابىن تارتپاي، ءساتتى كەلگەنىمە مە، الدە قايراقتىڭ سەمياسىن، تۇرمىسىن كورىپ قۋاندىم با، ءدۇدا-مال، كۇدىك شىرماۋىندا جۇرگەن كوڭىلىم جايلانىپ ورنىنا ءتۇستى.

اماندىق، ساۋلىق ساۋالدارى بىتكەن سوڭ قايراق:

— ال ەندى سەن جاتىپ دەم ال، ءبىز قاديشا ەكەۋمىز سەنى تويعىزۋدىڭ قامىنا كىرىسەيىك، شولدەگەن، قارنىڭ اشقان شىعار، — دەدى.

— كوپ ەشنارسەگە اۋرە بولماڭدار، — دەپ كۇبىر ەتتىم مەن.

ءبىز سوراپتاپ ءشاي ءىشىپ وتىرمىز. قاديشا قىپ-قىزىل سەمىز باۋىرساقتاردى كامپيت ارالاستىرىپ داستارحانعا تاۋ-توبە عىپ ءۇيدى دە، ارا-اراسىنا كادىمگى قولدان پىسىلگەن سارى مايدى توستاعانداپ قويدى. كوپ ۇزاماي جاڭا سويىلعان قويدىڭ قۋىرداعى كەلدى. حرۋستال ريۋمكالاردى سىڭعىرلاتىپ شاراپ ىشتىك. مەن داستارحان مازىرىنە شىن ىقىلاسپەن دەن قويعانسىپ، ءوزىمنىڭ ىشىمدەگى تاعاتسىز كوڭىلىمدى الدىرماي ەركىن وتىرمىن. رەتىن تاۋىپ ماسەلەنى بۇيىردەن قويىپ قالۋعا باتپايمىن. ونىڭ مىنەزىن بىلەمىن. «بالامىسىڭ، دەگبىرسىزدەنبەي بايسالدى وتىر» دەسە نە دەيمىن.

— ءاي وسى جازۋشىلار-اي، — دەدى سالدەن سوڭ قايراق. ار جاعىڭدا بىردەڭە تىعىلىپ تۇرعانداي نە بولعان ساعان. شارۋاڭ ەشقايدا قاشپايدى، شايدىڭ توعىن باسىپ، ازدان سوڭ ەت جەيمىز. ونان دا استانادا، ۇلكەن ومىردە نەندەي جاڭالىقتار بوپ جاتىر سونىڭدى ايتا وتىرساڭشى. الاق-جۇلاق ەتىپ، اھ-ۋھ دەپ وتىرسىڭ.

قاديشا، سىقىلىقتاپ كۇلىپ:

— قايراق-اۋ، قۇرداستىڭ تاماققا زاۋقى جوق شىعار. جول ءجۇرىپ كەلگەن، شارشاعان ادامدا نە باعا بولۋشى ەدى. زورلاما، — دەدى.

— بالا كەزىندە وسىنداي جەلەكپە ەدى، القىن-جۇلقىن بوپ ۇنەمى اسىعىس جۇرەتىن، ءالى قويماپتى سونىسىن، — دەپ قايراق ورنىنان تۇردى.

مەن تومەن قاراپ كۇلە بەردىم.

قاديشا داستارحاندى جيناي باستادى.

قايراق اۋىز بولمەگە شىقتى دا ەسىكتىڭ الدىنان قايتا بۇرىلدى:

— جارايدى، ەرەگەسكەندە ىشەگىڭدى ءبىراز سوزايىن دەپ ەدىم. بولماس، قوناقسىڭ عوي. ءجۇر ەندى. مەن لىپ ەتىپ كوتەرىلدىم دە ىلەسە شىقتىم. ول زال ۇيىنە الىپ كەلدى.

— بۇل ءبىر ءوزى تۇسىنىكسىز نارسە. سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەي ابدەن اقىماق بولدىم. قۇرعىردىڭ قايدان عانا مەنىڭ قولىما كەپ تۇسكەنىن شايتان ءبىلسىن بە؟!

قايراق وسىلاي دەدى دە كىتاپ سورەسىنەن توزىعى جەتىپ جىرتىلعان ءبىر كوكالا داپتەردى سۋىرىپ الدى.

داپتەردى جەل قاعىپ، سۋ تيگەن ءتارىزدى. شەت-شەتى جۇلما-جۇلما. تاعاتىم تاۋسىلىپ ەلەگىزىپ تۇرعان مەن قايراقتىڭ قولىنان ونى تارتقانداي بوپ جۇلىپ الدىم دا اشا باستادىم. داپتەردىڭ بەتتەرى تىشقاننىڭ ىزىندەي ۇساق جازۋلارعا تولى.

— ال ەندى مەن ساعان كەسەل بولمايىن، اسىقپاي، ابدىراماي مۇقيات وقىپ شىق. سون سوڭ ماعان سويلەپ بەرەسىڭ، — دەدى دە قايرات ەسىكتى جاۋىپ تىسقا شىعىپ كەتتى. مەن وزىممەن ءوزىم جەكە بولمەدە جۇمباق كۇندەلىكتى قولىما ۇستاپ قالا بەردىم.

داپتەر بەتىندەگى جازۋ بالانىڭ قولىنان شىققان سياقتى. بادىرايىپ انىق ءتۇسىپتى. ءبىراق كوپ جەرىنىڭ سياسى ەزىلىپ، قاعازى وڭىپ كەتكەننەن، تولىق وقۋعا مۇمكىن ەمەس.

25 يۋل. ءومىر — ارپالىس. ءومىر — كۇرەس. دارىندىلىق دەگەنىمىز — وسىمدىك. دارىن ادامدا عانا ەمەس، تابيعاتتا دا بار. ادام ءومىرى تابيعات ءومىرىنىڭ تۋرا كوشىرمەسى. ادام اۋىرادى، تابيعات تا اۋىرادى. تابيعات ءتىلسىز مىلقاۋ ما؟ جوق. ونىمەن سويلەسە ءبىلۋ كەرەك. ول ادامعا كۇن سايىن كوپ نارسە ايتادى. ءبىراق ادام ءور مىنەزدى، تاكاپپار. ول ءوزى سول تابيعاتتىڭ پەرزەنتى بولا تۇرسا دا، ودان ىشكى رۋحى، سەزىم تۇسىنىگى جاعىنان الشاقتاپ كەتكەن، — دەپ باستالىپتى كۇندەلىك.

26 يۋل. مەن بۇل ومىردە جالعىزبىن. مەنى ەشكىم تۇسىنبەيدى. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ تاعدىر جولى سىزۋلى. ال مەن ءبىر اداسىپ جۇرگەن جان. سول سەبەپتى ادامنان گورى تابيعاتتى ۇناتام. ادام ماعان: بوس جۇرمە، حارەكەت قىل، وقۋ وقى، جۇمىس ىستە دەيدى. نە ءۇشىن؟ كۇنەلتۋ ءۇشىن. قىزىق. سوندا مەن بۇكىل ءومىرىمدى تاماق اسىراپ، كۇن كورۋ ءۇشىن عانا سارىپ ەتۋگە ءتيىسپىن بە؟

تابيعات ماعان كەرىسىنشە سىر شەرتەدى. «ادام ءومىرى قىسقا. وعان اسىعۋ كەرەك. بەيمازا كۇيبەڭمەن ءجۇرىپ تالاي قىزىقتان، شىنايى ومىردەن قۇر قالدىڭ. سەن مەنىڭ قۇپيامدى ىزدە، ءتىلىمدى تاپ. سوندا مەن ساراڭ ماڭگىلىك ءومىر جولىن سىلتەيمىن»...

27 يۋل. مەن تاۋ كەزگەندى ۇناتام. جالعىز ءجۇرىپ تابيعاتپەن بەتپە-بەت قالعىم، سىرلاسقىم، ىشكى رۋحىممەن ۇندەسكىم كەلەدى. مەن تابيعاتتان دارىننىڭ كىلتىن سۇرايمىن. ول مەنى تۇسىنەدى. ايالايدى، تەربەتەدى. الىستان ۇزدىگىپ شىققان ءۇن ەستيمىن. دارىننىڭ كىلتى — وت! ونىڭ شوقتارى وسىمدىك بويىندا. ىزدەپ تاپ تا، كەۋدەڭە دارىت. مەن تابيعاتتان ماڭگىلىك ءومىر سۇرايمىن. ول تاعى جاۋاپ بەرەدى. ماڭگىلىك ءومىر وتى دا اسىمدىك بويىندا. ىزدە، تاپ، ول سەنى كۇتىپ تۇر.

28 يۋل. مەن تاپ سول كۇنى وتە ەرتە تۇردىم. كۇندەگى ادەتىمشە قول چەمودانىما ءبىر كۇندىك ازىق سالدىم دا، تاۋ كەزىپ كەتتىم. تابيعات عالامات ۇلكەن كىتاپ سورەسى ءتارىزدى. ءبىراق ودان كىتاپ سۇراپ الىپ وقۋدىڭ ءوزى — قيامەت نارسە. قولىڭا ۇستاتا سالمايدى. كوپ قيىنشىلىقپەن ازاپ شەگىپ، كەي كۇنى تۇكسىز ورالام. الايدا وسى ساپارىم وتە ءساتتى بولدى. مەن ءبىر ۇلكەن سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ، قيامەت قايىمنىڭ وزىنەن ءبىر-اق شىقتىم دەۋگە بولار.

نە بولسا دا قالاي بولعانىن تاپتىشتەپ جازۋعا تىرىسىپ كورەيىن. بۇل وقيعاعا ەستىگەن ادامنىس سەنبەيتىندىگىنە كوڭىلىم كامىل.

قارقارالى تاۋىنىڭ تەرىستىك-شىعىس جاعىندا مىڭقوي ۇڭگىرى بار ەدى. مەن سوعان بارىپ جۇرگەندە ءبىر وتە تار قۋىستى بايقاعانمىن. العاشىندا قاسقىردىڭ ءىنى مە دەپ ويلاپ، قولىمدا قارۋىم جوق بولعاننان كەيىن كەتىپ قالعان ەدىم. الدىندا الاقانداي-الاقانداي ىزدەر جاتقان بولاتىن. بۇل جولى قولىما قالتا شامىن الىپ، مىلتىق اسىنىپ كەلدىم. مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋدارعان قۋىستىڭ ىشىنەن ەستىلگەن گۋىل ەدى. تاياز اپان قۇدىقتار ولاي گۋىلدەمەيدى. مەن قۋىستىڭ اۋزىنا كەلىپ، شام جاعىپ قارادىم. ۇڭگىردىڭ ءىشى سامالاداي جارىق بولىپ كەتتى. قۋىس بىر-ەكى مەتر تومەن تۇسەدى ەكەن دە، ءبىر جاعىنا قاراي ۇڭگىرلەنىپ قازىلعان ەكەن. مۇنداي جەردە اڭداردىڭ مەكەندەۋى مۇمكىن ەمەس. مەن قولىمداعى مىلتىعىمدى ءتۇسىرىپ قارادىم. مىلتىقتىڭ ءدۇمى ەركىن جەتتى. ارتىنان سىرعاناپ ءوزىم ءتۇستىم. كەرەگەسى قىزىل گرانيت، تابانى قۇمداق. بىرەۋلەر كۇرەكپەن قازدى دەۋگە كەلىڭكىرەمەيدى. تابيعاتتىڭ ءوز قولىنان شىققانى بايقالادى. اپان قۇدىقتا الدى-ارتىمدى زەرتتەپ ءبىراز ۋاقىت وتىردىم. ارى قاراي جۇرە بەرۋگە ءبىر ءسات كوڭىلىم تولقىپ، جالعىزدىعىم ەسىمە ءتۇستى. ارى-بەرىدەن سوڭ اياعىنا دەيىن بارلاپ قايتۋعا ۇيعاردىم. قۋىستىڭ ىشىمەن ءبىراز ەڭبەكتەپ جۇرۋگە تۋرا كەلدى. وتكىر تاستار تىزەمە باتىپ، ءبىراز ىڭعايسىزدىق تۋدىردى. ءبىرازدان سوڭ ۇڭگىر مۇلدە كەڭەيدى. مەن ەڭكەيىپ جۇرۋگە مۇمكىندىك الدىم. ۇزىننان-ۇزاق سوپيعان ۇلكەن تاس كوريدور. ادام بالاسىنىڭ، نە حايۋاناتتىڭ ءىزى جوق. ءبىر عاجابى — اۋاسى سونشالىقتى تازا. تاس كوريدور تاۋدى ۇڭگىپ بىرتە-بىرتە تومەندەپ كەتىپ بارادى. الدەن ۋاقىتتا قۇلاعىما اققان سۋدىڭ دىبىسى كەلدى. جەراستى وزەنى بولۋعا ءتيىس دەپ ويلادىم. الدىمدا — قالتا شامىنىڭ ساۋلە شوعىرى. ارت جاعىم قويۋ قاراڭعىلىق. وزىمنەن ءوزىم كەلە جاتىپ سەلك ەتە قالدىم. تاق ارتىمنان بىرەۋ دەمىگىپ، پىسىلداپ تۇرعان سياقتى. جالت بۇرىلىپ شاممەن جارىقتاندىرىپ، تىمىسكىلەپ ءوتتىم. باقسام، ءوزىم ەنتىگىپ تۇر ەكەم. سۋدىڭ سالدىرى مۇنداي قورقىنىشتى قاپاستا كادىمگىدەي كوڭىلگە مەدەۋ. مەن ىلگەرى اتتاپ كەتتىم... ەرىكسىز ۇرەيدىڭ اسەرى مە، جوق الدە اسىپ-ساستىم با، قاتە باسقان ەكەم. سالدىر-گۇلدىر ءبىر اپانعا دومالاي جونەلگەنىمدى بىلەم. جانۇشىرا ايقايلاپ جىبەردىم. قولىمنان مىلتىعىم، دوربام ۇشىپ كەتتى. جولشىباي تاستارعا سوعىلىپ ەسەڭگىرەگەنىمدى بىلەم. باسقاسى ەسىمدە جوق.

29 يۋل. سارقىراپ تاۋ سۋى اعىپ جاتىر. جانعا جاعىمدى ۇيرەنشىكتى دىبىس. مۇرنىما حوش ءيىستى گۇلدەردىڭ ءيىسى كەلەدى. تاڭعى سامالدىڭ سالقىن لەبى اندا-ساندا بەتىمدى شارپىپ وتەدى. مەن قاتتى ۇيقىدان ويانىپ كەلە جاتقان سياقتىمىن. ءوزىمدى ءوزىم ۇمىتىپ قالىپپىن. قاي جەردە، قالاي جاتقانىم دا ەسىمدە جوق. ساناما ءارتۇرلى ويلار ورالدى. جاس كەزىمدە ءبىر قاتتى اۋىرىپ توسەك تارتىپ جاتقانىم بار ەدى. سوندا ءوزىمدى-وزىم وسىلايشا ۇمىتىپ، ەرەكشە ءبىر كۇيدە جاتقانىم بار-دى. ءبىراق مۇرنىما تاۋدىڭ ءيىسى كەلەدى. الدە تاۋدا، شىڭبۇلاق جاعاسىندا جاتىرمىن با؟ ويدان وي تۋىنداپ، ەسىمە ۇڭگىردىڭ ىشىنەن كەلە جاتقانىم تۇسە كەتتى. اپىرماۋ مەن قۇلاپ ەدىم عوي. ودان قالاي امان قالدىم ەكەن؟! سول كەزدە ورنىمنان اتىپ تۇرماقشى بولىپ ارەكەت جاسادىم. ەشبىر دەنە مۇشەم وزىمە باعىنبايدى. ارەڭ دەگەندە كوزىمدى اشتىم. جاتقان جەرىم الاكولەڭكە ۇلكەن ۇڭگىردىڭ ءىشى. كوك اسپان دەيتىن اسپان جوق. ءتونىپ تۇرعان جاقپار تاستار. ءدال قاسىمنان تاستان-تاسقا سەكىرىپ كىشىگىرىم وزەن اعىپ جاتىر. قانداي كۇيگە ۇشىراعانىمدى ەندى عانا ءتۇسىندىم. دەنەمدە ساۋ-تامتىق جەر جوق. سيپالاپ قاراسام، ەكى قابىرعام قيراپتى. جامباس سۇيەگىمدە دە ءبىر پالە بولۋ كەرەك: زار قاقساتىپ، اۋىرىپ بارادى. اۋزىم كەۋىپ وتە قاتتى شولدەپ جاتىرمىن. سۋمەن ارامىز ءبىر-اق مەتر. ءبىراق سوعان جەتۋدىڭ ءوزى ماعان وتە قيىنعا سوقتى. ءۇش رەت ۇمتىلىپ، ءۇش رەت كوزىم قاراۋىتىپ تالىپ قالدىم. ازار دەگەندە سۇيرەتىلىپ سۋعا جەتتىم دە، قوماعايلانا ءسىمىردىم-اي كەپ. سودان كەيىن ءبىر ۇلكەن تاستى جاستانىپ جاتتىم. نە ىستەۋ كەرەك؟

30 يۋل. اشتان اش ءولىم حالىندە جاتقانىما ەكىنشى كۇن. ونى قولىمداعى ساعاتىمنان ءبىلدىم. مەنىڭ قايدا كەتكەنىمدى ءۇيدىڭ ءىشى دە، اۋىل دا بىلمەيدى. ىزدەۋ سالىپ، ارتىمنان بىرەۋ كەلەدى دەگەنگە ەشقانداي ءۇمىتىم جوق. دەگەنمەن اندا-ساندا ايقايلاپ داۋىستايمىن. بۇرىنعى اۋرۋىما ەندى تاعى ءبىر اۋرۋ قوسىلدى. ول ءىشىم. بارلىق وكپە-باۋىرىم ەزىلىپ كەتكەن سياقتى. كەشكە جاقىن ىستىعىم كوتەرىلىپ، سانام تۇماندانا باستادى. قوزعالۋدان مۇلدە قالدىم.

31 يۋل. ەسىم كىرەسىلى-شىعاسىلى. تەك ىستەيتىن ارەكەتىم ساعاتىمدى بۇراي بەرەم. باسقا ەشتەمەگە دارمەن جوق. سۋ دا ىشكىم كەلمەيدى. قارنىم دا اشپايدى. جانىمدى جەگەن اۋىر ازاپتان ءبىر سەكۋند بولسا دا قۇتىلعىم، ءوزىمدى ءوزىم ۇمىتقىم كەلىپ جاتىر. بوستان بوسقا اقىماقتىق جاساپ ايدالادا ءولىپ قالعانىما وتە نازالانام. كوزىمنەن ىستىق جاس سورعالايدى.

قاي كۇن ەكەنىن بىلمەيمىن. وتە تالىقسىپ جاتىرمىن. كوزىمدى اشۋعا دا ءال جوق. الدەكىم كەلىپ اۋىزىما سۋ تامىزىپ جاتىر. بەت-اۋزىما بىرەۋدىڭ شاشى تيگەندەي بولادى. مىنە، قولىمدى كوتەرىپ، تامىرىمدى ۇستادى. اۋىزىمدى اشىپ ءبىر اششى ءدارى قۇيدى. از ۋاقىتتا ونەبويىم قىزىنىپ، دەنەمە قان جۇگىردى. باتتاسقان قاننان، جارادان ءبىر كوزىم مۇلدە اشىلماي قالىپتى. ەكىنشى كوزىمدى سىعىرايتىپ قاراپ ەدىم، شوشىپ كەتتىم. الدىمدا بەتى-اۋزى سابالاق-سابالاق ءجۇن، ساقالى قاۋعاداي بىرەۋ تۇر. مەن تۇسىنبەيتىن ءبىر تىلدە بىلدىرلاپ سويلەپ مەنەن جاۋاپ العىسى كەلەدى.

ادام! ادام ەكەن عوي بۇل! الدە ءتۇس كورىپ جاتىرمىن با؟ جوق، ءتۇسىم ەمەس.

سودان كەيىن تاعى ەسىم اۋىپ قالدى. ءبىر كەزدە ويانسام جۇمساق اربانىڭ ۇستىندە جاتىرمىن. شال مەنى وزەننىڭ بويىمەن ءبىر جاققا اكەتىپ بارا جاتىر. اندا-ساندا توقتاپ، جارالارىمدى قاراپ بىردەنە دەپ كۇبىرلەيدى. قولىمدى، بەلىمدى ءبىر اعاشتىڭ تامىرلارىمەن تاڭىپ بۋىپ تاستاپتى. مەن قالعىپ كەلە جاتىرمىن. ويىم ونعا، سانام سانعا بولىنەدى. بۇل قايدان جۇرگەن شال؟ قايدا اپارا جاتىر؟

3 اۆگۋست. مەن ۇلكەن بولمەدە ءجۇمساق ءشوپ توسەكتىڭ ۇستىندە جاتىرمىن. بولمە دەيمىن-اۋ، ۇڭگىر. ءبىراق كەرەگەلەرى ناقىشتاپ ويىلعان، سۇر تاس. توبەدەن ءار جەردەن جىلانشا ءيىرىلىپ اعاش تامىرلارى كورىنەدى. كوزىمە ءۇش قابات كىتاپ سورەسى ءتۇستى. قاز-قاتار جينالعان قالىڭ-قالىڭ كىتاپتاردىڭ مۇقابالارى جىرتىق. شۇبەرەكپەن، اعاشپەن قاپتاپ قويعان. شال ءبىر بۇرىشتا كىشىگىرىم ستولدا شۇقشيىپ وتىر. مەن ءوزىمنىڭ ويانعانىمدى سەزدىرمەي جان-جاعىمدى تۇگەل باقىلاپ الماقشى بولدىم. شالدىڭ ستولىنا باسقىش ءتارىزدى تاس تەكشەلەر جالعاسقان. ءۇستى الۋان ءتۇرلى قۇمىرا، شىنى ساۋىت. كىتاپتاردىڭ تۇبىندە ايقىش-ۇيقىش ارابشا جازۋلار جازىلعان. ەسكىشە حات تانىمايتىندىعىما جاتىپ قينالدىم. بىرەسە كۇلكىم كەلدى. سونشاما جۇپىنى كيىنگەن شالدىڭ مىناۋ ءۇيى كادىمگى الحيميكتەردىڭ لابوراتورياسىنان بىردە ءبىر كەم ەمەس. ەسىك جاق بۇرىشتا ۇلكەن پەش تۇر. ۇستىندە كادىمگى قازاقى قازان. ونى شىنى قالپاق كۇمبەزدەپ جاۋىپ تۇر. كۇمبەزدىڭ ۇستىنەن تارام-تارام بولىپ شىنى تۇتىكتەر شىعىپ، ول تاس تەكشەنىڭ ۇستىندەگى كەيبىر قۇمىرالارمەن جالعاسقان.

ءبىر قۇمىرا ەرەكشە نۇرلى. وزىنەن ءوزى ساۋلە شاشىپ، جارقىراپ تۇر. كادىمگى شام سياقتى. نە ەكەن ىشىندە جانىپ تۇرعان؟ گاز دەيىن دەسەم گاز ەمەس، ەلەكترگە دە ۇقسامايدى. كادىمگى كۇننىڭ ساۋلەسىن ۋىستاپ اكەلىپ قۇيىپ قويعان ءتارىزدى. مەنىڭ اياق جاعىمنان دا تاس تەكشەلەر كورىندى. ۇستىندە تۇرلىشە ىدىستار، ءشوپتىڭ تامىرلارى. وسىنشاما كوپ تامىردى ومىردە تۇڭعىش رەت كورۋىم. الۋان تۇردە، الۋان فورمادا. كەيبىرەۋلەرى قورقىنىشتى جاندىكتەرگە ۇقسايدى. كادىمگى قىزىلشا، شالقان، شومىر سياقتى سوپاقشا، دومالاق، بۋىنتىق-بۋىنتىق، ءتىپتى جالپاقشا ءتۇرى دە بار. مەنىڭ جىبىرلاعانىمدى ءبىلىپ قويدى ما، شال ورنىناڭ تۇرىپ قاسىما كەلدى. شاشى مەن ساقالى تۇپ-تۇگەل تۇتاسىپ كەتكەن. قاباعى تۇكسيىڭكى. ءوزى قۇسمۇرىن. ۇستىمە ءتونىپ كەلگەندە اپپاق بۇركىت ەكەن دەپ ويلاپ قالدىم. ءقوزقاراسىندا سۋىق وت بار.

— ءحالىڭ نەشىك، بالاقاي؟

شالدىڭ داۋىسى قىرىلداپ، جارىقشاقتانىپ شىقتى. ءسوزى تازا قازاقشا ەمەس. ءبىراق جاقسى ءتۇسىندىم.

— ءسىز كىمسىز، اتا؟

— مەن بە؟ مەنى سەن بىلمەيسىڭ.

— ءسىز مۇندا جالعىز تۇراسىز با؟

مەن ىمداپ كوزىممەن ءۇيدىڭ ءىشىن شولىپ ءوتتىم. شال باسىن يزەدى.

— سەنىڭ وزەگىڭ تالعان شىعار، اس دامدەپ جىبەرەيىن، — دەدى دە، ول قاپىل-قۇپىل ورنىنان تۇردى. ۇستىندە سوبالاڭداعان كەنەپ كويلەگى بار. بەلىندە توزىعى جەتكەن كۇمىس "بەلبەۋ. اياعىندا باسى قايقيعان كەبىس.

شال قالبالاڭداپ بارىپ تاس تەكشەدەگى قۇمىرانىڭ بىرەۋىن الدى. ونى قابىرعادان جارىپ اعىپ جاتقان كىشكەنە بۇلاققا جۋدى. سودان كەيىن قازاننىڭ كۇمبەز قاقپاعىن جىلجىتىپ اشىپ، ىشىنەن تاعى ءبىر قۇمىرا الىپ شىقتى. ول كادىمگى قاباقتان ىستەلگەن ەكەن. كىشكەنتاي شۇمەگى بار. شال شومىر تارىزدەس بىر-ەكى دومالاق تامىردى الدى دا، پىشاقپەن ارشىپ ۇساقتاپ تۋرادى. سودان كەيىن ۇستىنە اپپاق قويۋ بىردەڭەنى قۇيدى. قولىنداعى اعاش قاسىقپەن بىلعاپ ەزدى. قويمالجىڭ بوتقا پايدا بولدى. شال ونى تەمىر تاباققا سالىپ نۇرلى قۇمىرانىڭ ۇستىنە اپارىپ قويدى. سودان كەيىن قازاننىڭ استىنان ءبىر تەتىكتى بۋراپ ەدى، قۇمىرانىڭ اقشىل نۇرى قىزعىلتتانىپ قويۋلاندى. كورىپ جاتىرمىن تەمپەراتۋراسى جوعارىلاعان سياقتى. ازدان سوڭ بوتقانىڭ بۋى بۇرقىراپ ءپىستى. شال وسى كەزدە ساۋمالدىق تارىزدەس باسقا ءبىر تامىرلاردى ارشىپ جاتىر ەدى. اپساتتە تاعام دايىن بولدى. ەكەۋمىز وتىرىپ جاڭاعى بوتقانى جەدىك. اندا-ساندا تامىر-ساباقتاردى تىستەپ وتىرمىز. شالدىڭ تاعامى ماعان سونشالىقتى ءدامدى، جۇعىمدى سەزىلدى. سارايىم اشىلىپ، كوزىم شىراداي جاندى. سودان كەيىن شال بۇرىشتاعى كىتپەكتەن ەكى توستاعان سۋ قۇيىپ اكەلدى. ءبىراق ول سۋ ەمەس ەكەن. ءبىر بەلگىسىز وسىمدىكتىڭ ءنارى. ىشىندە ءجۇزىمنىڭ، المانىڭ، قاربىزدىڭ دامدەرى بار.

— ءسىز ءوزىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى، اتا، — دەدىم مەن تاماقتى ءىشىپ بولىپ جايعاسقاننان كەيىن. ونەبويىم تۇگەل ايىعىپ كەتكەن سياقتى. ءبىراق تۇرۋىما شال رۇحسات ەتپەدى.

— مەن ءبىر ەلدەن بەزگەن ديۋانامىن، قاراعىم. جارىق دۇنيەدەن، ومىردەن كەتىپ، وسى تار قاپاسقا قامالعانىما ەكى ءجۇز جىل بولدى.

— ءسىز مەن قۇساپ اداسىپ كەلدىڭىز بە؟ الدە ءسىزدى بىرەۋلەر قاماپ قويعان با؟

شال كەڭكىلدەپ كۇلدى.

— ەكەۋى دە ەمەس. مەن ءوز ەركىممەن وسىندا ءتۇستىم.

— مىناۋ تامىرلاردى ءوزىڭىز وسىرەسىز بە؟ جوق الدە ول دالاداعى ءوسىپ تۇرعان اعاشتىڭ تامىرلارى ما؟

— ارينە، ءوزىم وسىرەم. بۇل سەنىڭ ايتقانىڭداي جاي تامىرلار ەمەس. كادىمگى شوپتەر، جەمىستەر جەردىڭ استىندا كۇننىڭ كوزى جوق جەردە وسىلاي وسەدى. اناۋ ءبىر ءوسىپ تۇرعان بۋىنتىق-بۋىنتىق تامىر كادىمگى الما. ساعان بىرەۋىن ءۇزىپ بەرەر ەدىم، ءالى پىسكەن جوق. ال سونىڭ قاسىنداعى كىپ-كىشكەنتاي ۇساق تامىر ءجۇزىمنىن جەمىسى.

مەنىڭ كوزىم قابىرعادان سالبىراپ تۇرعان ادام مۇسىندەس ءشوپتىڭ تامىرىن شالىپ قالدى.

— اناۋ نە؟

— ول ادام ومىرىنە ءومىر قوساتىن — جەنشەن.

ەكەۋمىزدىق العاشقى كۇنگى اڭگىمەمىز وسىمەن اياقتالدى.

— سەن جاتىپ ۇيىقتا. ءالى وڭالا قويعان جوقسىڭ، — دەدى دە شال ءوزىنىڭ جۇمىس ورنىنا كەتتى...

7 اۆگۋست. مەن اۋرۋىمنان جازىلىپ، ءۇيدىڭ ىشىندە قىبىرلاپ جۇرەتىن بولدىم. شال كەرەمەت قۋانىپ ءجۇر. اناعان-مىناعان جۇمساپ، مەنى كوبىرەك قيمىلداتقىسى كەلەتىندەي. ويتكەنى، جامباس تۇسىم ءالى دە بولسا سىرەسىپ تۇر. جۇرسەم سىقىرلايدى. مەن سان جەتپەس ۇساق-تۇيەك قۇمىرالاردى، شىنى تۇتىكتەردى جۋامىن. اۋىز بولمەدەن بارىپ ىستىق سۋ اكەلەمىن. ول كادىمگىدەي جەردىڭ استىنان بۇرقىلداپ شىعىپ جاتىر. ەكى رەت وزەن جاعاسىنا بارىپ توپىراق ويىپ اكەلدىم. شال ونى اقشىل ۇنتاققا ارالاستىرىپ، سۋ قۇيىپ يلەيدى دە، ءشوپتىڭ تامىرلارىنا قاپتاپ قويادى.

ءوزىم مەكتەپتەن العان ءبىلىمىم بويىنشا، وسىمدىكتىڭ كۇنسىز جەردە وسپەيتىنىن ءبىلۋشى ەدىم. مىناۋ ءبىر عاجايىپ نارسە ەكەن. تامىرلارعا ەشبىر كۇن ساۋلەسى دارىمايتىن ءتارىزدى. دەگەنمەن وسىمدىك بويىنداعى زات الماسۋ پروسەسى قالاي جۇرەدى ەكەن؟ سونى بىلگىم كەلدى. ءاربىر تامىردىڭ قاسىنا بارىپ شۇقىلاپ قاراپ جۇرەمىن. شال مەنىڭ ويىمداعى كۇدىكتى سەيىلتكىسى كەلدى مە، الدە مەنىڭ دەنساۋلىعىمدى تەكسەرمەكشى بولدى ما، بۇل جۇمباقتىڭ سىرىن ءوزى اشتى.

ول مەنى قاسىنا شاقىرىپ الدى دا ۇلكەن ورىندىققا وتىرعىزدى. بەلۋارىما دەيىن شەشىندىم. سودان كەيىن تەكشەدەگى ءبىر قۇمىرادان ماعان سۋ ىشكىزدى. سول سول-اق ەكەن ىشكى دۇنيەم، كوكىرەك تۇسىم، اسقازانىم جىپ-جىلى بولىپ كەتتى. ىشىمە كادىمگىدەي ءبىر كۇننىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعانداي. قىزدىرىپ بارادى. شال وسى كەزدە ستول ۇستىنەن قولىما ءبىر اينا ۇستاتتى. مىنە عاجاپ، اينادان مەن ءوزىمنىڭ كوكىرەگىمدى تاق رەنتگەندەگىدەي كوردىم. ەكى وكپەم، اسقازانىم، ءتىپتى قابىرعا، ومىرتقالارىم، وڭەشىم اپپاق نۇر بولىپ جارقىراپ تۇر. سول جاق ەكى قابىرعامنىڭ سىنعان ورنىن دا كوردىم. ازداپ قارايىڭقىراپ بارىپ ءبىتىپتى. جۇرەگىم سولق-سولق ەتىپ سوعادى. قان تامىرلارىممەن جىلجىپ قان اعىپ جاتىر!

شال كوردىڭ بە دەگەندەي قۋاقىلانىپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. مەن ايران-اسىر بوپ ءۇنسىز وتىرمىن. سانامدا ءتۇرلى ويلار تىزبەگى قۇيىنداپ ءوتتى. مىنا وسىمدىك تامىرلارى وسى ساۋلەمەن ەسەدى ەكەن عوي. شال كادىمگى ساۋلەنى سۋشا پايدالانادى ەكەن. بۇل نەندەي عاجاپ زاڭدىلىققا باعىنعان؟ شىركىن-اي، ءوزىن جەر ۇستىنە شىعارىپ، كورسەتەر مە ەدى! مەن بۇل جۇمباق شالمەن مىقتاپ سويلەسۋگە بەكىندىم.

الايدا جەر استى عالىمى بويىنا دارىتپايدى. شۇقىلاپ ءوزىنىڭ جۇمىسىن ىستەي بەرەدى. ءبىر تامىردى ەكىنشى تامىرعا تەليدى، سان الۋان سۇيىقتاردى بىرەسە ءسۇزىپ، بىرەسە قويىرتپاقتاپ نۇرعا جۋىپ جەكە-جەكە قۇمىرالارعا ءبولىپ قويادى. كەيدە وتىرىپ ارابشا جازۋلار جازادى. جازاتىن قاعازى جوق بولعاندىقتان با، كىتاپحاناسىندا جينالعان ارابشا كىتاپتىڭ بارىنە شيمايلاپ جازىپ ءبىتىرىپتى. سياسى دا، قالام ۇشى دا ءشوپتىڭ تامىرىنان جاسالعان. قاسىنا بارىپ تىلدەسەيىن دەسەم، قورقامىن. جۇمىس ىستەپ وتىرعاندا ونىڭ ءجۇزى وتە سۋىق. قاراڭعى قاپاستا مۇزدان جاسالعان ادام سياقتى. مەن ەكى-ۇش كۇن شالدىڭ لابوراتورياسىنىڭ ءىشىن، توڭىرەگىن بارلاپ شىقتىم. لابوراتوريا ۇلكەن ۇڭگىردىڭ ىشىنەن تاستان قاشالىپ جاسالىپتى. بار-جوعى ەكى بولمە. مەنىڭ جاتقان بولمەم — شالدىڭ جۇمىس ىستەيتىن ورنى. ال ەكىنشى بولمەسىندە ول ۇيىقتاپ دەم الادى. وندا قاۋقيعان ءشوپ توسەكتەن باسقا ءىلىپ الار دانەڭە جوق. بولمەنىڭ ءبىر جاق بۇرىشىنان بۇرقىلداپ قايناپ بۇلاق اعىپ جاتىر. تەمپەراتۋراسى 40-50 گرادۋس ىستىق سۋ.

لابوراتوريانىڭ ەسىگى ۇزىن كوريدورعا شىعادى ەكەن. قوريدوردىڭ ءبىر جاعى تۇيىق، ەكىنشى جاعى ۇلكەن اڭعارعا الىپ شىعادى. اڭعاردىڭ ىشىمەن وزىمە تانىس وزەن اعىپ جاتىر. وزەننىڭ ۇزىندىعى ءجۇز مەتردەي-اق. باس جاعى جانە اياق جاعى جەردىڭ استىنا كەتىپ جاتىر. قايدان كەلىپ، قايدان تۇسكەنىمدى قانشاما قاراپ ءجۇرىپ تابا المادىم. جان-جاعى تۇيىق سوم-سوم جاقپار تاس. ءبىر قۇپيا ەسىك بار ما دەگەن ءدۇدامال ويمەن وزەن جاعاسىنىڭ تاستارىن قولمەن سيپالاپ كەپ زەرتتەدىم. ءبىراق ەشبىر قۇپيا تەسىكتىڭ ءىزى دە بىلىنبەيدى. وسىلايشا ءجۇرىپ ابدەن ءىشىم پىستى.

15 اۆگۋست. شال مەنىڭ ءىشقۇسا بولىپ جۇرگەنىمدى سەزىپ قويىپتى. مەنىمەن قاتناسى بۇرىنعىداي ەمەس، سالقىنداپ كەتتى. مەن ءوزىمدى ءوزىم قولىنان تۇك كەلمەيتىن جاتىپىشەر جالقاۋداي سەزىندىم.

ءبىر كۇنى توسەگىمدە جاتقاندا شال قاسىما كەلىپ وتىردى. ماعان ايتاتىن اڭگىمەسى بارداي. شالدىڭ سۋىق جۇزىنەن تايسالىپ، كىرپىشە جيىرىلىپ قالدىم.

— بالاقاي، مەن ساعان ءبىر ەرتەگى ايتىپ بەرەيىن. سەن ونى مۇقيات تىڭداپ، ءتۇسىن، — دەدى. سودان كەيىن ءبىر كۇرسىنىپ الدى دا شال اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى.

— باياعى ءبىر زاماندا مۇسىلمان جۇرتىندا لۇحمان حاكىم دەگەن دارىگەر-عالىم بولىپتى. ول بۇكىل ادامزات باسىنا تونگەن اۋرۋ اتاۋلىعا قارسى تۇرعان ەكەن. ەل كەزىپ، جەر كەزىپ، جۇرت ىشىنەن جازىلماس دەرت ىزدەپ، ونى جازۋدى وزىنە ماقسات ەتىپ قويعان. لۇحمان حاكىمنىڭ مۇنداي ونەرىنە بۇكىل ادامزات بالاسى ريزا بولعان ەكەن. ءبىراق ول باقىتسىز بولىپتى. ول اۋرۋدى جەڭگەنمەن اجالدى جەڭە الماپتى. قايدا بارسا دا الدىنان ازىرەيىل-جانالعىش شىعىپ، ونىڭ قاسيەتتى ىسىنە كەسەل جاساي بەرىپتى. اجالى جەتكەن حالىق ولە بەرىپتى. كۇندەردە ءبىر كۇن سول اجالدان لۇحمان حاكىمنىڭ جالعىز بالاسى دۇنيە سالىپتى. بۇدان كەيىن لۇحمان ءوزىنىڭ بارلىق ءومىرىن اجالدى جەڭۋگە جۇمساماق بولعان. بۇكىل دۇنيەنى شارلاپ ولمەس ءومىر ءدارىسىن ىزدەپ شىعىپتى ول. سول ءبىر كەز قىتىمىر دا قياناتشىل تۇنەك دۇنيە ەدى. ادىلەتكە، عىلىمعا جول تابۋ اسا قيىن-دى. لۇحمان حاكىم ءوزىنىڭ ۇزىن-سونار ىزدەنۋ جولىندا ۇلكەن جان ازابىن تارتىپ، قيىنشىلىقتارعا ۇشىراپتى. ءبىر كۇنى قياناتشىل جاندار ونىڭ ءۇيىن توناپ، كىتاپتارىن ورتەپ جىبەرىپتى. ناداندىق پەن توپاستىق جايلاعان قياپاس ومىردە لۇحمان حاكىمگە تىنىش ورىن تابىلماپتى. سودان سوڭ عۇلاما عالىم ەلدەن بەزىپ، عايىپ بولىپتى. كەيبىر انىزداردا ول اجالمەن ايقاسىپ دۇنيە سالعان ەكەن دەيدى. ءبىراق بۇل بەكەر. لۇحمان حاكىم سول كەتكەندە حالىققا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن، ولمەس ءومىر ءدارىسىن ىزدەپ تابۋ ءۋشىن ۇزاق جىلدىق ساپارعا اتتانعان ەدى. ەگەر دە ءدارى تابىلسا، ول ءوزىنىڭ ادامزاتىنا قايتىپ ورالادى. سول لۇحمان حاكىم مەن، قاراعىم. ەكى عاسىر ۋاقىتتان بەرى كورىپ وتىرعان ءتىرى ادامىم جالعىز سەن. بۇعان مەن ۇلكەن شۇكىرشىلىك ەتەمىن. ويتكەنى، لۇحمان اجالدى ءالى ءبىرجولا جەڭگەن جوق. وعان كومەكشى ميراسقور قاجەت. مەن وسى ءبىر سەن وتىرعان تار قاپاستاعى ومىردە ءۇش رەت ءولىپ-تىرىلدىم. سوندا قاسىمدا اۋزىما سۋ تامىزار ءتىرى پەندە بولمادى. ۇشەۋىندە دە مىنا تامىرلاردىڭ ارقاسىندا اجالدى جەڭىپ شىقتىم. مۇنداي كۇي مەنىڭ باسىما ەندى تۇسپەيدى. ەگەر تۇسسە مەنىڭ باسىما، ىستەپ جاتقان جۇمىستارىما ۇلكەن ءحاۋىپ تونەدى. ال سەن مەنىڭ عىلىمي ءومىرىمنىڭ جالعاسى بول. ەندىگى ازعانتاي ءومىرىم ىشىندە مەن ساعان ءوزىمنىڭ بارلىق جيعان-تەرگەن ءبىلىمىمدى ۇعىندىرىپ بەرەم. سەن مەنىڭ تاجىريبەلەرىمدى ارى قاراي جالعاستىرا بەرەسىڭ. اجالدى مۇلدە جەڭەتىن ءدارىنى تاپقاندا عانا ساعان جەر ۇستىنە شىعۋعا بولادى. ودان بەرىدە سەن جەر بەتىنە شىعۋدى اڭساما. ەگەر دە سەن ناعىز ادامزاتقا ايتەۋىر ءبىر پايدالى نارسە جاساعىڭ كەلسە، ءوزىڭدى وسى ءبىر ۇلى ماقساتقا ارناۋىڭ قاجەت.

لۇحمان حاكىم اڭگىمەسىن اياقتاپ، تومەن قاراپ ءۇن-تۇنسىز وتىر. مەن جالما-جان تۇرىپ كيىندىم دە، لۇحمان حاكىمنىڭ جانىنا كەلىپ وتىردىم. ونە بويىمدى وسى ءبىر عاجاپ قاسيەتتى ادامعا دەگەن قۇرمەتتەۋشىلىك سەزىمى بيلەپ كەتتى. قانداي باقىتتى، قانداي ۇلى ادام!

— اتا، ءسىز جەردىڭ ۇستىنە شىعۋىڭىز كەرەك. ءبىزدىڭ قازىرگى قوعام ءسىز ويلاعانداي ەمەس. اجالدى جەڭۋ جولىنداعى عىلىمي جۇمىستار جەر ۇستىندە دە كەڭ كولەمدە جۇرگىزىلىپ جاتىر. ونىمەن ءسىز سياقتى مىڭداعان عالىمدار شۇعىلدانادى. ادامزات دۇنيەدە بار اۋرۋدىڭ كوپشىلىگىن جەڭدى. توپاستىق، ناداندىقتان دا ارىلدى. ءسىزدىڭ مىناۋ ىستەپ وتىرعان جۇمىستارىڭىز جەرۇستى عالىمدارى ءۇشىن اسا قۇندى. ءجۇرىڭىز، جول باستادىز. مەن ءسىزدى اكادەمياعا الىپ بارايىن.

— اكادەميا؟ ول نە؟

— ول حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن سان الۋان عىلىم ادامدارىنىڭ ورتاق ءۇيى.

لۇحمان حاكىم مەنىڭ ءسوزىمدى تۇسىنبەگەن ءتارىزدى. قاتتى نالىعانداي كەيىپ ءبىلدىرىپ، ورنىنان تۇردى دا، شىعىپ كەتتى.

25 اۆگۋست. لۇحمان حاكىم مەنىمەن مۇلدە سويلەسپەي قويدى. «ايتقانىڭىزعا كونەيىن. مەنى وقىتىڭىز. مەن قالۋعا قارسى ەمەسپىن»، — دەپ الدىنا الدەنەشە رەت باردىم. ول قۇلاق اسپادى. كۇن ساناپ كوز الدىمدا قاۋساپ، جۇدەپ تاۋسىلىپ بارا جاتىر. ءبىر كۇنى توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. مەن جامان ساستىم. قاسىندا وتىرىپ نەشە كۇندى ۇيقىسىز وتكىزدىم. ىمداپ شاقىرادى، ىمداپ جۇمسايدى. ءوزىنىڭ تاعامىن جاساپ بەرەم، اپەر دەگەن ءدارىسىن اپەرەمىن. از كۇننەن كەيىن لۇحمان حاكىم وڭالا باستادى. بەتىنە قان جۇگىرىپ ءبىراز الدەندى.

— جەر ۇستىندەگى عىلىم جايىندا ماعان ءبىراز سويلەپ بەرشى، — دەدى ءبىر كۇنى عۇلاما.

مەن سامولەت، ماشينالار، تەليەۆيزور جايىندا، كوسموس راكەتاسى مەن سپۋتنيكتەر جايىندا قاراپايىم تىلمەن سويلەپ بەردىم. ادامزات ۇرپاعىنىڭ قولى جەتكەن سوسياليستىك قوعامى جايىندا ايتتىم. كوممۋنيزم جونىندە مالىمەت بەردىم. لۇحمان حاكىم ەرەكشە ىقىلاسپەن سۇيسىنە تىڭدادى.

— سەندەردە ءشوپتىڭ تامىرلارىن مەن سياقتى وسىرە الاتىن ادام بار ما؟ — دەپ سۇرادى لۇحمان حاكىم.

— جوق، — دەپ جاۋاپ بەردىم مەن.

لۇحمان حاكىمنىڭ كوزىندە قۋانىش، ماقتانىش سەزىمىنىڭ وتتارى جىلت ەتە قالدى..

— سەندەر ساۋلەنى تۇتقىنداي الاسىڭدار ما؟ ماسەلەن، مەن سياقتى ىدىسقا قۇيىپ، وسىمدىكتىڭ، ادامنىڭ بويىنا دارىتا الاسىڭدار ما؟

— جوق، — دەپ قۋانا باسىمدى شايقادىم. — وسىلار بىزگە كەرەك! ءجۇرىڭىز، جەردىڭ ۇستىنە شىعايىق.

لۇحمان حاكىم قىزارانداپ باسىن شايقادى:

— جوق اينام. ماعان جەر ۇستىنە شىعۋعا بولمايدى. مەن كەڭ، مول كۇن جارىعىنىڭ اسەرىنەن سول ساتتە كۇيىپ ءولىپ كەتەر ەدىم...

28 اۆگۋست. لۇحمان حاكىم مۇلدە وڭالىپ جايناپ كەتتى. ءجۇرىسى دە شىمىر. كوڭىلى دە حوش. ماعان ءوزىنىڭ عىلىمى جايلى ۇيرەتپەكشى بولىپ كوپ اۋرەلەندى. مەن ونى تۇسىنبەي، ول مەنى تۇسىنبەي ءبىراز شاتىستىق. ونىڭ اتوم، مولەكۋلا، ەلەمەنت، زات الماسۋ جايىندا تاماشا بىلەتىنىن اڭعاردىم. ءبىراق مۇنىڭ بارلىعىن ول وزىنشە اتاپ، وزىنشە سويلەيدى. ماسەلەن، اتوم لۇحمان حاكىمنىڭ تىلىنشە ءالجام، مولەكۋلا — ناكىس، زات الماسۋ — ماحبۋرلاسۋ.

لۇحمان حاكىمنىڭ ويى بويىنشا ادام قارتايعان كەزدە ماحبۋرلاسۋ ازايادى. الدىمەن اعزاداعى سۇيەك ەسكىرەدى. ادامزاتتى قارتايتپاۋ ءۇشىن سۇيەكتىڭ ىشىنە باھىنۋر دەپ اتالاتىن ساۋلە نۇرىن قۇيۋ كەرەك. ول ءماحبۋرلاسۋدى قايتا جاڭعىرتادى. سول كەزدە سەمىپ قالعان اعاش قالاي قايتا گۇلدەنسە، ادام دا سولاي قايتا جاسارادى. ماحبۋرلاسۋ پروسەسى ادامنىڭ ورگانيزمىندە ءاربىر ءجۇز جىلدا ءبىر قايتا جاڭارىپ وتىرۋ كەرەك ەكەن. سوندا ادامنىڭ ءومىرى التى ءجۇز جىلعا دەيىن سوزىلماقشى. مۇنىڭ كىلتىن ول تاۋىپتى. ءبىراق ادامنىڭ ناكىستەن تۇراتىن اعزاسى ءالجامداردىڭ كەزدەيسوق ىدىراۋىنان ەسكىرە بەرەدى ەكەن. وسى جەرى لۇحمان حاكىمگە بەلگىسىز.

1 سeنتيابر. مەن وزىمە ءتونىپ كەلە جاتقان ءحاۋىپتى سەزبەگەن ەكەنمىن. «لۇحمان مەنى ءتۇسىندى. ەندى ءبىراز كۇندە ونى ازعىرىپ جەر ۇستىنە الىپ شىعامىن دەگەن ءۇمىت قۇشاعىندا ءجۇرىپ مەن كۇتپەگەن وقيعاعا ۇشىرادىم. بالالىعىم با، الدە تەرىس ويلاپ، شولاق تۇجىرىم جاسادىم با، مەن لۇحماننىڭ جازعان كىتاپتارىن ءبىر قورجىنعا سالىپ تىعىپ قويعان ەدىم. ويىم قاشاتىنداي مۇمكىندىك تۋسا، وزىممەن بىرگە الا كەتۋ. كەيىنىرەك كەلىپ شالدى دا قازىپ الامىز عوي دەپ ويلاعان بولاتىنمىن.

شال ونى ءبىلىپ قويىپتى. ول كوڭىلىندە ەشتەڭە جوق، جايراڭداعان كۇيى مەنى تۇسكى تاماققا شاقىردى. ەكەۋمىز باعىنۋر قوسىلعان شاراپ ىشتىك. سودان كەيىنگىسىن بىلمەيمىن. Mac بولعام با ۇيىقتاپ قالىپپىن. ويانا كەلسەم، مىڭقوي ۇڭگىرىنىڭ سىرتىندا ءبىر جارتاستىڭ ۇستىندە ەتبەتىمنەن جاتىر ەكەم...

مەن جانۇشىرا قارعىپ تۇردىم دا قايتادان مىڭقوي ۇڭگىرىنە كىردىم. ىشىنەن دوربامدى، مىلتىعىمدى تاۋىپ الدىم. قۋ شال بارلىق دۇنيەمدى لاقتىرىپ سىرتقا شىعارىپ تاستاپتى.

— اتا، كەشىرىڭىز، مەنى قايتادان الىڭىز. مەن بۇكىل ءومىرىم جەتكەنشە سىزگە قىزمەت ەتۋگە ۋادەمدى بەرەمىن. مەنىڭ بۇل داۋىسىما تەك تاۋ عانا جاڭعىرىقتى. الدە كىم مازاقتاپ قارقىلداپ كۇلگەن سياكتى بولادى...

كۇندەلىك وسى جەردەن ۇزىلگەن. اياعىندا، باسىندا ەشكىمنىڭ قولى، ءاتى-جونى قويىلماعان. مەنىڭ عاجايىپ كۇندەلىكتى سونشالىقتى قىزىعا وقىعاندىعىمنان با، ماعان ءبىر ءسات بۇكىل دۇنيە ۇمىت بولىپتى. ءوزىم سول ءبىر بەلگىسىز بالامەن بىرگە لۇحمان حاكىمنىڭ لابوراتورياسىنا كىرىپ شىققانداي بولدىم. تۇرا قاپ ايقاي سالعىم، دالاعا جۇگىرگىم كەلدى.

ۇيگە قايراق كىردى. كۇلىم-كۇلىم ەتىپ مەنىڭ قولىمداعى داپتەرىمە، سالبىراپ دەل-سال بوپ تۇرعان كەيپىمە مىسقىلداي قارايدى.

— قايراق-اۋ، مىناۋىڭ نە، ءازىلىڭ بە، شىنىڭ با؟

— بۇل ءازىل ەمەس، شىندىق. اناۋ قولىڭداعى تۇرعان كۇندەلىكتى بايزاق جارىلقاسىنوۆ دەگەن مەنىڭ وقۋشىم جازعان. ونىڭ ءوزى ءبىر بارىپ تۇرعان لۇحمان حاكىم. ول ونىنشى كلاستى بۇدان ەكى جىل بۇرىن ءبىتىردى. ءقازىر الماتىدا ءبىر بيولوگ عالىمنىڭ لابوراتورياسىندا قىزمەت ىستەيدى دەپ ەستىدىم. ول سەگىزىنشى كلاستان باستاپ كوپتەگەن ءدارى شوپتەر جيناپ ءجۇرۋشى ەدى. الماتىنىڭ، موسكۆانىڭ كوپتەگەن عالىمدارىمەن حات تا الىسىپ تۇرعان.

ال مىنا كۇندەلىكتىڭ قاي كەزدە جازىلعانىن جانە وسى وقيعانىڭ بولعان-بولماعانىن بىلمەيمىن. داپتەردى مەن وقۋشىلارىمنىڭ جازعان شىعارمالارىنىڭ ىشىنەن تاۋىپ الدىم. ماردىمدى بىردەڭە بىلگىڭ كەلسە، سەن ەندى بايزاقتى الماتىدان ىزدەپ تاپ.

مەن كۇندەلىكتى بۇكتەپ قالتاما سالىپ الدىم.

— قايراق، وسى ەكەۋمىز ءبىراز تاۋ ارالاپ سەيىلدەپ قايتساق قايتەدى.

ول كۇلىمسىرەپ قولىمنان الدى.

— ءجۇر كەتتىك، لۇحمان حاكىمنىڭ ۇڭگىرىنە...

---