InfoHub Logo

اقىن، قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناۋشى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى قازىرگى پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانى وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن. جاسىندا اۋىل مولداسىنان ساباق الادى. 1870 جىلدارى حامەرەتدين حازىرەتتىڭ مەدرەسەسىندە، ودان كەيىن بۇحارادا وقيدى. اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىمەن ەرتە تانىسىپ، حالىقتىق جىر-داستانداردى جاتتاپ وسكەن. 1875 جىلدان باستاپ ءبىراز ۋاقىت وقىتۋشى بولادى. «دالا ءۋالاياتى» گازەتىنە حات-حابار، ماقالا جىبەرىپ، ءتىلشى بولىپ، «ءماشھۇر» اتانادى. 1887-1890 جىلدارى ورتا ازيانى ارالاپ، سامارقان، تاشكەنت، تۇركىستان، بۇحارا قالالارىندا بولدى. اراب، پارسى تىلدەرىن ۇيرەنىپ، شىعىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىمەن جەتە تانىسقان. ول وسى جىلدارى تۇركولوگ-عالىم ۆ. رادلوۆپەن تانىسىپ، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناپ، باستىرۋ ىسىمەن اينالىستى. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ الەۋمەتتىك كوزقاراسىنا 1905 جىلعى ءبىرىنشى ورىس ريەۆوليۋسياسى تۇسىنداعى وقيعالار ۇلكەن اسەر ەتتى.

ول 1907 جىلى قازان قالاسىندا حۇسايىنوۆتار باسپاسىندا «حال-احۋال»، «سارىارقا كىمدىكى؟»، «تىرلىكتە كوپ جاساعاندىقتان كورگەن ءبىر تاماشامىز» اتتى كىتاپتارىن باستىرىپ شىعارادى. اقىن بۇل شىعارمالارىندا قازاق حالقىنا بوستاندىق بەرۋ، ەلدە مەكتەپ-مەدرەسەلەر اشۋ، جەر ماسەلەسى، ءسوز بوستاندىعى سياقتى وزەكتى ويلار تولعايدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ كوپتەگەن ۇلگىلەرىن - داستاندار مەن حيكايالاردى، تاريحي جىرلاردى («كورۇعلى»، «ەر كوكشە»، «سايىن باتىر»، ت.ب.) جيناپ، بۇقار جىراۋ، شورتانباي، شوجە، ت.ب. اقىن-جىراۋلاردىڭ ادەبي مۇراسىن حاتقا ءتۇسىرىپ قالدىردى. قازاق اۋىز ادەبيەتى مەن شىعىس داستاندارىنىڭ ۇلگىسىندە «گۇلشات - شەريزات»، «عيبراتناما»، «شايتاننىڭ ساۋداسى»، «بايانناما»، ت.ب. قيسسا-داستاندار جازدى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى مۇراسى الدمەن اسا كولەمدىلىگىمەن، سان ءتۇرلى مازمۇن الۋاندىعىمەن نازار اۋدارتادى. اتاپ ايتقاندا اقىننىڭ ولەڭ، داستاندار، تاريحي ماتىندەر، شەجىرەلەر، پۋبليسيستيكا، پەداگوگيكا، ءتىل، فيلوسوفيا، تابيعات سىرلارى، ءدىن تاريحى تۋرالى ت.س.س. قۇندى ەڭبەكتەر قالدىرعانى بەلگىلى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ 1858 جىلى، قوي جىلى، قازىرگى پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانى، قىزىلتاۋ دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. اقىننىڭ 3 جاسىندا «تاۋىق جۇتى» دەگەن جۇت بولىپ، بار مالىنان ايرىلىپ، ءبىر ات، ءبىر سيىرمەن عانا قالعان اكەسى كوپەي: «دۇنيە جولداس ەمەس، عىلىم، ءبىلىم جولداس» دەگەن شەشىمگە كەلىپ، بالاسىن وقىتۋ ءۇشىن باياناۋىلعا كوشىپ كەلەدى. سول كەزدە اعا سۇلتان بولعان مۇسا شورمانوۆ باياناۋىلعا مەدرەسە سالدىرىپ، وندا ساباق بەرۋگە ومبى قالاسىندا تۇراتىن قامار حازىرەتتى كوشىرىپ اكەلەدى. ول كەزىندە بۇحارا قالاسىندا وقىپ، كوپ ءبىلىم العان ادام بولسا كەرەك. ساباققا زەيىندى بالا جۇسىپكە قامار كوپ كوڭىل بولەدى. اقىرىندا 8 جاستان 9-عا اياق باسقاندا، ادەبيەت پەن تاريحتان جاتقا ايتقان سوزدەرىنە سۇيسىنگەن مۇسا شورمانوۆ(1818-1884) بالانىڭ اكەسىنە مىناداي سوزدەر ايتادى: «سوپى، مۇنان بىلاي مىنا بالانىڭ باس كيىمىنە ۇكى تاقتىرىپ قويىڭىز. كوز-تىلگە شەت بولماسىن! بۇل ءوز زامانىندا حالىققا ءماشھۇر بولاتىن بالا ەكەن! - دەيدى. سودان بىلاي قاراي بۇرىنعى «ءجۇسىپ» دەگەن اتىنا «ءماشھۇر» - دەگەن ات قوسىلىپ ايتىلا باستايدى».

15 جاسىنان باستاپ ولەڭ جازا باستاعان اقىننىڭ «ءماشھۇر» اتى شىعىپ، حالىققا كەڭ تانىمال بولۋىنا ەڭ الدىمەن تۇڭعىش قازاق گازەتى - «دالا ءۋالاياتى» بەتتەرىندە حIح عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعىندا جاريالانعان ولەڭ، ماقالالارىمەن قاتار، 1905 جىلعى حالىق نارازىلىعى وسۋىنەن سەسكەنگەن رەسەي پاتشاسىنىڭ ءسوز بوستاندىعىنا جول اشقان قازان مانيفەسى اسەرىمەن قازان قالاسىندا باسىلعان: «تىرلىكتە كوپ جاساعاندىقتان كورگەن ءبىر تاماشامىز»، «حال-احۋال»، «سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى» كىتاپتارىنىڭ اسەرى مول بولدى. باسپا بەتىندەگى ۋاقىتشا بەرىلگەن كەڭشىلىكتى پايدالانىپ، پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ استارىن، جەر تارتىپ الۋىن، ءسوز، پىكىر ايتۋعا شەكتەۋ قويۋىن قازاق زيالىلارى ىشىندە ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اشكەرەلەي باستاعان ءماشھۇر ءجۇسىپ ەكەنى بەلگىلى. سول ەڭبەگى ءۇشىن 1912 جىلدان باستاپ اقىندى قۋدالاۋ باستالعانى، ءبىراز ۋاقىت ونىڭ ۇيىنەن كەتىپ، قايدا ەكەنىن ايتپاي، ەل ىشىندە جاسىرىن جۇرگەنى دە ءمالىم.

---