مەن زورلىق-زومبىلىققا قارسىمىن
قىزىلوردا وبلىسى،
قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى
№100 ورتا مەكتەبىنىڭ 9 ب سىنىبىنىڭ جەتەكشىسى
سيسەنبايەۆا گۇلميرا ءابدىعاني قىزى
تاقىرىبى: مەن زورلىق-زومبىلىققا قارسىمىن
ماقساتى: وقۋشىلارعا زورلىق زومبىلىق تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ، ادامنىڭ ەڭ جامان قاسيەتى ەكەنىن ايتۋ. ادامنىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى ونىڭ بوستاندىعى، ولاي بولسا وقۋشىلارعا ادامزاتتىق قۇقىقتارىمەن باس بوستاندىقتارىن قورعاۋى تۋرالى ۇيرەتۋ
زورلىق –زومبىلىق ادام اعزاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىنىن ءتۇسىندىرۋ.
جامان ادەتتەردەن بويلارىن اۋلاق ۇستاپ، ونداي ارەكەتتەرگە باماۋعا تاربيەلەۋ، ادامگەرشىلىگى مول سانالى ازامات بولىپ وسۋىنە ىقپال جاساۋ.
تاقىرىپقا شولۋ.
قوعام ءۇشىن ەڭ باستىسى – تاۋەلسىزدىك، ادام ءۇشىن باس بوستاندىعى جانە ۋايىم قايعىسىز ءومىر.
ونىڭ كەپىلى – زاڭدىلىق.
تاۋەلسىزدىك تورىمىزدەن ورىن العان قوعامىمىزداعى ەڭ باستى قۇندىلىق – ادام بوستاندىعى.
ادامنىڭ جانە ادامزاتتىڭ قۇقىقتارى مەن باس بوستاندىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ جانە قورعاۋ – كونستيتۋسيالىق زاڭدىلىقتىڭ باستى تالابى.
قازاقستاندا سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا قول جەتكىزۋدە، دەنساۋلىقتى ساقتاۋ مەن نىعايتۋداعى باستى مىندەتتىڭ ءبىرى – بالا قۇقىعىن قورعاۋ، زورلىق-زومبىلىققا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ.
ەگەر جالپى ايتقاندا زومبىلىقتى فيزيكالىق قاسىرەت كورسەتۋ ارەكەتى دەپ انىقتاۋى بولسا، وندا تۇرمىستىق زومبىلىقتا وسى ارەكەتتىڭ باستاۋى مەن ايقىنداۋ نۇكتەسى انىق بەلگىلەنەدى.
ول – جانۇيا، ياعني زۇلىمدىقشى مەن ونىڭ جەمتىگى ەڭ جاقىن ادامدار بولادى. ولار – جۇبايلار مەن بالالار.
وتباسىنداعى زورلى-زومبىلىق ماسەلەسى الەمنىڭ ءار ەلىندە ەرتەدەن ورىن العان. زورلىق بالالاردىڭ دەنەلىك جانە پسيحولوگيالىق دەنساۋلىقتارى جانە جان-جاقتى دامۋلارى ءۇشىن اۋىر ماشاقات بولىپ تابىلادى.
ايەلدەر مەن بالالارعا قاتىستى زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ جانە باعىتتالعان پروفيلاكتيكالىق سيپاتتاعى شارالاردى جۇرگىزۋدە اقپاراتتىق ۇگىتتەۋشىلىك جۇمىستاردى وتكىزۋ قاجەت بولىپ تابىلادى.
كىرىسپە.
زورلىق-زومبىلىق قۇقىقتا «ءبىر ادامنىڭ ەكىنشى ءبىر ادامعا، ونىڭ جەكە باسىنا تيىسپەۋشىلىك قۇقىعىن بۇزاتىن ءتاني جانە پسيحيكالىق ىقپال جاساۋى» دەلىنگەن.
ءتان ازابىن شەكتىرگەن زورلىق – ادامنىڭ اعزاسىنا تىكەلەي اسەر ەتۋ، ۇرىپ-سوعۋ، دەنەسىنە زاقىم كەلتىرۋ، تاعى باسقا. ءتان ازابىن شەكتىرگەن زورلىقتىڭ سالدارىنان جابىرلەنۋشىنىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرىلۋى مۇمكىن.
جان ازابىن شەكتىرگەن زورلىق – جابىرلەنۋشىنىڭ قارسىلىق كورسەتۋىنە، ءوز قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋىنا دەگەن ەرىك جىگەرىن جاسىتۋ ءۇشىن قورقىتۋ، ادامنىڭ پسيحيكاسىنا اسەر ەتۋ. جان ازابىن شەكتىرگەن زورلىق جۇيكە اۋرۋىنا نەمەسە ءتىپتى جان اۋرۋىنا ۇشىراتۋى مۇمكىن.
ادامنىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپتى ءادىس قولدانىلىپ جاسالعان قىلمىستار «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ» ءتيىستى باپتارىنا سايكەس جاۋاپتىلىق پەن جازانى اۋىرلاتاتىن ءمان-جايلار بولىپ تابىلادى.
نەگىزگى ءبولىم.
ەلىمىزدە زورلىق-زومبىلىققا قاتىستى 20 داعدارىس ورتالىعى بار.
ايەلدەر مەن بالالارعا ارنالعان زورلىق-زومبىلىق پروبلەماسى ەلىمىزدە ەلەۋلى مولشەردە اسقىندى. ستاتيستيكالىق مالىمەتكە قاراعاندا ەلدە جىل ىشىندە 500-دەي ايەل مەن بالا تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىق قۇربانى بولادى ەكەن.
وتباسىلاردىڭ قيۋى قاشۋىنىڭ باستى ءبىر سەبەبى – جانۇياداعى زورلىق-زومبىلىق.
«وتباسىلىق قارىم-قاتىناستا داعدارىس تۋىنداعاندا، ودان ەشكىمنىڭ ەشتەڭەسى كەتپەيدى» دەگەن تۇسىنىكتەن ارىلۋ كەرەك.
كيكىلجىڭى كوپ بولاتىن وتباسىندا وسكەن بالالار ەسەيگەن سوڭ نە اكەسىنىڭ، نە شەشەسىنىڭ وتباسىندا ءوزىن-وزى ۇستاۋ ۇلگىسىن الادى.
«جوعارىداعى ستاتيستيكا ءبىزدىڭ بۇل ماسەلەگە كوپ ۋاقىت كوڭىل اۋدارماعانىمىزدىڭ ناتيجەسى» دەپ پايىمدايدى ن. گلادىر.
زورلىقتىڭ تۇرلەرى:
- ەموسيالىق زورلىق – بالاعاتتاۋ، قورلاۋ، سوگۋ، بالالاردىڭ جەكە ومىرىنە قول سۇعۋ؛
- فيزيكالىق زورلىق – وتباسى مۇشەلەرىن ماس كۇيىندە نەمەسە ساۋ كۇيىندە ۇرۋدى قولداناتىن ەموسيالىق زورلىق؛
- قاۋىپ-قاتەر – وتباسىن تاستاپ كەتەمىن دەپ قورقىتۋ، ايەلىن نەمەسە بالالارىن ۇرۋ، وز-وزىنە قول جۇمساۋعا يتەرمەلەۋ؛
- بالالاردى اناسىنا قارسى قولدانۋ، ايەلىن ءوز بالالارىن ەشقاشان كورسەتپەيتىندىگىمەن قورقىتۋ، قورقىتاتىن جولداۋلاردى بەرۋ ءۇشىن بالالاردى قولدانۋ.
قازاقستانداعى تۇرمىستىق زومبىلىق تۋرالى زاڭدى قابىلداۋ قاجەتتىگى تۋدى.زورلىق زومبىلىق داعدارىستان شىعۋ جانە دامۋ كەزىندەگى ەلىمىزدەگى ادامزات الەۋەتىنە قاجەتتىگى دە تۋىنداپ وتىرعاندىعىن ەسكەرتەدى.
قازاق حالقىنىڭ دانا ءسوزى بار: «ايەل ادامعا رۋحى ءالسىز ەر ادام عانا قول كوتەرەدى». بۇنى حالىق جازىلماعان زاڭ دەپ ساناپ وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتاپ كەلەدى، الايدا وكىنىشكە وراي كەيبىر ەر ادامدار ۇمىتىپ كەتكەن سىڭايلى.
«اتا كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» - دەمەكشى بالاعا وتباسى تاربيەسىنىڭ اسەرى مول. تاربيەگە اسەر بەرەتىن وسكەن ورتا، اتا-انانىڭ تاربيەسى دۇرىس بولماسا، جامان اسەرلەر ادامدى ازعىرىپ، ءتۇرلى جامان مىنەزدى جۇقتىرادى.
«انا – سايا بولار باعىڭ بولسا،
اكە – اسقار تاۋىڭ» دەيدى قازاقتا.
ءبىر كۇن بار جىلاتار كۇن، جۇباتار كۇن.
ءبىر كۇن بار قۋانتار كۇن مۇڭايتار كۇن.
«جاقسىدان جامان تۋادى، ءبىر اياق اسقا العىسىز،
جاماننان جاقسى تۋادى، ادام ايتسا نانىسىز» دەيدى حالقىمىز.
وتباسىنداعى اتا-انانىڭ مىنەز قۇلقى – بالانىڭ كوز الدىنداعى ۇلگى، ونەگە الاتىن، وعان قاراپ وسەتىن نىسانى.
ناشاقورلىق، تەمەكىگە، ىشىمدىككە ۇيىرلىك بۇزىقتىق جولعا ءتۇسىپ زورلىق-زومبىلىق جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى، ەڭبەك ەتۋگە، قوعامعا، دەنساۋلىققا، ۇرپاققا، وتباسىنا زيانىن تيگىزەدى.
سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءبىر نەگىزگى كۇردەلى ماسەلەسى – جامان قىلىقتاردان، ياعني زورلىق-زومبىلىقتان اۋلاق بولۋ. ىشىمدىككە ءۇيىر ادام ەسىنەن ايىرىلىپ، قاسىنداعى ادامدارعا زيانىن تيگىزەدى، وتباسىنا ويران سالادى، وتباسى مۇشەلەرىنە وعاش قىلىقتار كورسەتىپ مازاسىن الادى. بۇل بالانىڭ پسيحولوگياسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. بالا وزىنە كەرەكتى رۋحاني دۇنيەنىڭ بارلىعىن قورشاعان ورتادان الادى.
زورلىق-زومبىلىق تاربيەسىزدىكتەن دە تۋىندايدى. «تاربيەسىزدىك – ول ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم كەلەشەكتە ادام ومىرىنە اپات اكەلەدى» دەگەن بولاتىن ۇلى بابامىز ءابۋناسىر ءال فارابي.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ 1918 جىلى ءوزىنىڭ «اباي» جۋرنالىنا جاريالاعان «تاربيە» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەگەن:
«تاربيە اسەر بەرەتىن نارسە - وسكەن ورتا، اتا-انانىڭ تاربيەسى»
«سۇتپەن كىرگەن سۇيەكپەن كەتەدى»، بالا جاسىندا قانداي تاربيە السا، ەرجەتكەندە سول ادەت قالمايدى دەگەن ءسوز.
ۇلتىمىزدىڭ قانىنداعى ىزەتتىلىك دورەكىلىككە، قايىرىمدىلىق قاتىگەزدىككە، جومارتتىق توعىشارلىققا، ادالدىق ارامدىققا، پاراساتتىلىق پاراسىزدىققا اۋىسپاسىن دەگەن ۇلكەن ءۇمىت تۇر.
وتباسىنداعى تۇرمىستىق قاتىناستار سالاسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان زاڭدى نورمالار جەتىلدىرىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ زاڭ جوبالارىنىڭ جۇمىستارىن ىسكە اسىرۋ جوسپارىنىڭ 29 پۋنكتىنە سايكەس 2004 جىلدىڭ 13-جەلتوقسانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر ءمينيسترىنىڭ تاعايىنداۋىمەن «تۇرمىستىق زومبىلىققا قارسى ارەكەت ەتۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى ازىرلەندى.
زاڭ جوباسىنىڭ نەگىزگى ماقساتتارى
- ادامنىڭ قىزىعۋشىلىعىن، بوستاندىعىن، زاڭدى قۇقىقتارىن قورعاۋعا، كەپىلدەمە بەرۋدى كوتەرمەلەۋ.
- وتباسىلىق تۇرمىستىق قاتىناستار سالاسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتى تومەندەتۋ جونىندە ءتيىمدى شارالار قابىلداۋ.
- تۇرمىستىق زومبىلىقسىڭ الدىن الۋدىڭ كوپ دەڭگەيلى جۇيەسىن جۇرگىزۋ
اتالعان زاڭدى قابىلداۋ – وتباسىلىق تۇرمىستىق قاتىناستارداعى ازاماتتاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارىن جانە بوستاندىقتارىن، قۇقىقتارىن قورعاۋداعى تيىمدىلىكتى ارتتىرۋ، وسى سالاداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ دەڭگەيىن تومەندەتۋ.
ايەلدەر مەن بالالارعا قاتىستى زومبىلىقتىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان پروفيلاكتيكالىق سيپاتتاعى شارالاردى جۇرگىزۋدە اقپاراتتىق ۇگىتتەۋشىلىك جۇمىستاردى وتكىزۋ كەرەك ءىسى بولىپ تابىلادى.
تۇرمىستىق زومبىلىق قىلمىستىق ءىس بولىپ تابىلادى.
بۇل قاساقانا ادام دەنەسىنە جۇيەلى زومبىلىق ارەكەت نەمەسە ۇرىپ سوعۋ جولىمەن دەنەسىنە زاقىم كەلتىرۋ نەمەسە پسيحولوگيالىق زاقىم كەلتىرۋ نەگىزىندە قاساقانا ارەكەت ەتۋ.
- زومبىلىقشىنىڭ ارەكەتى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق رەتىندە كۆيليفيكاسيالانادى:دەنەگە اسەر ەتۋ، كەمسىتۋ، سوزبەن ءتيىسۋ، ءۇي تىنىشتىعىن بۇزۋ، ازاماتتاردى سىيلاماۋ، جەكە ومىرىنە قول سۇعۋ.
- زورلىقشى ارەكەتىنەن اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق بەلگىلەرى دە، بولماسا قىلمىستىق ىستەر دە بايقالمايدى. ءبىراق ول ءوزىنىڭ مىنەز قۇلقى مەن جابىرلەنۋشىنىڭ ومىرىنە قولايسىز جاعدايلار جاسايدى.
زورلىق زومبىلىقتىڭ بالانىڭ مىنەز-قۇلقىنا اسەر ەتۋ ەرەكشەلىكتەرى بار. اتا-اناسى جانە باسقا دا زاڭدى وكىلدەرى اتا-انالىق قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىرعان كەزدە بالانىڭ دەنە جانە پسيحيكالىق دەنساۋلىعىنا، ونىڭ يماندىلىق دامۋىنا زيان كەلتىرۋگە قۇقىلى ەمەس. بالانى تاربيەلەۋ تاسىلدەرىندە بالانىڭ ادامدىق قادىر-قاسيەتىنە مەنسىنبەي قاتار، دورەكى قاراۋ، ونى قورلاۋ نەمەسە قاناۋ بولماۋعا ءتيىس.
بالالار قۇقىعىن قورعاۋ – ەگەمەن ەلىمىزدىڭ استى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى. سول ءۇشىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ دۇرىس تاربيە الىپ، قوعامداعى قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋى كەرەك.
«بالالاردىڭ ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋ – ەرتەڭگى بولاشاقتىڭ كەپىلى. سوندىقتان دا بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ماسەلەسى قاشان دا وزەكتى بولىپ قال بەرمەك» دەيدى وبلىستىق بالالاردىڭ قۇقىقتارى قورعاۋ دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى گۇلبارام ناۋرىزبايەۆا.
بالالار قۇقىعىن قورعاۋ.
7 تاراۋ. بالا جانە قوعام.
36-باپ. بالانى الەۋمەتتىك ورتانىڭ تەرىس ىقپالىنان ساقتاۋ.
1. مەملەكەتتىك ورگاندار، جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار بالانى ونىڭ دەنساۋلىعىنا، يماندىلىق جاعىنان جانە رۋحاني دامۋىنا زيان كەلتىرەتىن الەۋمەتتىك ورتانىڭ، اقپاراتتىق، ناسيحات پەن ۇگىتتىڭ تەرىس ىقپالىنان قورعاۋعا مىندەتتى.
2.ءسوس ناسيحاتتاۋ مەن بالاعا قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋدى مەملەكەت ءوز ساياساتىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى دەپ تانيدى.
3. قىلمىستىڭ، زورلىق-زومبىلىقتىڭ نەمەسە وزگە دە زاڭسىز ارەكەتتىڭ سالدارىنان ءتان نەمەسە جان جاراقاتىن بالاعا دەنساۋلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋ ءۇشىن قاجەتتى كومەك كورسەتىلۋگە ءتيىس.
4-تاراۋ. بالا جانە وتباسى
22-باپ. بالانىڭ وتباسىنداعى قۇقىقتارى.
بالا وتباسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىندا، وسى زاڭدا جانە قر-نىڭ وزگە دە زاڭ اكتىلەرىندە بەلگىلەنگەن قۇقىقتارعا يە.
بۇگىنگى كۇنى وتباسىنا قاتىستى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ بەينەسى بولاتىن جانە ونىڭ قىزمەت اياسى مەن قورعاۋىنىڭ قۇقىقتىق كەپىلدىكتەرىن ۇلعايتاتىن وسىنداي قالىپتاعى زاڭداردى قابىلداۋ قاجەتتىلىگى تۋدى.
زورلىق-زومبىلىقپەن تابىستى كۇرەسۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە وسى ماسەلەگە قوعامنىڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋ كەرەك.
بالالارعا قامقورلىق جاساۋ، بالانىڭ ابىرويى مەن قۇقىقتارىن قۇرمەتتەۋ – بۇل تەك مەملەكەتتىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جەكەلەگەن ءاربىر ادامنىڭ مىندەتى...
قورىتىندى.
«مەن زورلىق-زومبىلىققا قارسىمىن» تاقىرىبىنداعى عىلىمي جوبانى بىلاي قورىتىندىلاعىم كەلەدى.
نەمىستىڭ ۇلى اقىنى ۆ. گەتە سەرۋەنگە شىعاردا قالتاسىنا ءتۇرلى گۇلدەردىڭ تۇقىمىن سالىپ شىعىپ، شالعىنداردان، ورماننان وتكەندە، تاۋعا شىققاندا گۇل تۇقىمدارىن سەۋىپ ءجۇرۋدى جانى سۇيگەن. ونىڭ جۇرگەن جەرلەرى مەزگىلى كەلگەندە كەرەمەت گۇلدەر ءوسىپ شىعاتىن.
گەتە سەپكەن گۇل مە، الدە تابيعي جولمەن وزدەرى كوكتەدى مە، ونى ءبىلۋ مىندەتتى ەمەس. دەگەنمەن سۇلۋلىق الەمى، اسەمدىك الەمى بايىدى. سول سياقتى دۇنيەدە زورلىق-زومبىلىق بولماسا ادام ءومىرى، ادامزات دۇنيەسى سۇلۋ دا اسەم بولار ەدى.
ادامزات دۇنيەسىنىڭ اسەمدىگى، الەمنىڭ ادەمىلىگى ءۇشىن نە ۇلەس قوسىپ ءجۇرمىز؟
مەن بىلاي دەگىم كەلەدى.
الەمنىڭ ءبىر ادامى رەتىندە
اق جۇرەگىممەن ءسوز بەرەمىن
وزىمە، جانىمداعىلارعا
كۇننىڭ شۋاعىن، گۇلدىڭ نازىكتىگىن سىيلايمىن.
قاراڭعىنى نۇرلاندىرامىن،
سۋىقتى جىلىتامىن.
ءدال ءقازىر ماعان قيىن بولعانمەن جاسىمايمىن،
ءار كۇنى ءوزىمنىڭ جان دۇنيەمدى
تازارتۋعا تىرىسامىن.
مەنىڭ جۇرەگىم قۋانىشقا، ماحابباتقا،
مەيىرىمگە بولەنەدى.
كەلەر كۇننىڭ شۇعىلالى بولارىنا سەنەمىن،
«مەن زورلىق-زومبىلىققا قارسىمىن».
قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى
№100 ورتا مەكتەبىنىڭ 9 ب سىنىبىنىڭ جەتەكشىسى
سيسەنبايەۆا گۇلميرا ءابدىعاني قىزى
تاقىرىبى: مەن زورلىق-زومبىلىققا قارسىمىن
ماقساتى: وقۋشىلارعا زورلىق زومبىلىق تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ، ادامنىڭ ەڭ جامان قاسيەتى ەكەنىن ايتۋ. ادامنىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى ونىڭ بوستاندىعى، ولاي بولسا وقۋشىلارعا ادامزاتتىق قۇقىقتارىمەن باس بوستاندىقتارىن قورعاۋى تۋرالى ۇيرەتۋ
زورلىق –زومبىلىق ادام اعزاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىنىن ءتۇسىندىرۋ.
جامان ادەتتەردەن بويلارىن اۋلاق ۇستاپ، ونداي ارەكەتتەرگە باماۋعا تاربيەلەۋ، ادامگەرشىلىگى مول سانالى ازامات بولىپ وسۋىنە ىقپال جاساۋ.
تاقىرىپقا شولۋ.
قوعام ءۇشىن ەڭ باستىسى – تاۋەلسىزدىك، ادام ءۇشىن باس بوستاندىعى جانە ۋايىم قايعىسىز ءومىر.
ونىڭ كەپىلى – زاڭدىلىق.
تاۋەلسىزدىك تورىمىزدەن ورىن العان قوعامىمىزداعى ەڭ باستى قۇندىلىق – ادام بوستاندىعى.
ادامنىڭ جانە ادامزاتتىڭ قۇقىقتارى مەن باس بوستاندىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ جانە قورعاۋ – كونستيتۋسيالىق زاڭدىلىقتىڭ باستى تالابى.
قازاقستاندا سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا قول جەتكىزۋدە، دەنساۋلىقتى ساقتاۋ مەن نىعايتۋداعى باستى مىندەتتىڭ ءبىرى – بالا قۇقىعىن قورعاۋ، زورلىق-زومبىلىققا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ.
ەگەر جالپى ايتقاندا زومبىلىقتى فيزيكالىق قاسىرەت كورسەتۋ ارەكەتى دەپ انىقتاۋى بولسا، وندا تۇرمىستىق زومبىلىقتا وسى ارەكەتتىڭ باستاۋى مەن ايقىنداۋ نۇكتەسى انىق بەلگىلەنەدى.
ول – جانۇيا، ياعني زۇلىمدىقشى مەن ونىڭ جەمتىگى ەڭ جاقىن ادامدار بولادى. ولار – جۇبايلار مەن بالالار.
وتباسىنداعى زورلى-زومبىلىق ماسەلەسى الەمنىڭ ءار ەلىندە ەرتەدەن ورىن العان. زورلىق بالالاردىڭ دەنەلىك جانە پسيحولوگيالىق دەنساۋلىقتارى جانە جان-جاقتى دامۋلارى ءۇشىن اۋىر ماشاقات بولىپ تابىلادى.
ايەلدەر مەن بالالارعا قاتىستى زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ جانە باعىتتالعان پروفيلاكتيكالىق سيپاتتاعى شارالاردى جۇرگىزۋدە اقپاراتتىق ۇگىتتەۋشىلىك جۇمىستاردى وتكىزۋ قاجەت بولىپ تابىلادى.
كىرىسپە.
زورلىق-زومبىلىق قۇقىقتا «ءبىر ادامنىڭ ەكىنشى ءبىر ادامعا، ونىڭ جەكە باسىنا تيىسپەۋشىلىك قۇقىعىن بۇزاتىن ءتاني جانە پسيحيكالىق ىقپال جاساۋى» دەلىنگەن.
ءتان ازابىن شەكتىرگەن زورلىق – ادامنىڭ اعزاسىنا تىكەلەي اسەر ەتۋ، ۇرىپ-سوعۋ، دەنەسىنە زاقىم كەلتىرۋ، تاعى باسقا. ءتان ازابىن شەكتىرگەن زورلىقتىڭ سالدارىنان جابىرلەنۋشىنىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرىلۋى مۇمكىن.
جان ازابىن شەكتىرگەن زورلىق – جابىرلەنۋشىنىڭ قارسىلىق كورسەتۋىنە، ءوز قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋىنا دەگەن ەرىك جىگەرىن جاسىتۋ ءۇشىن قورقىتۋ، ادامنىڭ پسيحيكاسىنا اسەر ەتۋ. جان ازابىن شەكتىرگەن زورلىق جۇيكە اۋرۋىنا نەمەسە ءتىپتى جان اۋرۋىنا ۇشىراتۋى مۇمكىن.
ادامنىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپتى ءادىس قولدانىلىپ جاسالعان قىلمىستار «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ» ءتيىستى باپتارىنا سايكەس جاۋاپتىلىق پەن جازانى اۋىرلاتاتىن ءمان-جايلار بولىپ تابىلادى.
نەگىزگى ءبولىم.
ەلىمىزدە زورلىق-زومبىلىققا قاتىستى 20 داعدارىس ورتالىعى بار.
ايەلدەر مەن بالالارعا ارنالعان زورلىق-زومبىلىق پروبلەماسى ەلىمىزدە ەلەۋلى مولشەردە اسقىندى. ستاتيستيكالىق مالىمەتكە قاراعاندا ەلدە جىل ىشىندە 500-دەي ايەل مەن بالا تۇرمىستاعى زورلىق-زومبىلىق قۇربانى بولادى ەكەن.
وتباسىلاردىڭ قيۋى قاشۋىنىڭ باستى ءبىر سەبەبى – جانۇياداعى زورلىق-زومبىلىق.
«وتباسىلىق قارىم-قاتىناستا داعدارىس تۋىنداعاندا، ودان ەشكىمنىڭ ەشتەڭەسى كەتپەيدى» دەگەن تۇسىنىكتەن ارىلۋ كەرەك.
كيكىلجىڭى كوپ بولاتىن وتباسىندا وسكەن بالالار ەسەيگەن سوڭ نە اكەسىنىڭ، نە شەشەسىنىڭ وتباسىندا ءوزىن-وزى ۇستاۋ ۇلگىسىن الادى.
«جوعارىداعى ستاتيستيكا ءبىزدىڭ بۇل ماسەلەگە كوپ ۋاقىت كوڭىل اۋدارماعانىمىزدىڭ ناتيجەسى» دەپ پايىمدايدى ن. گلادىر.
زورلىقتىڭ تۇرلەرى:
- ەموسيالىق زورلىق – بالاعاتتاۋ، قورلاۋ، سوگۋ، بالالاردىڭ جەكە ومىرىنە قول سۇعۋ؛
- فيزيكالىق زورلىق – وتباسى مۇشەلەرىن ماس كۇيىندە نەمەسە ساۋ كۇيىندە ۇرۋدى قولداناتىن ەموسيالىق زورلىق؛
- قاۋىپ-قاتەر – وتباسىن تاستاپ كەتەمىن دەپ قورقىتۋ، ايەلىن نەمەسە بالالارىن ۇرۋ، وز-وزىنە قول جۇمساۋعا يتەرمەلەۋ؛
- بالالاردى اناسىنا قارسى قولدانۋ، ايەلىن ءوز بالالارىن ەشقاشان كورسەتپەيتىندىگىمەن قورقىتۋ، قورقىتاتىن جولداۋلاردى بەرۋ ءۇشىن بالالاردى قولدانۋ.
قازاقستانداعى تۇرمىستىق زومبىلىق تۋرالى زاڭدى قابىلداۋ قاجەتتىگى تۋدى.زورلىق زومبىلىق داعدارىستان شىعۋ جانە دامۋ كەزىندەگى ەلىمىزدەگى ادامزات الەۋەتىنە قاجەتتىگى دە تۋىنداپ وتىرعاندىعىن ەسكەرتەدى.
قازاق حالقىنىڭ دانا ءسوزى بار: «ايەل ادامعا رۋحى ءالسىز ەر ادام عانا قول كوتەرەدى». بۇنى حالىق جازىلماعان زاڭ دەپ ساناپ وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتاپ كەلەدى، الايدا وكىنىشكە وراي كەيبىر ەر ادامدار ۇمىتىپ كەتكەن سىڭايلى.
«اتا كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» - دەمەكشى بالاعا وتباسى تاربيەسىنىڭ اسەرى مول. تاربيەگە اسەر بەرەتىن وسكەن ورتا، اتا-انانىڭ تاربيەسى دۇرىس بولماسا، جامان اسەرلەر ادامدى ازعىرىپ، ءتۇرلى جامان مىنەزدى جۇقتىرادى.
«انا – سايا بولار باعىڭ بولسا،
اكە – اسقار تاۋىڭ» دەيدى قازاقتا.
ءبىر كۇن بار جىلاتار كۇن، جۇباتار كۇن.
ءبىر كۇن بار قۋانتار كۇن مۇڭايتار كۇن.
«جاقسىدان جامان تۋادى، ءبىر اياق اسقا العىسىز،
جاماننان جاقسى تۋادى، ادام ايتسا نانىسىز» دەيدى حالقىمىز.
وتباسىنداعى اتا-انانىڭ مىنەز قۇلقى – بالانىڭ كوز الدىنداعى ۇلگى، ونەگە الاتىن، وعان قاراپ وسەتىن نىسانى.
ناشاقورلىق، تەمەكىگە، ىشىمدىككە ۇيىرلىك بۇزىقتىق جولعا ءتۇسىپ زورلىق-زومبىلىق جاساۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى، ەڭبەك ەتۋگە، قوعامعا، دەنساۋلىققا، ۇرپاققا، وتباسىنا زيانىن تيگىزەدى.
سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءبىر نەگىزگى كۇردەلى ماسەلەسى – جامان قىلىقتاردان، ياعني زورلىق-زومبىلىقتان اۋلاق بولۋ. ىشىمدىككە ءۇيىر ادام ەسىنەن ايىرىلىپ، قاسىنداعى ادامدارعا زيانىن تيگىزەدى، وتباسىنا ويران سالادى، وتباسى مۇشەلەرىنە وعاش قىلىقتار كورسەتىپ مازاسىن الادى. بۇل بالانىڭ پسيحولوگياسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. بالا وزىنە كەرەكتى رۋحاني دۇنيەنىڭ بارلىعىن قورشاعان ورتادان الادى.
زورلىق-زومبىلىق تاربيەسىزدىكتەن دە تۋىندايدى. «تاربيەسىزدىك – ول ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم كەلەشەكتە ادام ومىرىنە اپات اكەلەدى» دەگەن بولاتىن ۇلى بابامىز ءابۋناسىر ءال فارابي.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ 1918 جىلى ءوزىنىڭ «اباي» جۋرنالىنا جاريالاعان «تاربيە» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەگەن:
«تاربيە اسەر بەرەتىن نارسە - وسكەن ورتا، اتا-انانىڭ تاربيەسى»
«سۇتپەن كىرگەن سۇيەكپەن كەتەدى»، بالا جاسىندا قانداي تاربيە السا، ەرجەتكەندە سول ادەت قالمايدى دەگەن ءسوز.
ۇلتىمىزدىڭ قانىنداعى ىزەتتىلىك دورەكىلىككە، قايىرىمدىلىق قاتىگەزدىككە، جومارتتىق توعىشارلىققا، ادالدىق ارامدىققا، پاراساتتىلىق پاراسىزدىققا اۋىسپاسىن دەگەن ۇلكەن ءۇمىت تۇر.
وتباسىنداعى تۇرمىستىق قاتىناستار سالاسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان زاڭدى نورمالار جەتىلدىرىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ زاڭ جوبالارىنىڭ جۇمىستارىن ىسكە اسىرۋ جوسپارىنىڭ 29 پۋنكتىنە سايكەس 2004 جىلدىڭ 13-جەلتوقسانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر ءمينيسترىنىڭ تاعايىنداۋىمەن «تۇرمىستىق زومبىلىققا قارسى ارەكەت ەتۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى ازىرلەندى.
زاڭ جوباسىنىڭ نەگىزگى ماقساتتارى
- ادامنىڭ قىزىعۋشىلىعىن، بوستاندىعىن، زاڭدى قۇقىقتارىن قورعاۋعا، كەپىلدەمە بەرۋدى كوتەرمەلەۋ.
- وتباسىلىق تۇرمىستىق قاتىناستار سالاسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتى تومەندەتۋ جونىندە ءتيىمدى شارالار قابىلداۋ.
- تۇرمىستىق زومبىلىقسىڭ الدىن الۋدىڭ كوپ دەڭگەيلى جۇيەسىن جۇرگىزۋ
اتالعان زاڭدى قابىلداۋ – وتباسىلىق تۇرمىستىق قاتىناستارداعى ازاماتتاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارىن جانە بوستاندىقتارىن، قۇقىقتارىن قورعاۋداعى تيىمدىلىكتى ارتتىرۋ، وسى سالاداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ دەڭگەيىن تومەندەتۋ.
ايەلدەر مەن بالالارعا قاتىستى زومبىلىقتىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان پروفيلاكتيكالىق سيپاتتاعى شارالاردى جۇرگىزۋدە اقپاراتتىق ۇگىتتەۋشىلىك جۇمىستاردى وتكىزۋ كەرەك ءىسى بولىپ تابىلادى.
تۇرمىستىق زومبىلىق قىلمىستىق ءىس بولىپ تابىلادى.
بۇل قاساقانا ادام دەنەسىنە جۇيەلى زومبىلىق ارەكەت نەمەسە ۇرىپ سوعۋ جولىمەن دەنەسىنە زاقىم كەلتىرۋ نەمەسە پسيحولوگيالىق زاقىم كەلتىرۋ نەگىزىندە قاساقانا ارەكەت ەتۋ.
- زومبىلىقشىنىڭ ارەكەتى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق رەتىندە كۆيليفيكاسيالانادى:دەنەگە اسەر ەتۋ، كەمسىتۋ، سوزبەن ءتيىسۋ، ءۇي تىنىشتىعىن بۇزۋ، ازاماتتاردى سىيلاماۋ، جەكە ومىرىنە قول سۇعۋ.
- زورلىقشى ارەكەتىنەن اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق بەلگىلەرى دە، بولماسا قىلمىستىق ىستەر دە بايقالمايدى. ءبىراق ول ءوزىنىڭ مىنەز قۇلقى مەن جابىرلەنۋشىنىڭ ومىرىنە قولايسىز جاعدايلار جاسايدى.
زورلىق زومبىلىقتىڭ بالانىڭ مىنەز-قۇلقىنا اسەر ەتۋ ەرەكشەلىكتەرى بار. اتا-اناسى جانە باسقا دا زاڭدى وكىلدەرى اتا-انالىق قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىرعان كەزدە بالانىڭ دەنە جانە پسيحيكالىق دەنساۋلىعىنا، ونىڭ يماندىلىق دامۋىنا زيان كەلتىرۋگە قۇقىلى ەمەس. بالانى تاربيەلەۋ تاسىلدەرىندە بالانىڭ ادامدىق قادىر-قاسيەتىنە مەنسىنبەي قاتار، دورەكى قاراۋ، ونى قورلاۋ نەمەسە قاناۋ بولماۋعا ءتيىس.
بالالار قۇقىعىن قورعاۋ – ەگەمەن ەلىمىزدىڭ استى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى. سول ءۇشىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ دۇرىس تاربيە الىپ، قوعامداعى قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋى كەرەك.
«بالالاردىڭ ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋ – ەرتەڭگى بولاشاقتىڭ كەپىلى. سوندىقتان دا بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ماسەلەسى قاشان دا وزەكتى بولىپ قال بەرمەك» دەيدى وبلىستىق بالالاردىڭ قۇقىقتارى قورعاۋ دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى گۇلبارام ناۋرىزبايەۆا.
بالالار قۇقىعىن قورعاۋ.
7 تاراۋ. بالا جانە قوعام.
36-باپ. بالانى الەۋمەتتىك ورتانىڭ تەرىس ىقپالىنان ساقتاۋ.
1. مەملەكەتتىك ورگاندار، جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار بالانى ونىڭ دەنساۋلىعىنا، يماندىلىق جاعىنان جانە رۋحاني دامۋىنا زيان كەلتىرەتىن الەۋمەتتىك ورتانىڭ، اقپاراتتىق، ناسيحات پەن ۇگىتتىڭ تەرىس ىقپالىنان قورعاۋعا مىندەتتى.
2.ءسوس ناسيحاتتاۋ مەن بالاعا قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋدى مەملەكەت ءوز ساياساتىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى دەپ تانيدى.
3. قىلمىستىڭ، زورلىق-زومبىلىقتىڭ نەمەسە وزگە دە زاڭسىز ارەكەتتىڭ سالدارىنان ءتان نەمەسە جان جاراقاتىن بالاعا دەنساۋلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋ ءۇشىن قاجەتتى كومەك كورسەتىلۋگە ءتيىس.
4-تاراۋ. بالا جانە وتباسى
22-باپ. بالانىڭ وتباسىنداعى قۇقىقتارى.
بالا وتباسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىندا، وسى زاڭدا جانە قر-نىڭ وزگە دە زاڭ اكتىلەرىندە بەلگىلەنگەن قۇقىقتارعا يە.
بۇگىنگى كۇنى وتباسىنا قاتىستى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ بەينەسى بولاتىن جانە ونىڭ قىزمەت اياسى مەن قورعاۋىنىڭ قۇقىقتىق كەپىلدىكتەرىن ۇلعايتاتىن وسىنداي قالىپتاعى زاڭداردى قابىلداۋ قاجەتتىلىگى تۋدى.
زورلىق-زومبىلىقپەن تابىستى كۇرەسۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە وسى ماسەلەگە قوعامنىڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋ كەرەك.
بالالارعا قامقورلىق جاساۋ، بالانىڭ ابىرويى مەن قۇقىقتارىن قۇرمەتتەۋ – بۇل تەك مەملەكەتتىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جەكەلەگەن ءاربىر ادامنىڭ مىندەتى...
قورىتىندى.
«مەن زورلىق-زومبىلىققا قارسىمىن» تاقىرىبىنداعى عىلىمي جوبانى بىلاي قورىتىندىلاعىم كەلەدى.
نەمىستىڭ ۇلى اقىنى ۆ. گەتە سەرۋەنگە شىعاردا قالتاسىنا ءتۇرلى گۇلدەردىڭ تۇقىمىن سالىپ شىعىپ، شالعىنداردان، ورماننان وتكەندە، تاۋعا شىققاندا گۇل تۇقىمدارىن سەۋىپ ءجۇرۋدى جانى سۇيگەن. ونىڭ جۇرگەن جەرلەرى مەزگىلى كەلگەندە كەرەمەت گۇلدەر ءوسىپ شىعاتىن.
گەتە سەپكەن گۇل مە، الدە تابيعي جولمەن وزدەرى كوكتەدى مە، ونى ءبىلۋ مىندەتتى ەمەس. دەگەنمەن سۇلۋلىق الەمى، اسەمدىك الەمى بايىدى. سول سياقتى دۇنيەدە زورلىق-زومبىلىق بولماسا ادام ءومىرى، ادامزات دۇنيەسى سۇلۋ دا اسەم بولار ەدى.
ادامزات دۇنيەسىنىڭ اسەمدىگى، الەمنىڭ ادەمىلىگى ءۇشىن نە ۇلەس قوسىپ ءجۇرمىز؟
مەن بىلاي دەگىم كەلەدى.
الەمنىڭ ءبىر ادامى رەتىندە
اق جۇرەگىممەن ءسوز بەرەمىن
وزىمە، جانىمداعىلارعا
كۇننىڭ شۋاعىن، گۇلدىڭ نازىكتىگىن سىيلايمىن.
قاراڭعىنى نۇرلاندىرامىن،
سۋىقتى جىلىتامىن.
ءدال ءقازىر ماعان قيىن بولعانمەن جاسىمايمىن،
ءار كۇنى ءوزىمنىڭ جان دۇنيەمدى
تازارتۋعا تىرىسامىن.
مەنىڭ جۇرەگىم قۋانىشقا، ماحابباتقا،
مەيىرىمگە بولەنەدى.
كەلەر كۇننىڭ شۇعىلالى بولارىنا سەنەمىن،
«مەن زورلىق-زومبىلىققا قارسىمىن».
You Might Also Like
