مەنىڭ اتىم — قوجا
ءبىرىنشى تاراۋدا
وقۋشى شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرىمەن، ياعني مەنىمەن تانىسادى.
مەنىڭ اتىم... اتىمدى ايتا باستاسام، ءتىلىم تاڭدايىما جابىسىپ قالعانداي بولادى دا تۇرادى. ادامنىڭ اتىنىڭ سۇيكىمدى بولۋى دا زور باقىت پا دەيمىن. ماسەلەن، مۇرات، بولات، ەربول، باقىت دەگەن اتتاردى الىپ قاراڭدارشى. ايتۋعا دا ىقشام، ەستىر قۇلاققا دا جاعىمدى. ءارى ماعىنا جاعىنان دا، قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن مايقانوۆا تاتەيشە ايتقاندا، بۇلار جوعارى يدەيالى ەسىمدەر. مۇندايلار ءوز اتىن كادىمگىدەي ماقتانىش كورىپ، بىرەۋمەن تانىسا قالسا، مانەرلەپ، كوتەرىڭكى داۋىسپەن ايتادى. ال ەندى ايتۋعا دا، ەستۋگە دە قولايسىز ەسىمدەر بار. وزگە تۇگىل، وزىڭە دە ۇنامايدى-اق. اتتەڭ، قولدان كەلسە، تاباندا وزگەرتىپ، ادەمى اتتاردىڭ ءبىرىن يەمدەنىپ الار ەدىڭ. ءبىراق امالىڭ نەشىك، سەن قىزىل شاقا بولىپ جورگەكتە جاتقاندا، سونداعى اقىماقتىعىڭدى پايدالانىپ، اكە-شەشەڭ نەمەسە شىلدەحاناعا كەلىپ، دۋىلداپ وتىرعان باسقا بىرەۋ سولاي اتاپ جىبەرگەن. وسكەمبايدىڭ بالاسىنا تىڭجىرتار دەپ ات قويعان سەكىلدى، وزگە قىزۋ جۇرت سول ارادا دۋ قوستاپ: «وسى بولسىن بالانىڭ اتى، وسى بولسىن، مۇنان جاقسى اتتى دۇنيەنى شىرق اينالساق تا تاپپايمىز» دەسكەن. مىنە، سول كۇننەن، سول مەزەتتەن باستاپ، الگى ات سەنىمەن بىرگە تۋعانداي ماڭدايىڭا شاپتالعان دا قالعان. ەندى ودان كوزىڭ تىرىدە قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. ۇناتپاساڭ دا، موينىڭا ءىلىپ جۇرە بەرەسىڭ.
ومىردە وسى ءتارىزدى ادىلەتسىزدىكتەر تولىپ جاتىر. جۋىردا مەن گازەتتەن وقىدىم: قىتايلاردىڭ ات قويۋى قىزىق بولادى ەكەن. بالا بەس-التى جاسقا تولعانشا، ونىڭ تاۋەلدى اتى بولمايدى. «ورتانشىم»، «كەنجەم»، «سۇيىكتىم»، «جۇپارىم» دەگەن سەكىلدى شارتتى اتاۋمەن اتاپ جۇرەدى. ال ەسى كىرىپ، بەس-التى جاسقا تولعاننان كەيىن، بالا وزىنە قانداي ەسىم ۇناسا، سونى تاڭداپ الادى. مىنە، ادىلدىك دەگەن. وسى دۇرىس ەمەس پە؟
جارايدى، وتكەنگە وكىنىش جوق دەگەندەي، ءىستىڭ تۋراسىنا كوشەلىك. مەنىڭ اتىم قوجا. كورىپ وتىرسىڭدار، پالەندەي ايدىك ات ەمەس.
شىنىن ايتسام، بۇل و باستا قوجا ەمەس، قوجابەرگەن ەكەن. تۋۋ كۋالىگىنىڭ وزىندە سولاي دەپ جازىلعان. ءبىراق دۇنيەدە نە قيلى عاجايىپ قۇبىلىستار بولا بەرەتىنى ءتارىزدى، بەرتىن كەلە قوجابەرگەننىڭ «قۇيرىعى» ءۇزىلىپ ءتۇسىپ قالىپتى. بۇل قۇبىلىستىڭ ءدال قاي جىلى، قاي ايدا، قاي كۇنى بولعانىن تاپ باسىپ ەشكىم دە ايتىپ بەرە المايدى.
سونىمەن، مەن ءوزىم ەس بىلگەلى قوجامىن. اۋىل-ايماقتىڭ ءبارى سولاي اتايدى.
ءبىز ءبىر كلاستا ەكى قوجا بارمىز. ءسۇتتىبايدىڭ ۇلكەن بالاسىنىڭ اتى دا قوجا. وقۋشىلار ەكەۋىمىزدى شاتاستىرىپ الماس ءۇشىن، وڭىمىزگە قاراپ، مەنى قارا قوجا، ونى سارى قوجا دەپ اتايدى.
اۋەل باستا مەن بۇعان دا شامدانىپ قالاتىن ەدىم. ءبىراق جۇرە-بارا قۇلاعىم ۇيرەنىپ، داعدىلانىپ كەتتىم. «قارا قوجا» دەگەندەرگە «ءاۋ» دەپ، جالت قارايتىن بولدىم.
جانتاس ءتارىزدى قىلجاقتار وسىنىڭ ءوزىن دە دۇرىس ايتپايدى، ادەيى بۇزىپ، كەلەمەجدەپ، «قارا قوجا» دەۋدىڭ ورنىنا «قارا كوجە» دەيدى. مەن بايقاماي قالىپ، «ءاۋ!» دەيمىن. ءبىراق بۇل قىلىعى ءۇشىن، بەيشارانىڭ وبالى نەشىك، ءتيىستى سىباعاسىن مەنەن تالاي رەت الدى...
فاميليام قادىروۆ. ءبىر كەزدە «قادىر ۇلى» دەپ تە جازىپ ءجۇردىم. ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى «وۆ» بولىپ جاتقاندا، مەنىڭ ولاردان الابوتەن جىرىلىپ شىققانىم جاراماس دەدىم دە، «قادىروۆقا» قايتىپ كەلدىم.
قادىر — مەنىڭ اكەم. ەح، شىركىن دۇنيە-اي دەسەڭشى! «اكە» دەگەن ءسوزدى ايتقاندا، جۇرەگىم قارس ايرىلا جازدايدى-اۋ. قانداي جاقىن، قانداي ىستىق! بالالار: «مەنىڭ اكەم ءويتتى، مەنىڭ اكەم ءبۇيتتى. مەنىڭ اكەم انانى ساتىپ اپەرەتىن بولدى، مەنىڭ اكەم مىنانى ساتىپ اپەرەتىن بولدى» دەپ ماقتانىش ەتىپ جاتادى. ال مەن بولسام، اكەمنىڭ قانداي ادام ەكەنىن دە بىلمەيمىن. ويتكەنى ول مايدانعا اتتانعاندا، مەن ەكى جاستامىن. ەكى جاسار اقىماق نە بىلەدى، نە تۇسىنەدى؟ سول كەتكەننەن ابزال اكەم مول كەتتى، ورالمادى...
Ex، قايران اكەم! ەگەر سەن ءتىرى بولساڭ، مۇمكىن، مەن بۇدان گورى باسقاداي بولار ما ەدىم. كىم بىلەدى، جەر-الەمدى شۋلاتىپ، سوتقار قوجا اتانىپ جۇرگەنىم اكەسىز جەتىم وسكەندىگىمنەن دە شىعار.
كىمگە دە بولسا ءبىر اكە ابدەن كەرەك. ءتىپتى سەلكىلدەگەن شالداردىڭ وزدەرى كەيدە: «جارىقتىق، اكەم انانداي ەدى، اكەم مىنانداي ەدى» دەپ ەسكە الىپ، ارمانداپ وتىرماي ما؟
ال كۇيەۋ كەرەك پە ايەلگە؟ مەنىڭشە، ابدەن كەرەك. كەيدە ميللات مامام اكەمنىڭ سۋرەتتەرىن اقتارىپ قاراپ وتىرادى دا، مۇڭعا باتىپ، ءبىرتۇرلى ەگىلىپ كەتكەندەي بولادى. كىرپىگى جاسقا شىلانادى... مەن سول كەزدە ماماتايىمدى كەرەمەت اياپ كەتەم. ءبىراق اياعانمەن نە پايدا، بىلەم، سەزەم نەگە كۇيزەلەتىنىن.
ەگەر ونىڭ كۇيەۋى، ياعني مەنىڭ اكەم ءتىرى بولسا، قاراتاي ۇياتسىز ماماما وزەۋرەپ ءسوز ايتپاق تۇگىل، ونىڭ ماڭىنان جۇرە الار ما ەدى.
ءسويتىپ، مەن سەندەرگە ءوزىمنىڭ ءاتى-جونىمدى ايتتىم. ال كوركەم شىعارمادا كەيىپكەردىڭ كىم ەكەنى اتالىپ قانا قويماي، سىرت بەينەسى قوسا سيپاتتالاتىن ءداستۇر بار عوي. ەندى سوعان كوشەيىن. توقتاڭىز، بۇل ءۇشىن اۋەلى ءوزىمدى ءوزىم اينادان بايىپتاپ قاراپ الايىن... مىناۋ، مىنە، مۇرنىم. اجەم كەيدە مەنىڭ اتىمدى اتاماي، «تامپىش نەمە» دەيدى. ونىڭ ايتقانى ىپ-راس ەكەن عوي. ەكى تاناۋىما ەكى ساۋساعىم ەركىن سىيىپ كەتەرلىك، قوساۋىز مىلتىقتىڭ اۋزىنداي ۇڭىرەيىپ تۇر. ەكى شەكەمنىڭ شىعىڭقىلىعى بولماسا، باسىم قاربىز ءتارىزدى دوپ-دومالاق، تاپ-تاقىر. شاشىمدى اۋباكىر شال كەشە عانا ۇستارامەن سىپىرىپ الىپ تاستاعان.
وح، مەنىڭ شاشىم! قاتتىلىعى، قايراتتىلىعى شوشقانىڭ قىلشىعىنان ءبىر كەم ەمەس. وسى اۋىلدا ونى الۋعا جارايتىن ءبىر عانا ۇستارا بار — ول اۋباكىردىكى. ونىڭ ءوزى دە العاش سالعان بەتتە تۇتقىرلانىپ، جۇرمەي قالادى. شاشىمدى ءار العان سايىن، اۋباكىر مەنى ءبىرىنشى رەت كەزدەستىرگەن ادامداي تاڭ قالىپ بىتەدى.
— ياپىر-اي، مۇنداي دا شاش بىتە بەرەدى ەكەن-اۋ! مىناۋ شاش ەمەس، تىكەنەك قوي. تىكەنەك. مىنەزىڭنىڭ شاتاقتىعى وسىدان-اق كورىنىپ تۇر.
سيپاتتالماعان ەندى نەم قالدى! قارالىعىمدى اۋەل باستا-اق ايتقانمىن. سول جاق قۇلاعىمنىڭ استىنا تامان ءبىر ءتۇيىر قالىم بار. بوتشاعاردىڭ بىتپەيتىن جەرگە ءبىتۋىن قاراشى. ودان دا بەتىمنىڭ ۇشىنا تامان بولساشى. سوندا ادەمىرەك كورىنەر مە ەدىم. ءبىر ازۋىمدى بىلتىر... ءجا، ونى ايتۋدىڭ قاجەتى دە بولماس. كىمنىڭ ءتىسىن قۇرت جەمەيدى دەيسىڭ جانە ول بىلاي قاراعاندا كورىنبەيدى دە.
ال بويىمدى بىرەۋلەر ورتا بويلى دەيدى. اجەم بولسا، اكەڭ ءتارىزدى سۇڭعاق بولاسىڭ دەيدى. كىمدىكى راس ەكەنىن قۇدايىم ءبىلسىن. وتكەن كۇزدە مەكتەپتە دارىگەر قاراپ ولشەگەندە، ءبىر ءجۇز وتىز توعىز سانتيمەتر شىققان ەدىم. ەگەر شاشىم بولسا، ءجۇز قىرىق شىعۋى ءسوزسىز ەدى. تاقىر باس جۇرگەننىڭ وسىنداي زالالى دا بار. جاسىم ون ەكىدە. بەسىنشى كلاستى ءبىتىرىپ وتىرمىن.
پوۆەستىڭ ءبىرىنشى تاراۋىن وسىمەن دوعارامىن دا، كەلەسى تاراۋعا كوشەمىن.
EKIHشI تاراۋدا
قاراتاي جايىندا ايتىلادى.
كۇنى بويى فۋتبول ويناپ، ابدەن قالجىرادىم. ويىن ۇستىندە شارشاعانىڭ ونشا اڭعارىلمايدى. ەندى، مىنە، دەل-سال بولىپ، ءوزىمدى ءوزىم ارەڭ سۇيرەپ كەلە جاتىرمىن. اياققا قونعان شاڭدى قاراشى، ءبىر ەلى. شىركىن-اي، وسى بويدا بارىپ، كۇمپ ەتىپ وزەنگە قويىپ كەتەر مە ەدى.
وزەن بويىنا كوز تىكسەم، قىزدار شومىلىپ ءجۇر ەكەن. مەيلى، شومىلا بەرسىن، ولارعا دا سالقىنداۋ كەرەك قوي. ال مەن اۋەلى تاماقتانىپ الايىن، ءىشىم يتشە قىڭسىلاپ، تۇيەنى تۇگىمەن، ناردى جۇگىمەن جۇتىپ جىبەرە جازداپ كەلە جاتقام جوق پا.
قورانىڭ بۇرىشىن اينالا بەرگەنىم سول ەدى، كوزىم ەسىك الدىنداعى تاجالعا ءتۇستى. جۇرەگىم ءدىر ەتىپ، بويىمدى دەرەۋ جيىپ العانداي بولدىم. تاجال تاپجىلار ەمەس. ەجەلگى داعدىسى بويىنشا ءبىزدىڭ بوساعانى يىسكەپ، مەلشيىپتى دە قالىپتى.
تاجال دەپ وتىرعانىم — سىرى كوشە باستاعان، جاعال-جاعال ءۇش دوڭگەلەكتى، كوكشىل كونە موتوسيكل. ءار جەكسەنبى سايىن ونىڭ كورگەن كۇنى وسى، ءبىزدىڭ قورادان شىقپايدى.
موتوسيكلدىڭ يەسى — كورشى كولحوزداعى كومباينشى جىگىت قاراتاي. جىگىت دەيمىن-اۋ، قايداعى جىگىت. بەتى ءاجىم-اجىم، ساقالى تىكەنەكتەي كارى بىرەۋ.
قاراتايدى مەن قانداي جەكسۇرىن كورسەم، جاعال موتوسيكلدى سونداي جەكسۇرىن كورەم. ويتكەنى ونى قۇستاي ۇشىرىپ زىرىلداتىپ، لەزدە الىپ كەلەتىن وسى انتۇرعان ەمەس پە.
بۇدان ءبىر جىل بۇرىن قاراتايدىڭ ايەلى دۇنيە سالعان ەكەن. ايەلى دۇنيە سالدى دەگەن ءسوز — ءوزى بويداق قالدى دەگەن ءسوز. ال ءوزى بويداق قالعاننان كەيىن، تاعى دا ۇيلەنبەكشى. وسى ارادا كىمگە دەگەن سۇراق تۋادى. دۇنيەدە وزگە ايەل قۇرىپ قالعانداي، قاراتايدىڭ ەسەك دامە كوڭىلى مەنىڭ ميللات ماماما اۋاتىن ءتارىزدى. جاعال موتوسيكلدىڭ ءار جەكسەنبى سايىن ءبىزدىڭ بوساعانى يىسكەپ، قاڭتارىلىپ تۇرۋىنداعى گاپ، مىنە، وسى.
ارينە، بۇل ماسەلە جونىندە مەنەن اقىل-كەڭەس سۇراپ جاتقان ەشكىم جوق. ءبىراق مەن قاراتايعا ىشتەي كىجىنەمىن دە، «اتاڭنىڭ باسى، مەنىڭ مامام تيەر ساعان!» دەگەن ءسوزدى ايتامىن.
ۇيگە كىرە بەرىپ، مەن موتوسيكل دوڭگەلەگىن تەۋىپ جىبەردىم. كىم يەمدەنسە، سوعان قۇلشىلىق ەتەتىن مەڭىرەۋ تەحنيكا بۇعان نە جاۋاپ قاتسىن. زىرق ەتىپ ءبىر تەربەلدى دە، ءۇنسىز قالا بەردى.
اۋىز ۇيدە اجەم كۇبى ءپىسىپ تۇر ەكەن. ەرتەدەن قارا كەشكە ءبىر تىنىم المايتىن بەينەتقور اجەم-اي. كۇمپىلدەتىپ پىسكەندە، قاراشى، كۇبىنىڭ ءتۇبىن تۇسىرە جازدايدى. ورامالى سىرعىپ جەلكەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن. كوپتى كورگەن بۋرىل باسى بۋسانىپ، تەر ءيىسى كەلەدى. قولىمداعى دوپتى تارس ەتكىزىپ بوساعاعا تاستاي بەردىم دە، مەن سول ەكپىنىممەن تور ۇيگە قاراي بەتتەدىم.
جۇمىسىن دەرەۋ دوعاردى دا:
— ءاي، مىنا تۇرىڭمەن قايدا باراسىڭ؟ وندا كىسى وتىر، — دەدى اجەم.
ءوزى قىزىق كىسى، كىم وتىرعانىن مەن بىلمەيدى دەپ ويلاي ما ەكەن.
— كىسى بولسا، ءقايتۋشى ەدىم!
داۋىسىم قاتتى شىعىپ كەتتى. مەيلى، ەستىسە، ەستي بەرسىن.
ەسىكتى جۇلقىپ اشىپ، كىرىپ كەلدىم. قاراتاي مەن مامام تەرەزە الدىنداعى ستولدا، ادەتتەگىشە، بەتپە-بەت اڭگىمەلەسىپ وتىر. ەكەۋى بىردەي ماعان قارادى. قاراتايدىڭ جۇزىندە مەنىڭ كەلۋىمدى جاراتپاعان ابىرجۋ بار. ال مامامنىڭ تىكسىنىپ شىعىنا قاراعان قاباتىنان مىنا تاسىر ءجۇرىسىمنىڭ وعان دا ۇناماعانىن بىردەن اڭعاردىم.
وسى بويدا بۇرىشتاعى كىتاپ شكافىما قاراي ءوتىپ بارا جاتىر ەدىم، قاراتاي كۇلىمسىرەگەن داۋىسپەن:
— ءاي، قوجاتاي، سالەم قايدا؟ — دەدى.
جاسى ۇلكەن تانىس ادامعا سالەم بەرمەۋ — كورگەنسىزدىكتىڭ بەلگىسى دەپ مامام مەنى تالاي باۋلىعان. سول پارىزىمدى امالسىز وتەپ:
— سالاماتسىز با، — دەي سالدىم.
ۇلكەندەردىڭ ۇستىنە بۇيىمتايسىز، ەت قىزۋلىقپەن كىرىپ كەلگەندىكتەن، ەندى امالسىزدان بىردەڭە ىستەۋىم كەرەك بولدى. تۋ سىرتىمدى مامام مەن قاراتايعا بەرىپ، شكافتىڭ ەڭ تومەنگى سورەسىندەگى گازەت-جۋرنالداردى ماقساتسىز اقتارىپ، كۇيبەڭدەپ جاتىرمىن. نەنى ىزدەپ، نەنى تابا الماي جاتقانىمدى ءبىر قۇداي ءوزى بىلەدى. ال ەكى قۇلاعىم مامام مەن قاراتايدا.
— ءيا، بيىلعى كوكتەم جاۋىندى بولدى، — دەپ باستادى قاراتاي ەندىگى اڭگىمەسىن. — ءبىزدىڭ «كومينتەرننىڭ» استىعى دا بەلۋاردان كەپ، جايقالىپ تۇر. ەندى كۇزگى بۇرشاق نوسەردەن امان بولسا، جۇرت رىزىعى جامان بولا قويماس.
اڭگىمە جەلىسىنەن جالت بەرىپ، قاراتايدىڭ نە بولسا، سونى ايتىپ كەتكەنىن مەن بىردەن ءتۇسىندىم دە، تاعى نە دەر ەكەن دەپ، ەڭسەمدى كوتەرمەستەن، وزىممەن ءوزىم بولعانسىپ، كۇيبەڭدەي بەردىم.
— جامان بولا قويماس، — دەپ قوستادى مامام قاراتايدى بەيقام ۇنمەن. ونىڭ داۋىسىنان: «ەح، قاراتاي، مەنىڭ بالامدى ءويتىپ الدارقاتا المايسىڭ. ول ءبارىن دە سەزەدى، ءبارىن دە تۇسىنەدى» دەگەن ماعىنا اڭعارىلاتىن ەدى.
ارادا بىرنەشە مينۋت ءۇنسىز ءوتتى. كەنەت مامامنىڭ:
— بالام، — دەگەن قاتقىل ءۇنى ەستىلدى، —سەنىڭ سونشا كۇيبەڭدەپ، تابا الماي جاتقانىڭ نە نارسە؟
بۇل ءسوز ماعان التى ورمە قامشىمەن جورعالاتا تارتىپ جىبەرگەندەي اسەر ەتتى. اسىرەسە «بالام» دەگەن ءسوزدىڭ ءزارى كۇشتى-اق ەدى. ويتكەنى جايشىلىقتا مامام مەنىڭ اتىمدى اتايتىن. «بالام» دەگەن مىناۋ رەسمي ءۇنى «ۇلكەندەردىڭ سوزىنە تىڭشىلىق ىستەمەك بولعان بۇل ساسىق قۋلىعىڭدى تاستا» دەپ جەكىرگەنمەن بىردەي ەدى. سونى تەز ۇقتىم دا، قولىما تيگەن ءبىر جۋرنالدى ۇستاپ، تايىپ وتىردىم.
قاراتاي بۇل كۇنى بىزدىكىندە كەي-كەيدەگىدەي ۇزاق وتىرىپ العان جوق. مەنىڭ سوڭىمنان كەشىكپەي ول دا شىقتى. باسقا ۋاقىتتا، كەتەرىڭدە، اجەممەن كوڭىلدى قوشتاسىپ، ماعان دا بىرنەشە جىلى قالجىڭ، ويىن سوزدەر ايتىپ، جاراتپاعانىما قاراماستان، ارقا-باسىمنان قاعىپ اتتاناتىن. كەيدە: «كەل، وتىر، اۋىلدى ءبىر اينالدىرىپ، سەرۋەندەتىپ اكەلەيىن»، — دەپ جالباقتاپ، كوڭىلىمدى تاپقىسى كەلەتىن. بۇل جولى ولاي ەمەس، قاراسۇر ءجۇزى ونان ارمەن كۇرەڭىتىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ شىقتى. اۋىز ءۇيدىڭ تورىندە تاماق ءىشىپ وتىرعان مەنى قويۋ قاستى، سالبىراعان اۋىر قاباعىنىڭ استىنان سولعىن عانا ءبىر شولدى دا، ۇندەمەدى. «بايبىشە، قوش بولىڭىز» دەپ، اجەمە ارناعان ءسوزىن دە، ايتەۋىر مىندەت ساناپ، يەگىنەن وزدىرماي، ءجۇردىم-باردىم ايتىپ، بوگەلمەستەن شىعىپ كەتتى. ەندى ءبىر ساتتە موتوسيكلدىڭ پىرس-پىرس ەتىپ شاشالا وت العان ءۇنى، ونىڭ سوڭىنان مىلتىق اتىلعانداي پاتىرلاپ قۇلاق تەسەرلىك جايسىز ءبىر ىرتىك داۋىستار ەستىلدى. ءبىزدىڭ قورادان سۋىرىلا شىققان وسى ءۇن ۇستى-ۇستىنە جيىلەپ، كوشەنىڭ باسىنا قاراي الىستاپ بارا جاتتى.
ءۇشىنشى تاراۋدا
مەن ءوز ويىمنان حابار بەرەمىن جانە قۇمداعى ءىز جايلى ءسوز بولادى.
قاراتايدىڭ تەز جونەلگەنىنە مەن قۋانىشتى ەدىم. وسى كەتكەننەن قاراسى ءبىرجولاتا وشسە. مامامنىڭ قاراتايعا شىنىمەن كۇيەۋگە شىققىسى كەلە مە؟ مۇمكىن ەمەس. بوتەن بىرەۋگە... تىكەنەك ساقال، كاپ-كارى قاراتايعا... جو، جو، ول وعان شىقپايدى كۇيەۋگە. ءتىپتى جاس بولسىن، قانداي بولسا، سونداي بولسىن، ماماما كەرەگى نە بوتەن كۇيەۋدىڭ؟ ءبىز، اجەم ۇشەۋىمىز، قۇدايعا ءتاۋبا، ونسىز دا جامان تۇرمايمىز عوي. قارنىمىز توق، كويلەگىمىز كوك. مەن ءالى وقۋ ءبىتىرىپ، ەر جەتەمىن، ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسەم. جازۋشى بولام. مىنە، سول كەزدە مەن ماماما، ەگەر اجالى جەتىپ، ءولىپ قالماسا، اجەمە دە ءومىردىڭ ناعىز باقىتىن كورسەتەمىن.
وسى ويىمدى تۇپ-تۇگەل اقتارىپ ماماما ايتقىم كەلەدى. ءبىراق قالاي ايتارسىڭ، ۇيات ءبىرتۇرلى. جوق، مامامنان ونداي قىلىق شىعۋى مۇمكىن ەمەس. قاراتايدى ول جاي سىيلايتىن شىعار. «مەنىڭ ەرجەتىپ قالعان بالام بار، مەن كۇيەۋگە تيمەيمىن» دەپ باسالقى ايتىپ، تۇسىندىرەتىن بولار. ءبىراق قاراتايدىڭ ونى تۇسىنگىسى، ۇققىسى كەلمەيدى. كولەڭكەدەي ەرىپ، مامامنىڭ سوڭىنان ەكى ەلى قالمايدى. ۋح، وسى ءبىر سۇعاناق، ءتارتىپسىز ەركەكتەردى مە...
جوق، مەنىڭ مامام كۇيەۋگە شىعۋى مۇمكىن ەمەس. ول ءبىزدى ەش ۋاقىتتا دا تاستامايدى. ول اقىلدى، تاربيەلى ادام. اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسىنىڭ ءبارى بىردەي الدىنان قيا باسىپ وتپەي، حان كوتەرىپ، قۇرمەتتەپ تۇراتىنى دا سول مىنەزىنەن ەمەس پە. ونسىز مامامدى ەكى بىردەي سايلاۋدا قاتارىنان اۋداندىق سوۆەتكە دەپۋتات ەتىپ سايلار ما ەدى.
بۇنىڭ ءبارى مەنىڭ باسىما تىڭقيىپ تويىپ العاننان كەيىن كەلگەن ويلار. اش قارىنعا دانىشپان بولىپ جەتىستىرمەيسىڭ.
شومىلايىن دەپ، وزەنگە كەلە جاتىرمىن. كۇن كوكجيەككە ءتونىپ بارىپ قالسا دا، ىستىق ءالى قايتپاعان، يىعىم مەن شەكەمنىڭ ءبىر جاعىن قارىپ، كۇيدىرىپ بارادى. تومەنگى ەگىنجاي جاققا كوز جىبەرسەم، تەمىر پەشتىڭ جالىنىنداي لاپىلداپ، دارياشا جوڭكىلگەن ۇشى-قيىرسىز ساعىم تولقىنى. ەگىننىڭ اراسىنداعى قارا جولمەن شاڭدى اسپانعا بۇرقىراتىپ زىرلاپ كەتىپ بارا جاتقان، ءداۋ دە بولسا، الگىندەگى قاراتايدىڭ تاپ ءوزى. بار سول تويعانىڭمەن. Ex، شىركىن، ەگەر مامامنىڭ ورنىندا مەن بولسام، وعان نە ايتۋدى بىلەر ەدىم. سوسىن قاراتاي ماڭىما جولاماق تۇگىل، قارامدى دا كورمەس ەدى.
كۇن ىستىقتا سۋ دا تارتىلىپ، ازايىپ قالادى. انشەيىندە كوگىلدىرلەنىپ، اسپان تۇستەس بولىپ جاتاتىن. ايتپاقشى، الگىندە وسى ارادا قىزدار شومىلىپ ءجۇر ەدى عوي. ىشتەرىندە جانار دا بولعان شىعار. جانار! اتىڭ قانداي ادەمى. سەندەردىڭ بۇل قىزبەن تانىسىپ قويۋلارىڭ كەرەك. وسى پوۆەستىڭ باس كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى بولۋعا جانار تاتيتىن قىز. ەكەۋىمىز بىرگە وقيمىز. جانار، بىرىنشىدەن، كلاستاعى ەڭ ءبىر اقىلدى قىز. ەكىنشىدەن، سۇلۋ. اسىرەسە قىزىل بەرەتكاسىن كيىپ جۇرگەندە، سونداي قۇلپىرىپ، جايناپ كەتەدى. داۋىسى قانداي شىركىننىڭ، ءان سالعاندا تىڭداساڭ! باسىنا ۇكىلى تاقيا كيىپ، مىڭ بۇرالىپ «قاماجايعا» بيلەگەنىن كورسەڭ. بارىپ تۇرعان ونەرلى قىز. كلاستاعى ءبىرىنشى ۇزدىك وقۋشى.
ال ەندى ايتىپ كور، ونى پوۆەستىڭ باستى كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى بولا المايدى دەپ!
جاناردى ويىما السام، مەنىڭ ءىشىم گۇل جايناپ كەتكەندەي بولادى.
مەيلى، ءبىزدىڭ كلاسس جەتەكشىمىز مايقانوۆا مەنى جامانداي بەرسىن، سوتقار دەپ ۇرسا بەرسىن. مەن ءوزىمنىڭ كوكەيتەستى ارمانىمدى، جانىمنىڭ تۇكپىرىندە مازداپ جانعان قۇپيامدى جانارعا ءبىر ءجونى كەلگەندە اقتارىپ ايتىپ بەرسەم، مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ول تانىر ەدى. «ە، باسە، قوجا وسىنداي ەكەن عوي. تالانت دەگەن تۇبىندە جارىپ شىقپاي قويمايدى»، — دەر ەدى. شىركىن-اي، بىلاي بولسا: ادام اۋەلى ۇلكەن بولىپ جارالسا. ومىردەگى وزىنە ءتيىستى قىزمەت ماماندىعىن اتقارىپ بولعاننان كەيىن بارىپ بالاعا اينالسا. سوندا ماعان مايقانوۆا قالاي قارار ەدى؟ «ۇلكەن كەزىندە ول ايگىلى جازۋشى بولعان، ونىڭ ەسىمى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ءمالىم. ولاي بولسا، مەنىڭ وعان اكىرەڭدەي بەرگەنىم جاراماس، جازۋشىنى سىيلاۋ كەرەك» دەپ، ءتاۋباسىنا كەلەر ەدى.
ءبىراق امال قانشا، ومىردە بۇلاي بولمايدى، بولماق ەمەس. اۋەلى بەدەلسىز، ءبىلىمسىز بالا بولىپ جارالاسىڭ. سەنىڭ ۇلكەيگەندە قانداي ادام بولاتىنىڭدا ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق. ەكىنىڭ ءبىرى ساعان اقىل ايتىپ، ۇستەمدىك جۇرگىزبەكشى بولادى. اق، قاراڭدى ايىرىپ، جانىڭنىڭ تۇكپىرىندە نە بار، نە جوعىنا ۇڭىلمەيدى.
— قوجا ءتارتىپسىز!
— قوجا وڭباعان!
وسىلايشا شۋ كوتەرىپ، داڭعازالاپ الىپ كەپ جونەلەدى.
سۋ جاعاسى جايداق، قۇمداۋىت. تىرس ەتىپ، مەنەن وزگە ءبىر بالانىڭ كەلمەۋىن كوردىڭ بە. جالعىزدان-جالعىز شومىلۋ دا كوڭىلسىز. سۋدىڭ شەتىندەگى دىمقىل قۇمدا بىرەۋدىڭ جالاڭ اياق ءىزى سايراپ جاتىر. مۇمكىن، وسى جاناردىڭ ءىزى شىتار. تاني قوياتىن ادامداي ەڭكەيىپ ءۇڭىلىپ تۇرىپ قارايمىن. ءيا، جاناردىڭ ءىزى. اقىرىن ەپتەپ قانا اياعىمدى سالىپ بايقايمىن. ءىز ازداپ كىشىلەۋ كەلەدى. ءيا، بۇل جاناردىڭ ءىزى بولۋعا ءتيىس. بويىمدى ءتاتتى ءبىر سەزىم جايلايدى دا، سو كۇيدە قيمىلداماستان تۇرىپ قالامىن.
ءتورتىنشى تاراۋدا
جانتاسقا پيونەر لاگەرىنە بارۋعا جولداما بەرىلىپ، ماعان بەرىلمەۋ جايى، مەنىڭ شات-شالەكەي اشۋلانۋىم ايتىلادى.
تاڭەرتەڭگى شايىمدى ءىشىپ العاننان كەيىن، اياڭداپ مەكتەپتىڭ سپورت الاڭىنا قاراي كەلە جاتتىم. قولتىعىمدا دوبىم بار. ءبىزدىڭ «سپارتاك» كەشە قايراتتىقتاردان جەتى دە بەس بولىپ ۇتىلعان ەدى. بۇگىن ولاردى قالايدا جەڭۋىمىز كەرەك. كوماندانىڭ كاپيتانى رەتىندە سوعان قاتتى شيرىعىپ، ىشتەي دايىندىقپەن كەلە جاتىرمىن.
مەكتەپتىڭ قاسىندا جانتاس ۇشىراسا كەتتى. قولىندا ءمور باسىلعان ءبىر جاپىراق جازۋلى قاعازى بار. سونى شەرتىپ-شەرتىپ قويىپ:
— قارا كوجە، مىنانىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەيدى.
— ول نە؟
— لاگەرگە جولداما. ءبىز لاگەرگە باراتىن بولدىق. ال سەن كوشەدەگى يتتەردى تارتىپكە سالۋعا اۋىلدا قالاتىن بولدىڭ.
ءتىلىنىڭ قىرشاڭقىلىعى ءۇشىن جانتاستى مىتىپ العىم كەلىپ ءبىر تۇردىم دا، اۋەلى جولداما جايىن تياناقتاماقشى بولدىم:
— ونى ساعان كىم بەردى؟
— كىم بەرۋشى ەدى. مايقانوۆا اپاي بەردى. ءبىراق سەن جوقسىڭ تىزىمدە.
«نەگە جوقپىن؟». جانتاستان مايقانوۆانىڭ قايدا ەكەنىن سۇراپ ەدىم، مەكتەپتە دەدى.
بۇدان بىلاي بىرەۋدى كەلەمەجدەپ سويلەۋدىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلۋى ءۇشىن، جانتاستى مۇرىنعا سىرت ەتكىزىپ ءبىردى شەرتتىم دە، جۇگىرە جونەلدىم. سول بويدا ەكپىندەگەن قالپىممەن مۇعالىمدەر بولمەسىنە القىنىپ كىرىپ باردىم. مايقانوۆا بىردەڭە جازىپ، جالعىز وتىر ەكەن، ماعان باسىن كوتەرىپ الىپ، تاڭىرقاعان كەيىپپەن قارادى:
— نە بولدى؟ نە بولدى، قادىروۆ؟
— لاگەرگە جولداما بەرىڭىزشى ماعان.
— ساعان بۇل جولى جولداما بەرىلمەيدى. ەكىنشى كەزەكتە باراسىڭ.
— نەگە؟
— نەگە بولۋشى ەدى: بارلىق وقۋشىعا بىردەن جەتىسپەيدى. ال ەكىنشىدەن، ەڭ اۋەلى، ءبىز لاگەرگە ۇلگىلى، ءتارتىپتى وقۋشىلاردى جىبەرەمىز.
— جانتاس نەمەنە... مەنەن ارتىق بولعانى ما؟
مايقانوۆا ەكى بۇيىرىنەن بىرەۋ قىسىپ قالعانداي ەڭسەسىن كىلت كوتەرىپ الدى:
— سەن نەمەنە؟ مەنى تەرگەگەلى تۇرسىڭ با؟
مايقانوۆانىڭ كوكشىل كوزى شاتىناي باستادى. ونىڭ ءبىر اشۋلانسا، شاپىلداپ، جۋىق ارادا تولاس بەرمەيتىنىن بىلەم.
— بەرمەسەڭىز، قويىڭىز، — دەدىم دە، جالت بۇرىلىپ، ەسىكتى بار كۇشىممەن تارس جاۋىپ، جونەلە بەردىم. وسىنداي ادىلەتسىزدىككە قانىڭ قالاي تانا قاينامايدى. جانتاس بىرەۋدى بىرەۋگە اتىستىرىپ، وت تاستاپ جۇرەتىن قۋ، ساباق ۇستىندە سىبىرلاپ-سىپسىڭداعىش، ءوزى تاقتاعا شىققاندا كورىنگەنگە قۇلاق تۇرگىش جانتاس ۇلگىلى وقۋشى بولعانى دا، مەن ۇلگىسىز بولعانىم. مەنىڭ ساباق ۇلگەرۋىم ودان كوش ىلگەرى ەكەنى، ەكپىندىلىگىم ەشقانداي ەسەپ ەمەس.
سوڭىمنان ىلەسە شىقتى مايقانوۆا:
— قادىروۆ! بەرى كەل.
مەن بۇرىلىپ تا قارامادىم.
— قادىروۆ!
ەسىكتەن جۇگىرىپ شىعىپ كەتتىم.
تۋرنيككە سۇيەنىپ، جىلميا قاراپ جانتاس تۇر. زىعىردانىم ودان بەتەر قايناپ كەتتى.
— نەمەنە، جولداما الدىڭ با؟ — دەپ سيقىرلانىپ، جولىمدى توسقاۋىلداي قالىپتى.
— الدىم، — دەدىم.
— كانە، كورسەتشى؟
سارت ەتكىزىپ تاناۋدان تاعى ءبىردى شەرتتىم.
— مىنە.
تۇستەن كەيىن توسەگىمدە دەمالىپ جاتىپ، ويعا قالدىم: باعانا مايقانوۆاعا ىستەگەنىم تۇرپايىلىق بولدى-اۋ دەيمىن. ارينە، جانتاسقا جولداما بەرىپ، ماعان بەرمەگەن ونىكى دە ادىلدىك ەمەس. ىزامدى وسى كەلتىردى. دەگەنمەن، مايقانوۆا ءمۇعالىم، كلاسس جەتەكشىسى. ءجا، ءقازىر وقۋ كەزى ەمەس قوي، كانيكۋل. ول ماعان نە ىستەي الادى؟ ءۇش ايعا دەيىن كىم بار، كىم جوق. مۇمكىن، جاڭا وقۋ جىلىندا ءبىزدىڭ كلاسس جەتەكشىمىز باسقا بىرەۋ بولار. وندا مەن مايقانوۆانىڭ شەنىنە دە جولاي قويماسپىن. ءومىر دەگەندى ويلاپ وتىرساڭ، قىزىق نارسە. بىرىمەن ءبىرىنىڭ قالاي دا تۇزى جاراسپايتىن كەرەعار جارالعان ادامدار بولادى. مايقانوۆا ەكەۋىمىز سونىڭ ءدال ءوزى سەكىلدىمىز. ءبىزدىڭ كيكىلجىڭىمىز كۇزدە ول وسىندا ءمۇعالىم بولىپ كەلگەن بەتتە-اق باستالدى. بىلاي بولدى: جاڭا وقۋلىقتار، داپتەرلەر ساتىپ جاتىر دەگەندى ەستىدىم، اجەمنەن اقشا الا سالىپ، زامعاپ دۇكەنگە كەلدىم. راس، ساتىپ جاتىر ەكەن. ءبىراق ادام دەگەن لىق تولى. كەزەكتىڭ سوڭى دالاعا شىعىپ كەتىپتى.
قايتسەم ەكەن دەپ ءبىراز ويلاپ تۇردىم دا، تاۋەكەل دەپ، ىشكە كەزەكسىز كىرمەكشى بولدىم. ويتكەنى سوڭىنداعىلارعا جەتپەي قالاتىن ازابى دا بولۋشى ەدى. سونان سوڭ كورىنگەننىڭ وقۋلىعىنا مىنگەسىپ، جالىناسىڭ دا جۇرەسىڭ، بۇل — كۇن ەمەس. وزگە ەشتەڭەڭ بولماسا دا، اۋەلى وقۋلىقتارىڭ ساي بولسىن. مەن بىلاي دەپ ماقالداعان بولار ەدىم: وقۋلىعى ساي بالا — كوڭىلى جاي بالا.
سىعىلىسىپ ەسىكتەن ەندى كىرە بەرسەم، بويى مەنىڭ بويىمداي عانا، تىقىلداعان بەيتانىس كوك كوز كەلىنشەك الدىمدى توسقاۋىلداپ جىبەرمەيدى.
— قايدا كيمەلەپ باراسىڭ؟ كەزەككە تۇر، — دەيدى.
وسى ارادا ءتىلى قۇرعىر وتىرىكتى مەنىڭ ەركىمنەن تىس ايتىپ سالدى:
— مەن وقۋلىق ەمەس، قانت الامىن، — دەدىم. ويتكەنى ماگازيننىڭ ارتى ازىق-تۇلىك ساتاتىن بولىمىنە قاراي ادامدار ەركىن ءوتىپ جاتىر.
كوك كوز كەلىنشەك مەنى جىبەردى. مەن سىر بەرمەيىن دەگەن ويمەن اۋەلى قانت ساتاتىن جاققا ءوتىپ كەتتىم. ءبىراق قانتتىڭ ءقازىر ماعان تۇككە كەرەگى. جوق. ماعان قاجەتى بەسىنشى كلاستىڭ وقۋلىقتارى. پريلاۆكانى جاعالاپ، ادامداردىڭ اراسىمەن ەپتەپ، كىتاپ ساتىپ جاتقان جاققا قاراي سىرعي باستادىم. ەندى ءبىر ۇمتىلعاندا جەتىپ تە قالاتىن ەدىم. كەنەت الگى كوك كوز كەلىنشەك جەلكەمنەن ءبۇرىپ ۇستاپ:
— سەن اداسىپ باراسىڭ. قانت انا جاقتا ساتىلادى، — دەدى.
— ءسىزدىڭ نە شارۋاڭىز بار، قويا بەرىڭىز، — دەپ جۇلقىنىپ قالدىم دا، پريلاۆكاعا ءبىر-اق بارىپ جەتتىم.
كوك كوز كەلىنشەك ساتۋشىعا داۋىستاپ جاتىر:
— اناۋ سۇر كەپكالى بالاعا بەرمەڭىز. ول كەزەكسىز كىرىپ كەتتى.
ول بۇل ءسوزدى ايتىپ ۇلگەرگەنشە، قوجەكەڭ سۇر كەپكانى قويىنعا سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، تاقىر باس قارا بالا بولىپ شىعا كەلدى. بالالار انانى-مىنانى سۇراپ، ازان-قازان بولىپ جاتقاندا، مەن ءلام دەمەستەن ساق ەتكىزىپ ەلۋ سومدىقتى ساتۋشىنىڭ قولىنا ۇستاتا سالدىم. ءسويتىپ، قاجەتتى وقۋلىق-داپتەرلەرىمدى ءبىر قۇشاق ەتىپ الىپ شىعا بەردىم. ەسىك الدىندا كوك كوز كەلىنشەك يىعىمنان قاتتى ۇستاپ (قولى مۇنداي قاتتى بولار ما!):
— وي، ۇياتسىز. قاي كلاستا وقيسىڭ؟ — دەپ ءبىر جۇلقىپ قالدى.
مەن وعان ءجونىمدى ايتىپ جاتىرمىن!
بىرنەشە كۇن وتكەننەن كەيىن وقۋ جىلى باستالدى. ءماسساعان كەرەك بولسا، انەۋگى ماعان دۇكەندە جەكىرەتىن كوك كوز كەلىنشەك تىپىڭ-تىپىڭ ەتىپ، قاعازدارىن قولتىقتاپ، ءبىزدىڭ كلاسقا كىرىپ كەلە جاتىر. قوجەكەڭنىڭ سول مەزەت قانداي كۇيگە تۇسكەنىن كورسەڭىز. ءبىراق بويىمدى تەز جيىپ الا قويدىم دا، سىر بەرمەۋگە تىرىستىم. مۇمكىن، ول مەنى تانىماس دەپ ويلادىم.
جاڭا وقىتۋشى ءبىزدى وقۋ جىلىنىڭ باستالۋىمەن قۇتتىقتادى، ءوزىن تانىستىردى. ءسابيرا مايقانوۆا. «مەن سەندەرگە قازاق تىلىنەن ساباق بەرەمىن جانە كلاسس جەتەكشىلەرىڭ بولامىن»، — دەدى.
سوڭعى ءسوز قوجەكەڭدى تاعى ءبىر سىلكىپ الدى. «ال بالەم، ساقتانا بەر» دەگەندەي بولدىم وزىمە ءوزىم،
مايقانوۆا بىر-بىرلەپ، ءتىزىم بويىنشا وقۋشىلارمەن تانىسا باستادى. كەزەك ماعان كەلدى.
— قادىروۆ.
— مەن.
مايقانوۆا تەسىرەيە قاراپ تۇرىپ قالدى.
— ءبىز ەكەۋىمىز تانىس شىعارمىز دەيمىن؟
مەن ەرىكسىز جىميىپ كۇلدىم.
— مۇمكىن.
«مەن سەنىمەن ءالى سويلەسەمىن» دەگەندەي، مايقانوۆا:
— وتىر، — دەدى ءزىلدى داۋىسپەن.
مىنە، وسىدان كەيىن مايقانوۆا ماعان قىمس ەتسە، قاھارىن تىگىپ تۇراتىن بولدى. قانشا رەت قىس بويى ديرەكتوردىڭ الدىنا سۇيرەپ الىپ باردى. اقىرى، جىل اياعىندا تارتىبىمە دە «تورتتىك» باتا قويىپ وتىر.
وسىنىڭ ءبارى مەنى، ارينە، اشۋلاندىرادى.
بەسىنشى تاراۋدا
مەنىڭ جانارمەن دويبى ويناۋىم جانە قيال قۇسىنىڭ سامعاپ ۇشاتىن ءبىر شاعى ايتىلادى.
ەكى كۇننەن كەيىن ءبىر توپ بالا دۋمانداتىپ پيونەر لاگەرىنە ءجۇرىپ كەتتى. مەن ءىشىم كۇيىپ اۋىلدا قالدىم. تۇستەن كەيىن بريگادير كەلىپ تۇر ەسىك الدىنا.
— قارا قوجا، ۇيدەمىسىڭ؟ — دەپ داۋىستادى.
— ۇيدەمىن. — ەسىك الدىنا شىقتىم.
— كيىم-كەشەك، توسەك-ورنىڭدى دايىنداپ، ازىرلەنىپ تۇر، — دەيدى بريگادير، — ءشوپ شابىسقا باراسىڭ. اۋىلداعى بالالاردىڭ ءبارى بارادى. ءشوپ جينايسىڭدار.
— بارمايمىن، — دەدىم مەن.
— نەگە؟
— مەن ۇلگىسىز، ءتارتىپسىز وقۋشىمىن. ەشتەڭەگە دە جارامايمىن.
مەنىڭ رەنىشىمنىڭ جاي-جاپسارىن بىلگەننەن كەيىن، بريگادير:
— وي، جولىڭ بولعىر، جىگىت ادام سونى دا ءسوز دەي مە ەكەن. نە بار دەيسىڭ سول لاگەردە. قىزىقتىڭ كوكەسىن سەن ءشوپ شابىستا كورەسىڭ. ءبىز وندا سەندەرگە كوڭىل كوتەرەتىن بارلىق جاعدايدى جاسايمىز، — دەپ ۇگىتتەي باستادى.
ۇگىتتە، ۇگىتتەمە، قوجاكەڭ ايتقانىنان قايتپايدى. ءارى ءشوپ شابىسقا مايقانوۆا دا بارادى دەگەندى ەستىدىم. جوق، مايقانوۆا جۇرگەن جەردە مەن جۇرە المايمىن. تىم قۇرسا، جازعى دەمالىستا ودان قۇلاعىم تىنىش بولسىن.
مامامنىڭ كولحوزدا ساۋىنشى بولىپ ىستەيتىنىن مەن سەندەرگە ايتقان جوقپىن با؟ ولاردىڭ فەرماسى وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن عانا جايلاۋعا كەتكەن بولاتىن. جايلاۋدى كورمەگەنىمە بىرنەشە جىل بولدى، ودان دا سوندا بارعانىم راحات ەمەس پە دەگەن ويعا كەلدىم. ول ءۇشىن كولىك كەرەك، ونى قايدان الام؟ بريگاديردەن سۇراعانمەن، بەرمەيدى. شىركىن-اي، وسىندايدا مەنشىكتى ءبىر اتىڭنىڭ بولعانى ابزال ەمەس پە. قالاعان جاتىڭا سوقتىرىپ جونەلەر ەدىڭ. «ەر كاناتى — ات» دەپ قازەكەم بەكەر ايتپاعان عوي.
سونىمەن، اتتى قايدان تابامىن؟
وسى دا ءسوز بولىپ پا؟ ءقازىر بۇرىنعى جەكە مەنشىكتىڭ زامانى ەمەس. كولحوز مالى — مەنىڭ مالىم. سونىڭ بىرەۋىنە مىنەمىن دە كەتەمىن. بەلسەندىلەردىڭ ءارقايسىسىندا بىرنەشە اتتان بار. ۇستەرىنە وزدەرىنەن باسقا شىبىن جورعالاتپايدى. جازدا جايلاۋعا قويا بەرىپ سەمىرتەدى دە، قىستىگۇنى قانشىرداي ەتىپ جاراتىپ، قاسقىر، تۇلكى قۋىپ شىعادى. سوندا ولار بۇل ءۇشىن كولحوزعا تولەي مە بىردەڭە؟ تۇك تە تولەمەيدى. اكەم قادىر وسى كولحوز قۇرىلعان كۇننەن باستاپ ۇستا بولىپ ىستەدى، مامام ساۋىنشى. ءبىر اتتىڭ ءبىر كۇندىك تەرىن پايدالانۋعا مەنىڭ نەگە قاقىم جوق.
شەشىم قابىلداندى، وزەن بويىنداعى جايىلىمنان بەتىنە تۋرا قاراعان اتتىڭ ءبىرىن ۇستاپ مىنەدى دە، قوجەكەڭ تۇنگى سالقىنمەن جايلاۋعا تارتىپ وتىرادى. سونان سوڭ، بريگادير بار، مايقانوۆاسى بار، تاڭەرتەڭ مەنىڭ ءىزىمنىڭ قالاي قاراي كەتكەنىن تاۋىپ كورسىن.
تاماقتانىپ بولىپ، تىسقا شىقتىم. كوز بايلانىپ قالعان ەكەن. ماۋجىراعان قوڭىر كەشتىڭ قۇشاعىندا، قورا اۋزىنداعى سىرعاۋىل قاشانىڭ ۇستىندە، قوناقتاعان تاۋىقتاي شوشايىپ وتىرمىن. ويىمدا جانار. تۇندەلەتىپ جايلاۋعا كەتىپ قالاتىن بولسام، كوپكە دەيىن ونى كورە المايمىن، ساعىنامىن-اۋ!
مەن كەيدە سۇراق قويام وزىمە ءوزىم: «جاناردى نەگە ويلاي بەرەم؟ ونى كورمەسەم، الا كوڭىلدەنىپ، تىنىشىم كەتىپ تۇراتىنى نەسى؟ الدە وسىنىڭ ءوزى الگى جۇرت ايتاتىن، كىتاپتاردا جازىلاتىن نە... ەمەس پە؟». ياپىر-اي، وسى ءبىر ءسوزدى ويعا العاننىڭ وزىنە سەلك ەتە قالام-اۋ. ەگەر مۇنى مايقانوۆا بىلسە عوي. نە بولار ەدى وندا كۇنىم؟ «ءا، قادىروۆ، قارشادايىڭنان قىزعا عاشىق بولىپ! قاراي گور مۇنى! بۇل سۇمدىقتى ساعان كىم ۇيرەتتى، و؟!». — ناعىز ماسقارا، مىنە، سوندا بولار ەدى.
مەنىڭ جانارعا ءلام دەپ بىردەڭە ايتپاق تۇگىل، ءتىپتى ونىڭ قاسىنا بارۋعا جۇرەكسىنىپ تۇراتىن سەبەبىم، مىنە، وسى.
جانار ءۇيى كوشەنىڭ باسىنا تامان، وزەنگە تاياۋ. اكەسى بالابەك بريگادير بولىپ ىستەيدى. ماماسى قىرىمعا كۋرورتقا كەتكەن. ۇيدە وزىنەن باسقا، مەنى ونشا ۇناتا قويمايتىن قىتىمىر اجەسى عانا بار. قولىما تاياق الىپ، الدەكىمدەرگە ەلىكتەپ سىلتي باسىپ، سولاي قاراي كەلە جاتىرمىن. جاناردىڭ توبەسىن انادايدان ءبىر كورسەم دە داتكە قۋات ەمەس پە. مۇمكىن، ول ۇشىراسىپ تا قالار. جايلاۋعا باراتىنىمدى ايتام. مەنىڭ قايدا ەكەنىمدى ول دا ءبىلىپ، ويلاپ ءجۇرسىن. جانار مەنى جايشىلىقتا ويلاي ما ەكەن، ويلاماي ما ەكەن، ءا؟
بۇل ۇيدە جاناردىڭ اجەسىنەن بەتەر سەسكەنەتىن تاعى ءبىر قورقىنىشىم — وسى ءۇيدىڭ انتۇرعان قاباعان قارا توبەتى. اتتى كىسىنىڭ ومىراۋىنا شاپشيتىن جاۋىز توبەت. ول بوس بولسا، ءۇي ماڭىنان ءتىرى جاندى قيا باستىرىپ وتكىزبەيدى.
جوق، قارا توبەت بايلاۋلى ەكەن. ارتى كوشە جاقتان كەلگەن بىرەۋگە ارس ءۇرىپ، جۇلقىنىپ تۇر. مەن بەرگى قورا جاقتاعى اعاش شارباققا جاقىنداي ءتۇستىم. وسى كەزدە ۇيدەن جانار جۇگىرىپ شىعىپ:
— ءاقتوس، جات. بار ورنىڭا! — دەپ زەكي باستادى.
قاقپانىڭ ار جاعىنان ايەل داۋىسى ەستىلدى:
— جانارجان، اجەڭ ۇيدە مە؟
— اجەم باعانا تاۋىق فەرماداعى ءسۇيىنباي اتامدىكىنە كەتىپ ەدى. ءالى كەلگەن جوق.
جاناردىڭ ۇيدە جالعىز ەكەنىن بىلگەندە، قۋانىشىم قوينىما سىيمادى. نە دە بولسا، تىلدەسىپ قالۋعا بەل بايلادىم.
— جانار! — دەپ داۋىستادىم، ول جۇگىرە باسىپ بەرى قايتىپ كەلە جاتقاندا. ءۇنىم بەينە ءبىر شوشىعان نەمەسە اياق استىنان عاجايىپ ءبىر قىمبات زات تاۋىپ العان ادامداي جارقىن شىعىپ كەتتى.
سەلك ەتىپ، توقتاي قالدى جانار. (ءۇي ماڭدايشاسىنا ەلەكتر شام ورناتىلعاندىقتان، ەسىك الدى سۇتتەي جارىق ەدى.). داۋىستىڭ قايدان شىققانىن تۇسپالداي الماي، توڭىرەگىنە جالتاق-جالتاق قاراپ بارىپ كوردى مەنى.
— كەش جارىق، جانار.
جاناردىڭ تاڭدانعان ءجۇزى دەرەۋ كۇلىمسىرەدى. قاسىما جۇگىرىپ كەلىپ، اعاش شارباقتىڭ ۇشكىل باسىنان ۇستاپ، بەتپە-بەت تۇرا قالدى.
— كەش جارىق، قوجا. نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ول.
— مەن تۇندەلەتىپ جايلاۋعا كەتەم.
— ماماڭا باراسىڭ با؟
— ءيا، سەن نەگە لاگەرگە بارمادىڭ؟
— مامام كەلگەنشە ۇيدە بولىپ، اجەمە كومەكتەسەم. مايقانوۆا اپاي لاگەرگە كەلەسى كەزەككە جولداما بەرەم دەدى.
جانار وسىنى ايتتى دا:
— قوجا، مەنىڭ اجەم ۇيدە جوق. ءجۇر، دويبى وينايىق، — دەدى.
وزەگىمدى نۇرلى سەزىم جارىپ ءوتىپ، قولتىعىما قانات بىتكەندەي بولدى، قاشاعا پارمەنىممەن سەكىرىپ شىقتىم دا، ار جاعىنا توپ ەتە ءتۇستىم. سول كەزدە شىنجىرىن سىلدىرلاتىپ قارا توبەت تە ارسىلداپ، تۇرا ۇمتىلدى. يتتەن قورىققانسىپ، جاناردىڭ بىلەگىنەن قىسىپ ۇستاپ، جابىسا ءتۇستىم. يت ەسىك الدىنا جەتە الماستاي ەتىپ بايلانعان ەكەن. ەكەۋىمىز يىق تۇيىستىرە جۇگىرگەن بويدا ۇيگە كىرىپ كەتتىك.
— سەن دويبىنى جاقسى وينايمىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى جانار.
— جوق، ونشا ەمەس، — دەپ سىپايى جاۋاپ قايتاردىم. ال شىندىعىندا، ءوزىم تەڭدەس بالالاردىڭ كوبىن ۇتۋشى ەدىم.
جاناردىڭ بەتپە-بەت وتىرعان سۇيكىمدى جۇزىنە، يىعىنا توگىلىپ تۇسكەن كومىردەي قاپ-قارا اسەم قولاڭ شاشىنا الاڭ-ەلەڭ قاراپ تولقىپ وتىرىپ، ءبىرىنشى ويىندى قالاي ۇتقىزىپ العانىمدى بايقاماي قالدىم. ول ماعان ءۇش بۇزاۋ ايداتتى. ءبىراق جاناردىڭ ءماز بولعان كەيپىنە قاراپ، بۇل ۇتىلعانىما ءوزىم ىشتەي قۋاندىم دا.
ەكىنشى ويىندى الگىندەي ەمەس، ساعىراق ويناۋعا تىرىستىم. ۇنەمى قىزدان جەڭىلىس تابا بەرۋگە بولمايدى عوي. ءبىراق ءۇش-تورت جۇرىستەن كەيىن جانار مەنىڭ ءۇش پەشكامدى بىردەن قىرىپ سالعانى.
— ءاللۋى! — دەپ، جاعىمدى شاپالاقپەن ءبىر سالىپ، وتىردىم دا قالدىم. بەرەكەسى ءبىر ۇشقان ويىننىڭ ءمانى بولا ما. لەزدە تاعى ۇتىلىپ قالدىم. بۇل جولى توپىرلاتىپ، التى-جەتى بۇزاۋ ايداتتى.
— بايىدىڭ، بايىدىڭ! — دەپ، جانار ونان ارمەن ءماز بولا ءتۇستى. ەندى مەنىڭ نامىسىم كەلە باستادى.
— ءقازىر ۇتامىن، — دەدىم سەنىمدى ۇنمەن.
— ۇتپاساڭ، نە بولاسىڭ؟
— نە بول دەسەڭ، سو بولايىن.
— دۇنيە جۇزىندەگى بارىپ تۇرعان ماقتانشاقتىڭ ءوزى بولامىسىڭ؟
— جارايدى.
ءۇشىنشى ويىن شيەلەنىسىپ باستالدى. ءاۋ دەگەننەن-اق ەكى پەشكادان قارپىسىپ الدىق. ءبىراق ءبىرازدان كەيىن ويىننىڭ ارا سالماعى تاعى وزگەرە باستادى. بىر-ەكى جەردە ءمۇلت جىبەرىپ الدىم. جاناردىڭ ەكى پەشكاسى تاعى ارتىپ كەتتى.
— ءاي، بالەم، كورەرمىن جەڭىلمەگەنىڭدى، — دەپ قاناتتانىپ، ونىڭ مەرەيى اسا ءتۇستى.
مەنىڭ ەندىگى ءۇمىت ارتقانىم وڭ جاق شەتتەگى ءبىر پەشكام ەدى. تۇكپىرلەتىپ وتىرىپ، سونى بيگە الىپ شىقتىم. قىرعيداي ءتيىپ، جايپارمىن-اۋ ەندى، بالەم.
ءبىراق تاپ وسى كەزدە مايدان دالاسىندا مەن ويلاماعان عالامات ءبىر وقيعا بولدى. ايلاكەر جانار ورتا شەندە ەلەۋسىز تۇرعان ءبىر پەشكاسىن ماعان جەگىزدى دە، باسقا ءبىر پەشكاسىمەن مەنىڭ الگى باتىرىمدى بەلدەن باسىپ، بيگە ءوتىپ كەتتى. ونىمەن دە تىنبادى. الگى بيىمەن مەنىڭ وزگە ءۇش جاۋىنگەرىمدى تاعى جايپاپ سالدى.
— ۋرا! ۇتىلدىڭ! ماقتانشاق قوجا. مەن ەندى سەنى بۇدان بىلاي ماقتانشاق قوجا دەپ اتايمىن.
— توقتا، قالاي... قالاي بوپ كەتتى؟
— مىنە، بىلاي... سەن مەنىڭ مىنا پەشكامدى جەدىڭ بە؟ جەدىڭ. ونان سوڭ مەن بىلاي جەپ، بيگە شىقتىم. ودان كەيىن، مىنە، بىلاي... بىلاي... بىلاي جەدىم. ءاي، ماقتانشاق قوجا. ۇتامىن دەپ ماقتانىپ ەدىڭ.
— توقتا. مەنىڭ ءالى دە ءبىر ءبيىم بار عوي.
— ونىڭ قولىنان نە كەلەدى؟
— كورەرمىز. سەن ءالى ۇتقان جوقسىڭ. ءجۇرىس كەزەگى مەنىكى مە؟
مەنىڭ ءبىر بيىمە قارسى جاناردىڭ ءتورت پەشكاسى قالدى. ونىڭ دا بىرەۋى بي. ال قالعاندارى دا ەندى ەش بوگەتسىز بىرتىندەپ بيگە شىعۋى داۋسىز. سوسىن ءتورت قارا بي مەنىڭ جالعىز سارى ءبيىمدى اش بورىدەي ورتاعا الىپ، تىرپ ەتكىزبەي باس سالۋى ءسوزسىز. وسى قاتەر ايداي انىق تانىلىپ تۇرعاندىقتان، بىردەن-بىر جان ساۋعالايتىن ورىن — ۇزاق جولعا شىعىپ كەتتىم.
بۇل پيعىلىمدى تۇسىنە قويعان جانار:
— و، قورقاق! — دەپ ىزالاندىرا ءتۇستى. — ساستىڭ با، بالەم. سونان سوڭ قايدا بارار ەكەنسىڭ.
— جان-جاعىمنىڭ ءبارى قاتەر، قايدا بارۋشى ەدىم. ۇزىن جولدان قيا باسسام، مەرت كەتەتىنىم ءسوزسىز. سوندىقتان تاقتايدىڭ ول شەتىنەن بۇ شەتىنە ىلگەرى-كەيىن سىرعاناپ، ءجۇردىم دە وتىردىم.
— بۇنىڭ ويىن ەمەس، شىق ۇزىن جولدان.
— ءوز ەركىم. شىققىم كەلسە، شىعام، شىققىم كەلمەسە، شىقپايمىن.
— جوق، شىق ۇزىن جولدان.
— شىقپايمىن.
— ەندەشە، سەن جەڭىلدىڭ.
— جوق، جەڭىلگەم جوق.
— جەڭىلدىڭ.
— جەڭىلگەم جوق.
— جەڭىلدىڭ. بۇدان بىلاي مەن سەنى ماقتانشاق قوجا دەپ اتايمىن.
جانار ەكەۋىمىز وسى ارادا كادىمگىدەي قىزىل كەڭىردەك بولىپ قالدىق. ول «جەڭىلدىڭ» دەيدى، مەن: «جەڭىلگەم جوق، كونە، ويىن اياقتالعانشا وينايمىز» دەيمىن. «ەندەشە، ۇزىن جولدان شىق» دەيدى ول. «شىقپايمىن» دەيمىن مەن. اقىرى:
— وينامايمىن سەنىمەن، — دەپ، جانار ۇرتىن بۇرتيتىپ، دويبىنى جيناپ الدى.
— ويناماساڭ، قوي، — دەدىم مەن دە ەسەمدى جىبەرگىم كەلمەي.
وسى كەزدە قاقپا الدىنداعى قارا توبەت ارس-ارس ءۇرىپ بارىپ باسىلدى. شيقىلداپ داربازا اشىلعانداي بولدى.
— اجەم كەلدى عوي دەيمىن، — دەپ، جانار سىرتقا جۇگىرە جونەلدى. مەن سوڭىنان شىقتىم.
قاقپاعا كىرىپ كەلە جاتقان اجەسى جانارعا:
— وي، شىبىنىم، جالعىز وتىرمىسىڭ؟ — دەي بەردى دە، مەنى كورىپ: — مىنا بالا قوجا ما؟ — دەپ سۇرادى. كەمپىردىڭ ۇنىندە مەنى جاراتپاعاندىق بار ەدى.
— ءيا، — دەپ جاۋاپ بەردى جانار ماعان بۇرتيا قاراپ.
— بۇ نەعىپ ءجۇر مۇندا؟
— ەكەۋىمىز دويبى ويناپ وتىردىق.
— بالام، بار ۇيىڭە، — دەدى كەمپىر ماعان. — جانارجان، يت قاۋىپ الماسىن، شىعارىپ جىبەرشى.
مەن ءيتتى شابالاندىرىپ، قاقپانى اينالىپ جۇرمەي-اق، شارباقتان سەكىرىپ جونەلگىم كەلدى. مەيلى، دويبىدان سالۋىم بولماسا دا، ءتاۋىر فيزكۋلتۋراشى ەكەنىمدى جانار تاعى ءبىر رەت كورسىن. وسىنداي ورايى كەپ تۇرعاندا، سونداي ونەرىممەن بولسا دا وعان ۇناپ كەتكىم كەلدى.
— ساۋ بولىڭىزدار.
جۇگىرىپ كەلەم شارباققا قاراي. سەكىردىم... قويساڭدارشى، ادامدى قىرسىق شالايىن دەسە، وپ-وڭاي عوي. وسى ارادا ويلاماعان جەردەن ماسقاراعا ۇشىراپ، ابرويىم ايرانداي توگىلدى دە قالدى. نە بولدى دەيسىڭدەر عوي. ءبىر بالاعىم سىرعاۋىلدىڭ ۇشكىل باسىنا ءىلىنىپ قالىپ، سوزىلعان كۇيدە ۇزىنىمنان تۇسپەسىم بار ما. وڭباي جىعىلدىم. ءبىراق ولىمنەن ۇيات كۇشتى دەگەن ەمەس پە، جالما-جان تەز تۇرەگەلدىم دە، ارتىما قاراماستان زىتىپ وتىردىم.
جانار مەن اجەسى قارقىلداپ كۇلىپ قالا بەردى.
«ياپىر-اي، جاناردى رەنجىتىپ كەتتىم-اۋ. سونشالىق نەگە ەگەستىم. ءاي، وسى قايسارلىق مىنەزىم مەنى ابرويعا جولداس ەتپەيدى عوي. ۇزىن جولدان شىعىپ، جەڭىلە سالسام، نەم كەتەتىن ەدى».
جاناردىڭ وكپەلى پىشىنمەن بۇرتيا قاراعان كەيپى كوز الدىما كەلەدى. «كەشىرشى، كەشىرشى، جانار، تۇرپايىلىق ىستەپپىن. كىنا مەندە».
ۇيگە كىرىپ بارا جاتقاندا، يتتەن قورىققانسىپ، جاناردىڭ جۇپ-جۇمساق بىلەگىنەن قىسىپ ۇستاپ، جابىسا تۇسكەنىمدى ويلاعاندا، بويىمدى ءتاتتى ءبىر سەزىم جايلاعانداي بولدى. سول سۇيكىمدى بىلەك ءقازىر دە ۋىسىمدا تۇرعانداي، ءوز الاقانىمدى ءوزىم قۇشىرلانا قىسامىن...
باسىما قيلى-قيلى ويلار ساپىرىلىسىپ كەلەدى. ونىنشىنى بىتىرگەن سوڭ، ارمياعا شاقىرىلام. ال جانار بولاتىن بولسا، ينستيتۋتقا وقۋعا تۇسەدى. سوندا، بالەم، مەن وعان ولەڭدەتىپ تۇرىپ نەشە الۋان عاجاپ حاتتار جازارمىن-اۋ.
ءسوز جوق، جانار دا جاۋاپ جازادى. «جانىم قوجا» دەپ باستار، مۇمكىن. قانداي سۇيكىمدى ءسوز.
...كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تاستاي قاراڭعى. سابالاپ جاڭبىر قۇيىپ تۇر. جەنتەكتەلگەن قويۋ قارا بۇلت اسپان تورىندە دارياشا ساپىرىلىسادى. كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي شارتىلداپ، كوزدى شاعىپ، قۇلاقتى تۇندىرادى. كۇركىرەپ تاسىپ اققان كوك بۋرىل تاۋ وزەنىنىڭ جاعاسىندا تابيعاتتىڭ دولى مىنەزىن ەلەڭ قىلماي، قارۋىن كەزەپ ۇستاپ سۇستى شەكاراشى تۇر. بۇل جاۋىنگەرلىك بورىشىمدى وتەپ تۇرعان مىنا مەنمىن.
مۇمكىن، اۋا رايىنىڭ وسى قاربالاسىن پايدالانىپ، زۇلىم جاۋ ەلىمىزگە قاندى شەڭگەلىن سالماق بولار.
قاسيەتتى ەلىمىز شەكاراسىن بۇزۋعا ارەكەتتەنەر. ءبىراق مەن قاسىق قانىم قالعانشا ونىمەن الىسۋعا ءازىرمىن. انە، جاۋ تانكتەرى ءزاۋلىم اعاشتاردى شوپتەي جاپىرىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى جانتالاسىپ العا ۇمتىلىپ كەلەدى. مەن ءبىر بۇعانىڭ تۇبىندە تانك بۇزاتىن گراناتالاردى قاسىما ىڭعايلاپ قويىپ، اڭدىپ جاتىرمىن. العاشقى تانك قۇلاش جەتەر جەرگە كەلىپ تە قالدى. ورنىمنان كوتەرىلە بەرىپ، لاقتىردىم گراناتانى. ءدال ءتيدى ماڭدايدان. جارىلدى.
ەكىنشى، ءۇشىنشى تانكتەر دە وسىنىڭ اياعىن قۇشتى.
باسقىنشى جاۋ قيا باسا الماي، جەر جاستاندى..
مەنىڭ داڭقىم وسى كۇنى-اق بۇكىل ەلگە جايىلادى. گازەتتەر، مۇمكىن، سۋرەتىمدى دە باسىپ شىعارار. سوندا جانار نە كۇيگە تۇسەر ەكەن؟
مەن ارميادان باتىر اتانىپ، وردەن تاعىپ كەلە جاتىرمىن. كوپىر اۋزىندا شوق-شوق گۇل بۋمالارىن ۇستاعان ءنوپىر جۇرت جولىمدى توسىپ تۇر. سولاردىڭ ىشىنەن كوزىمە وتتاي باسىلىپ، جانار ۇشىراي كەتەدى. اڭساپ كورىسكەن قوزى مەن بايانداي بىر-بىرىمىزگە قۇشاق جايا ۇمتىلامىز.
— جانار!
— قوجا!
مەكتەپ ديرەكتورى احمەتوۆ باستاعان ءبىر توپ ءمۇعالىم قاسىما كەلەدى. «جارايسىڭ، قوجا. جىگىت-اق ەكەنسىڭ. ءبىز سەنىڭ مۇنداي ەرجۇرەكتىگىڭدى بىلمەي، باياعىدا بەكەر ۇرسادى ەكەنبىز عوي. كەشىر»، — دەيدى احمەتوۆ. «ءيا، تالقىدان-تالقىعا ساپ، كۇن كورسەتپەۋشى ەدىڭىزدەر، — دەيمىن مەن. — اسىرەسە الگى مايقانوۆا اپاي...»
مايقانوۆا ماعان باتىپ كەلە الماي، ءبىر شەتكە تامان ىڭعايسىزدانىپ تۇرادى. «ءسىز نەگە وقشاۋلانىپ تۇرسىز، بەرى تامان كەلىڭىز»، — دەيمىن. ول قالتىراي باسىپ، جاقىنداي تۇسەدى. «كەشىر، قوجا... باياعىدا مەن ساعان پيونەر لاگەرىنە جولداما بەرمەگەنىمدى ۇمىتپاعان بولارسىڭ». «ءيا، ۇمىتقانىم جوق». «كەشىر، كەشىر، اينالايىن قوجاتاي».
كەشىرەمىن بە، قايتەم؟ جوق، وزگەگە كەشىرسەم دە، مايقانوۆاعا كەشىرمەيمىن. ويتكەنى ونىڭ ىزاسى ابدەن ءوتىپ ءبىتتى. احمەتوۆتى وڭاشا شىعارىپ الام دا: «مايقانوۆانى شىعارىڭىز مۇعالىمدىكتەن»، — دەيمىن. سونىمەن ءبىتىپ جاتىر. سوۆەت وداعى باتىرىنىڭ ايتقانىن احمەتوۆ ورىنداماي كورسىن!
ەح، شىركىن، ۇشقىر قيال ادامعا نە ىستەتپەيدى.
التىنشى تاراۋدا
اجەم جونىندە بىرەر ءسوز، مەنىڭ ات ۇرلاپ مىنبەكشى بولعان ارەكەتىم جانە سۇلتانمەن كەزدەسۋىم ايتىلادى.
ەل اياعى باسىلۋىن كۇتىپ، كىتاپ وقىپ وتىردىم. اجەم توسەك سالا باستاپ ەدى.
— ماعان توسەك سالماڭىز، مەن بۇگىن جايلاۋعا كەتەمىن، — دەدىم.
— بۇگىنىڭ قالاي؟ وسى جەتى قاراڭعى تۇندە مە؟
— ءيا، تۇندە. كۇندىز ىسسى عوي. سالت اتپەن جول جۇرگەنگە ءتۇن ءتيىمدى ەمەس پە.
— كولىكتى قايدان تاپتىڭ؟
— قايدان تاپسام دا تاپتىم. كولىك دايار، — دەدىم.
— ءاي، سەن وڭباعىر، تاعى ءبىر پالە شىعارعالى جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟
نە پالە شىعارۋشى ەدىم. وسى ءسىز-اق ماعان ىلعي ءشۇبالانىپ تۇرادى ەكەنسىز.
— ءشۇبالانباي قايتەيىن، ءوزىڭ تىنىش جۇرمەيسىڭ.
اجەم تاعى دا تۇرىپ الىپ، قۇلاعىمدى تالاي ساسىتقان داعدىلى ونەگەسىن ايتا باستادى:
— شىبىنىم، ايتەۋىر، ەشكىمگە تيمەي، ۇرىنباي، جايىڭا ءجۇر. «تەك جۇرسەڭ، توق جۇرەسىڭ» دەيدى اتاڭ قازاق. سەنىڭ تەنتەكتىگىڭدى مەنەن باسقا ەشكىم دە كوتەرمەيدى. ايتەۋىر، ساعان ايتار اقىلىم، — تىنىش ءجۇر، بالام، تىنىش ءجۇر. بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاۋشى بولما. مەشكەي دەگەن جاقسى ات ەمەس.
وسى ۇلكەندەر دەگەن قىزىق حالىق. ءبىر مەنىڭ اجەم ەمەس، قاي-قايسىسى دا بالالارعا شەتىنەن وسيەت ايتقىش، ءجون سىلتەگىش، اقىلگوي كەلەدى. «ولاي ەتپە، بۇلاي ەت، انانى ىستەمە، مىنانى ىستە» دەپ تاپتىشتەپ تۇرعاندا، تاڭدايلارىنان شاڭ كوتەرىلەدى. ال ەندى وزدەرىنە قاراڭدارشى. نە قيلى جامان مىنەز، جونسىزدىك وسى ۇلكەندەردىڭ اراسىنان شىقپاي ما؟ ۇرلىق ىستەپ، سوتتالىپ جاتاتىندار كىمدەر؟ ۇلكەندەر. ماس بولىپ، قاتىن-بالاسىنىڭ ۇرەيىن الىپ، ۇيىندە شۇرقان شىعاراتىن كىمدەر؟ ۇلكەندەر. بالەقورلار، جەمقورلار، جالاقورلار — ءبارى ۇلكەندەردەن شىعادى. ەندەشە، ولار بىزگە، بالالارعا، اقىل ايتىپ، ءجون سىلتەمەس بۇرىن، اۋەلى وزدەرىن وزدەرى تۇزەپ السا، قانداي جاقسى بولار ەدى.
اجەم مەنىڭ قىزىق ادام. تۇرمىستىڭ قاراپايىم قاعيداسىنا بۇدان جۇيرىك كىسى وسى اۋىلدا ءسىرا دە تابىلا قويار ما ەكەن. سويتە تۇرىپ، ول كوپ ماسەلە جونىندە سابيدەي اڭقاۋ. قاراڭعى بولعان سوڭ، اڭقاۋ بولماي ءقايتسىن. مەن قانشا اۋرەلەنسەم دە، وعان وسى كۇنگە دەيىن جەردىڭ دومالاق ەكەنىن ۇعىندىرا الماي-اق قويدىم. ايتىسىپ-ايتىسىپ كەلەدى دە، قولىن ءبىر-اق سىلتەيدى.
— بار، اۋلاق. جەر دومالاق ەمەس، سەن دومالاقسىڭ. باسىمدى قاتىرماي، بار، — دەيدى.
كەيدە ەكەۋىمىز قۇداي جونىندە كەرىسىپ قالامىز.
— قۇداي جوق بولسا، دۇنيەنى كىم جاراتادى؟ — دەپ سۇرايدى اجەم.
— دۇنيەنى ەشكىم دە جاراتقان جوق، ءوزى جارالدى.
— سەن، نەمەنە، سوندا قاسىندا قاراپ تۇرىپ پا ەدىڭ، ءدىنسىز نەمە؟
— قاراپ تۇرعانىم جوق، كىتاپتان بىلەم.
— ال ادامدى كىم جاراتتى؟
— ادام مايمىلدان جارالعان.
— ءتايت، ساندالعان نەمە. ساندالماي، بار وندا انا ورمانداعى مايمىل اكە-شەشەڭە.
اجەم ەكەۋىمىزدىڭ عىلىمي تالاسىمىز ءارقاشان وسىنداي الاۋىزدىقپەن بىتەدى.
ەل اياعى باسىلدى-اۋ دەگەن كەزدە تىسقا شىقتىم. اي قاراڭعى، قوراعا كىردىم دە، بەلگىلى جەردە ءىلۋلى تۇرعان جۇگەندى الدىم. اۋىزدىعى سىبدىرلاماستاي ەتىپ، قولتىعىما قىستىم دا، ءۇي ارتىنداعى تەرەكتەردىڭ اراسىمەن وزەنگە قاراي جونەلدىم.
شىركىن-اي، جالعىز كەتپەي، قاسىمدا جانار بولسا، قانداي جاقسى بولار ەدى! ماۋجىراعان بارقىت ءتۇن، يەسىز دالا. جول ءۇستى، ەكەۋدەن ەكەۋ عانامىز. ءارقايسىمىزدىڭ كوكەيتەستى ارمانىمىز جونىندە، بولاشاق ءومىر جونىندە سىر شەرتىسكەن بولار ەدىك...
اۋىلداعى ءمىنىس اتتار تۇنگە قاراي وزەن بويىنا جىبەرىلەدى. مەنىڭ كوزدەپ كەلە جاتقانىم سونىڭ ءبىرى. انە، شەتكى ءبىر جىلقىنىڭ قاراسى كورىنىپ تە قالدى. جاقىنداپ كەلسەم، الشاباي شالدىڭ جەكە مەنشىك تور بيەسى ەكەن. اياعىندا الشابايدىڭ وزىندەي قاسارىسقان سوم شويىن كىسەن. قاسىندا قۇلىنى جايىلىپ تۇر.
ارمەنىرەك تاعى بىر-ەكى جىلقى ءشوپتى بىرت-بىرت ءۇزىپ، جايىلىپ تۇر. سونىڭ بىرەۋىنە تاقاپ كەلدىم. مىنە، بەردى
قۇداي تىلەگىمدى. كولحوز ءتوراعاسىنىڭ جيرەن جورعاسىنا ءدوپ كەلگەنىمدى كوردىڭ بە. «شىركىن، تاقىمىما ءبىر تيەر مە ەدىڭ!» دەگەن ءتاتتى ارمان تاڭدايىمدى بۇرىننان قۋىرىپ ءجۇرۋشى ەدى. ەندى سول ارمانىمدى جۇزەگە اسىراتىن بولدىم.
جيرەن قاسقا الدىڭعى ەكى اياعىنان شىدەرلەۋلى ەكەن. ءوزىنىڭ مىنەزى جامان دەۋشى ەدى. مەن جاقىنداي بەرگەندە، قۇلاعىن تىگىپ، وسقىرىنىپ قارسى الدى.
— تر-ر-ر، جانۋار، تر-ر-رر، — دەپ قولىمدى سوزىپ، موينىن سيپاعىم كەلگەن يشارات ءبىلدىردىم. ءبىراق بۇعان الداناتىن جيرەن ات ەمەس. «جولاۋشى بولما، جولاساڭ، بەرەم سازايىڭدى» دەگەندەي قۇيرىعىن بۇرىپ، قۇلاعىن جىمقىرا باستادى.
— ءتايت ءارى! مىنا اقىماق قايتەدى، — دەپ، ساتىباي جىلقىشىعا ەلىكتەپ، زەكىپ تاستادىم. — تاق، تاق، جانۋار، تاق، تاق...
ءبارىبىر جيرەن ات جولاتار ەمەس. زەكىمەك تۇگىل، باقىرسام دا تىلگە كەلەتىن نيەتى جوق. قۇيرىعىن بۇرىپ، قۇلاعىن جىمقىرىپ، قوساياقتاپ تەبۋگە دايىن تۇر.
ەگەسكەنگە ەگەسەتىن مەندە دە ءبىر سايتان بار. «قاپ، پىشاققا ىلىنگىر ءيتتىڭ عانا مالى. ىزاڭ با سەنىڭ! تاقىمىما ءبىر تيسەڭ، تارتتىرار ەم-اۋ سازايىڭدى» دەپ، ونى قالاي ەتكەندە دە مىنبەي تىنباۋعا بەل بايلادىم. اتتەڭ، جالىنا قولىم ءبىر ىلىنسە.
اقىرى، اينالسوقتاپ ءجۇرىپ، ءبىر ىڭعايلى كىلتەڭى كەلگەندە، شاپ بەرىپ، جيرەن اتتىڭ جالىنا جارماسا كەتتىم. قورس ەتىپ، ۇركىپ الا جونەلدى. اياعىم اندا ءبىر ءتيىپ، مىندا ءبىر ءتيىپ، دوڭگەلەك ۇشىپ كەلەم. سوندا دا ايىرىلار ەمەسپىن. مۇنداي دا جاۋىز مال بولادى ەكەن، توقتامايدى. اقىرى، ءبىر كەزدە ساۋساعىم سالدىراپ تالىپ، جازىلىپ كەپ كەتتى. اناداي جەرگە ۇشىپ ءتۇستىم. جيرەن ات جالت بەرىپ كەپ، قوساياقتاپ ءبىردى تەپتى. مىنا وڭ جاق سانىما ساق ەتە ءتۇستى تۇياعى. شوق باسقان كۇشىكتەي قىڭسىلاپ، دوڭگەلەدىم دە قالدىم. (قۇداي ساقتاعاندا، قاتا ءتيىپتى. ەگەر ءدوپ تيگەندە، جىلىگىمنىڭ كۇلپارشاسىن شىعارار ما ەدى، قايتەر ەدى.)
ءبىر ۋاقىتتا ءدال قاسىمنان:
— بۇل كىم، ەي؟ كىم بۇل؟ — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
سەلك ەتىپ، بەبەۋلەۋىمدى دەرەۋ قويا قويدىم. قولىندا جۇگەنى بار، كەپكالى بىرەۋ تەكىپ كەلەدى. تاني كەتتىم — سۇلتان. ول ماعان ەڭكەيىپ، ءۇڭىلىپ قارادى دا:
— ءوي، قارا كوجەمىسىڭ؟ نە بولدى؟ نەعىپ دوڭگەلەپ جاتىرسىڭ؟ — دەدى.
— Aت تەۋىپ جىبەردى.
— قاي ات؟
— اناۋ، — دەپ مەن جيرەن اتتى نۇسقادىم.
— قاي جەرىڭە تەپتى؟ سۇيەگى ساۋ ما سىنعاننان؟
— ساۋ عوي دەيمىن، — دەدىم مەن اياعىمدى سوزىپ بايقاپ.
— كانە، مەن كورەيىن، — دەپ، سۇلتان قولىنداعى جۇگەنىن جەرگە قويا سالدى دا، مەنىڭ اياعىما جارماستى.
— ويباي، اقىرىن! — دەپ شىڭعىرىپ جىبەردىم.
— ءوي، سۋجۇرەك نەمە، جانىنىڭ ءتاتتىسىن قاراي گور. توقتاي تۇر. ولمەيسىڭ. سىنعان تۇگىل، دانەڭە دە ەتپەگەن. تەك كوك ەتى اۋىرىپ قالعان عوي. ءقازىر بارىسىمەن دەرەۋ سۋجاپىراق تارتساڭ، ەشتەڭە ەتپەيدى، باسىلىپ كەتەدى. مەن جىلان شاعىپ العان بىرەۋ مە دەپ قالسام. بۇل سۇمپايى جيرەننىڭ سىرىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ. وعان نەعىپ ۇرىنىپ ءجۇرسىڭ؟
— قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىر ەدىم، تەۋىپ جىبەردى.
— ءوي، قارا باسسىن سەنى، — دەپ، سۇلتان مەنى مازاقتاي باستادى. — الدىڭداعى تاۋداي اتتى كورمەي، نە قارا باستى سەنى.
مەن بۇل سوزگە جاۋاپ تابا الماعاندىقتان، اياعىمنىڭ اۋىرعانىمەن الەك بولعانسىپ، ودان بەتەر ويبايلاپ، قينالا ءتۇستىم.
— تۇرەگەل، ءبىر مۇشەڭ قيراپ قالعان نەمەدەي شويىرىلماي، — دەپ، سۇلتان مەنى، ويبايلاعانىما قاراماستان، سۇيرەلەپ تۇرعىزدى. — كانە، باسىپ كورشى اياعىڭدى. تاعى دا ءبىر اتتا. ايتتىم عوي، قيراماق تۇگىل، دانەڭە دە بولماعان. ات تەپكەنگە دە اياق سىنۋشى ما ەدى. ولمەيسىڭ. ءجۇر، كەتتىك. شويناڭداماي، ءتۇزۋ باس.
سۇلتاننىڭ جاسى مەنەن ەكى-ۇش جاس ۇلكەن. اكەسى سۇگىر جىلقى باعادى. ءوزى وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن وقۋدى تاستاپ كەتكەن. سودان بەرى بۇرىنعىنىڭ سەرىلەرى قۇساپ، اكەسىنىڭ ارقاسىندا سايگۇلىكتەن سايگۇلىكتى تاڭداپ ءمىنىپ، ىلعي جورتۋىلدايدى دا جۇرەدى. كەيدە ايلار بويىنا زىم-زيا كورىنبەي كەتەدى، سونان سوڭ قايتادان پايدا بولادى. نە ىستەپ، نە تىندىرىپ جۇرگەنىن ءبىر قۇدايىم ءوزى ءبىلسىن. سۇلتاننان:
— قايدان كەلدىڭ؟ — دەپ سۇراپ ەدىم.
— جايلاۋدان كەلدىم، — دەدى.
— جايلاۋ قانداي ەكەن؟
— ايتپا. تاماشا. ءشوپتىڭ بيىلعى شىعىمىن كورسەڭ، بەلۋاردان كەلەدى.
— بارايىن دەسەم، كولىك جوق، — دەدىم سۇلتانعا.
— مەن الىپ كەتەيىن. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ قايتا جۇرەمىن.
— قالاي الىپ كەتەسىڭ؟ باسى ارتىق كولىگىڭ بار ما؟
— وندا جۇمىسىڭ بولماسىن. تاڭەرتەڭ دايىندالىپ، كۇتىپ وتىر. ەر-توقىمىڭ بار عوي؟
— بار.
—ەندەشە، ءبىتتى. كەلىستىك.
سۇلتان مەنى ەسىك الدىنا دەيىن سۇيرەپ اكەلدى دە:
— قارا كوجە، سەنى ءبىر جەرگە ەرتىپ بارسام، سەرىك بولۋعا جارايسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— قايدا؟
سۇلتان دەرەۋ اينىدى:
— جوق، سەن شويناقتى جولداس ەتەمىن دەپ، باسىما پالە تاۋىپ الارمىن. قوش. مەن كەتتىم. ال تاڭەرتەڭ دايىندالىپ تۇر.
— ماقۇل.
جەتىنشى تاراۋدا
سۇلتان ەكەۋىمىزدىڭ ءبىر اتقا ەكى ەر ەرتتەپ ءمىنۋىمىز، سۇلتاننىڭ مەنى شىلىم تارتۋعا باۋلۋى، ونىڭ اياعى نەمەن تىنعانى ءسوز بولادى.
ەرتەڭگى شايدى ءىشىپ بولا بەرگەندە، ەسىك الدىنا سالت اتپەن تاسىرلاتىپ سۇلتان جەتىپ كەلدى:
— قارا كوجە، بارمىسىڭ؟
— بارمىن.
— دايىنبىسىڭ؟
— دايىنمىن.
— الىپ شىق ەر-توقىمىڭدى.
ەر-توقىمىمدى كوتەرىپ، ەسىك الدىنا شىقتىم. جاراۋ، قۇلا دونەننىڭ ۇستىندە شىرەنىپ سۇلتانىم وتىر. جەتەگىندە ات تۇگىل، سايتان دا جوق.
— كولىگىڭ قايسى ماعان اكەلگەن؟
— مىناۋ كولىك ەمەس پە؟ — دەيدى سۇلتان قۇلا دەنەنىڭ ساۋىرعا قاعىپ. — سال ەردى.
— قايدا سالام؟
— سال مىنا مەنىڭ ارتىما. قۇلا دونەن امان بولسا، ەكەۋىمىزدى جايلاۋ تۇگىل، الماتىعا اپارادى.
— سوندا، ءبىر اتقا ەكى ەر ەرتتەمەكپىز بە!؟
— ونىڭ نەسىنە تاڭداناسىڭ؟ تاماشا بولادى.
ءبىر اتقا ەكى ەر ەرتتەپ مىنگەن قازاقتى مەن بۇعان دەيىن كورگەن جوق ەدىم. سۇلتاننىڭ مىنا اقىلى، شىنىندا دا، ويعا قونىمدى، قىزىق كورىنىپ كەتتى. سالدىم ەردى ونىڭ ارتىنا. تارتتىم تارتپانى. مىنگەستىم. وسى كەزدە ۇيدەن اجەم شىعا كەلدى.
— اكەم-اۋ، مىنالارى نەسى... —دەدى اجەم قولىمەن كوزىن كولەگەيلەي تاڭدانا قاراپ. — ءاي، كوگەرمەي كەتكىر، قۋ سۇلتان، سەن عوي وسىنى شىعارىپ جۇرگەن.
اتقا جايداق مىنگەننەن دە، بۇل تاماشا بولادى ەكەن. اياعىڭ سالاقتامايدى، اركىمنىڭ ءوز ۇزەڭگىسى بار. ءارى قۇلا دونەن مايدا ءجۇرىستى جانۋار بولىپ شىقتى.
سوقتىرعاننان سوقتىرىپ وتىرىپ، سۇلتان دۇكەننىڭ الدىنا كەلىپ ءبىر-اق توقتادى. اياعىن اتتىڭ جالىنان اسىرا جەرگە سەكىرىپ ءتۇسىپ، تىزگىندى ماعان تاستادى:
— ءما، ۇستا مىنانى. اقشاڭ بار ما؟
— ونى قايتەسىڭ؟
— قانشا سومىڭ بار؟
— بەس سومىم بار، ونى قايتەسىڭ؟
— سول عانا ما، مەيلى، اكەل بەرى.
سۇلتانعا تاۋەلدى بوپ، ارتىنا مىنگەسىپ وتىرعان سوڭ، بەرمەيمىن دەپ قالاي ايتايىن. ءتوس قالتامنىڭ تۇيمەسىن جايلاپ اعىتىپ، امالسىزدان قول سالا باستادىم.
— ەي، بولساڭشى، سونشا نەعىپ كۇيبەڭدەپ كەتتىڭ؟
— كۇيبەڭدەيتىن ءجونىم بولعان سوڭ كۇيبەڭدەيمىن دە... توقتاي تۇر، تابا الماي جاتىرمىن.
— مۇمكىن، باسقا قالتاڭدا شىعار؟
— جوق، وسى قالتامدا بولاتىن.
مەنى مۇنشا كۇيبەڭگە سالعان ءتوس قالتامداعى ەكى شىتىرلاق قاعاز ەدى. ساۋساعىمنىڭ سوقىرلىعىنان سونىڭ قايسىسى بەس سومدىق ەكەنىن تاني الماي جاتىرمىن عوي. اقىرى، تاۋەكەل دەپ، بىرەۋىن سۋىرىپ الدىم. و، ماسقارا! شەتى كوزىمە شالىنعاندا-اق جۇرەگىم سۋ ەتىپ، ءىشىم ۋداي اشىپ كەتتى. بۇل الىپ شىققانىم باقانداي ون سومدىق ەدى.
— ءوي، مىناۋىڭ ون سوم عوي؟ — دەپ قۋاندى سۇلتان. — ءوي، قۋ قارا كوجە-اي، قۋلىعىڭ قالمايدى-اۋ وسى سەنىڭ. مەيلى، ون سوم بولسا دا، اكەل بەرى.
— مەن مۇنى بەس سوم ەكەن دەسەم، ون سوم ەكەن عوي، — دەپ، ۇياتىمدى قىمتاپ، مەن دە بىلمەگەنسىپ جاتىرمىن.
سۇلتان اقشانى الىپ دۇكەنگە كىرىپ كەتكەندە، قالتاما قايتا قول سالىپ، ەكىنشى شىتىرلاق قاعازدى سۋىرىپ الدىم. بۇل بەس سومدىق. الگى مەنى شاتاستىرىپ، ۇياتقا قالدىرىپ جۇرگەن، مىنە، وسى قۋ عوي. ىزاسىنا ءوزىن ءتورت ءبولىپ، لاقتىرىپ جىبەرسەم بە ەكەن دەپ، كىجىنىپ ءبىر تۇردىم دا، ءبىراق ونسىز دا تالاي كورەسىنى كورىپ، ۋماجدالىپ، ءيى ءتۇسىپ بىتكەن بەيشارا بولعاندىقتان، جانىم اشىدى. قالتاما قايتا سالىپ قويدىم.
سۇلتان ماگازيننەن گاليفە شالبارىنىڭ ەكى قالتاسى تىرسيىپ، ۇرتى شودىرايىپ، شايناڭداپ شىقتى.
— نە ساتىپ الدىڭ؟
— زولدىڭ قامى، — دەدى سۇلتان اۋزى سويلەۋگە ازەر كەلىپ. ونىسى «جولدىڭ قامى» دەگەنى.
سۇلتان تىزگىندى قولىنا الدى دا، ەرگە قايتادان قارعىپ ءمىندى. «ال ەندى كەتتىك» دەپ، مەن اسىعىستىق بىلدىرەم. سۇلتاننىڭ ارتىنا جاربيىپ مىنگەسىپ كەتىپ بارا جاتقان مىنا ءتۇرىمدى جانار كورمەسە ەكەن دەيمىن.
اۋىلدان بىلاي شىعا بەرىپ، سۇلتان ماعان قالتاسىنان پريانيك الىپ بەردى. ەكەۋىمىز قىتىرلاتىپ جەپ كەلە جاتىرمىز. قۇلا دەنەڭنىڭ تاعاسى تاستاق جولعا شىق-شىق سوعىلادى.
ءبىر كەزدە سۇلتان ارتىنا بۇرىلىپ:
— سەن شىلىم شەگەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق.
ول ەرگە قىرىنداپ وتىرعان كۇيى اتتىڭ تىزگىنىن تەجەدى دە، قالتاسىنان ءبىر پاچكا سيگارەت سۋىرىپ الدى. اۋزىن اشتى دا، ماعان ۇسىندى:
— ءما، ۇيرەن.
— ءوزىڭ تارتا بەر، — دەدىم مەن.
— وسى كۇنگە دەيىن شىلىم شەگۋدى ۇيرەنبەي، نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەدى سۇلتان مەنى كىنالاي سويلەپ. — ءما، تارت.
الدىم. سۇلتان وتتىق جاعىپ ۇسىندى. تۇتاتتىم دا، بۇرقىلداتىپ تارتا باستادىم. اۋزىما ءتۇتىننىڭ جاپ-جامان ىس ءدامى كەلەدى.
— وي، ساۋاتسىز، — دەدى سۇلتان مەنىڭ شىلىمدى قالاي شەگىپ كەلە جاتقانىمدى كورىپ. — ءسويتىپ تە تارتا ما ەكەن. جاپ-جاقسى سيگارەت بوسقا قور ەتۋىن قاراشى. ىشكە تارت. مىنە، بىلاي. اۋزىڭا ءتۇتىندى تولتىرىپ ال دا، جۇتىپ كەپ قال.
بالا دەسە، بارىمىزگە تيەدى، بىزدەن وتكەن اقىماق جان جوق قوي. كەيدە قايداعى ءبىر زالالدى نارسەگە، سونىڭ سول زالالدىعىن بىلە تۇرا، يتتەي اۋەس كەلەمىز. وسى ارادا ماعان: «كانە، جۇتسام، جۇتىپ كورەيىنشى، — دەگەن وي كەلدى، — نە بولار ەكەن».
ال ەندى بۇل باقىتسىزدىقتى باستان كەشىرگەن بولساڭدار، وزدەرىڭ دە ءبىلىپ وتىرعان شىعارسىڭدار. اۋزىمدى تۇتىنگە تولتىرىپ الىپ، جۇتىپ كەپ قالعانىم سول ەكەن، ءبىر كەرەمەت ۋلى گاز وڭەشىمنەن شەڭگەلدەپ الا كەپ ءتۇستى. تىنىسىم ءبىتىپ، قاقالدىم دا قالدىم. كوزىمنەن جاسىم ىرشىپ كەتتى... ەندى ءبىر شاقتا كوزىم بۇلدىراپ، جەر-دۇنيە توڭكەرىلىپ بارا جاتتى.
— ويباي، توقتا!
اتتان اۋىپ ءتۇسىپ، قىلجيا كەتتىم جول شەتىنە. جۇرەگىم لوبلىپ، قۇسا الماي، قينالىپ جاتىرمىن.
مەنىڭ بۇل ايانىشتى حالىمە جانى اشۋدىڭ ورنىنا، سۇلتان وڭباعان مازاق ەتىپ تۇر:
— قايران قارا كوجەم-اۋ، اجالىڭنان ءۇش كۇن بۇرىن ولەتىن بولدىڭ-اۋ. ميللات اپايعا نە بەتىمدى ايتىپ بارار ەكەم؟ تىم قۇرسا، جايلاۋعا جەتىپ تە ولمەي، اۋرەگە سالاتىن بولدىڭ-اۋ.
مىنە، سودان بەرى تەمەكىنى اۋزىما الماق تۇگىل، ءيىسى مۇرنىما كەلسە، زىتىپ جونەلەمىن.
سەگىزىنشى تاراۋدا
وقۋشى جاڭا كەيىپكەر داۋلەتپەن تانىسادى.
قۇلا دونەندى جەلە اياڭداتىپ وتىرىپ، ءتۇس اۋا تاۋ ىشىنە كەلىپ كىردىك. بۇل ارانىڭ اۋا رايى مەن جەر كەلبەتى تومەنگى جازىققا ەش ۇقسامايدى. ءىزىڭ ەتكەن شىبىن جوق، ساپ-سالقىن. بەت الدىمىزداعى تاۋ اقتارى جاقتان قوڭىرجاي سامال جەل ەسىپ قويا بەردى. قۇبىلىپ جايقالعان جاسىل شالعىن، گۇل-بايشەشەك.
ات ۇستىندەگى ۇزاق ءجۇرىس مەنى شارشاتايىن دەدى. ويتكەنى اتقا ەكى ادام مىنگەسكەندە، ارتقىسى كوپ تۇيگىشتەلەدى ەكەن. سۇلتان بولاتىن بولسا، كۇنگە كۇيگەن جەلكەسى قىپ-قىزىل بولىپ، كەپكاسىن كوزىنە تۇسىرە كيگەن كۇيى بۇلك ەتەتىن ەمەس. ماساتىداي قۇلپىرعان جەر كەلبەتىن كورگەندە، بۇلاق جاعاسىنداعى كوگالعا مەنىڭ راقاتتانىپ اۋناي كەتكىم كەلدى.
— سۇلتان، وسى اراعا ات شالدىرىپ، دەمالىپ الساق قايتەدى؟
— شارشادىڭ با؟
— شولدەپ كەتتىم.
— ەندى ءبىراز جۇرسەك، مالشىلاردىڭ ۇيلەرى كەزدەسەدى. قىمىزعا جەتىپ، ءبىر-اق دەمالايىق، — دەدى سۇلتان.
ايتقانداي-اق، كەلەسى تۇمسىقتى اينالا بەرگەندە، وڭ قول جاعىمىزداعى بەتكەيدە ءبىر كيىز ءۇي كورىندى. كونە تارتقان قاراشا تۋىرلىقتىڭ ۇستىنە اپپاق جاڭا تۇندىك جابىلعان. ەسىك الدىنداعى شي سورەدە جاس قۇرت جايۋلى تۇر. ءۇي ماڭى مال قيى، سارىالا تەپسەڭ؛ ەسكى جۇرت ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ارىرەكتە جەلىدە ەكى قۇلىن بايلانىپتى. ونىڭ ءبىرى كەر قۇلىن، تاڭى جارقىراپ، باۋىرىن كۇنگە قاقتاپ، تىپىر ەتپەستەن سەرەيىپ جاتىر. قاسىنداعى قاراكەر قۇلىن جەردەي تىڭ تىڭداعانداي باسىن تومەن سالىپ مۇلگىپتى دە قالىپتى.
— قۇداي تىلەگىمىزدى بەردى، قىمىز ىشەتىن بولدىق، — دەپ سۇلتان ات باسىن سولاي قاراي بۇردى.
الدىمىزدان انتالاپ ءۇش يت ءۇرىپ شىقتى. ۇلكەندىگى تاناداي شۇناق قۇلاق، اق ءتوس قارا توبەت قارلىققان قالىڭ داۋىسپەن ارس-ارس ەتىپ كەپ، اتتىڭ تۋرا باسىنا سەكىرە باستادى. ال ەكىنشى ءبىر سۇڭعىلا قارا قانشىق ۇيگە جىبەرمەيمىن دەگەندەي قۇلا دونەننىڭ قۇيرىعىنان تارتقىلاپ ءجۇر.
سۇلتەكەڭنىڭ مىنەزى يتتەن دە جامان. قامشىسىن وڭدى-سولدى ءۇيىرىپ، يتتەردى ودان ارمەن وشىكتىرىپ، ازان-قازان شۋلاتقان بويدا ەسىك الدىنا ءبىر-اق كەلىپ توقتادى. سول كەزدە ءۇيدىڭ ءتۇسىرۋلى تۇرعان ەسىگىن سەرپىپ اشىپ، جاسى ون ءبىر، ون ەكى شاماسىندا سەكپىل بەت سارى بالا شىعا كەلدى. باسىندا شەكاراشىلاردىڭ جاسىل كارتۋزى. كەڭ بولعاندىقتان، الدەقانداي ولاق قول ونىڭ ارتىن قابىستىرىپ، قارا جىپپەن باتتيتىپ كوكتەپ قويعان.
بوگدە بىرەۋ كەلىپ، يتتەر ابالاپ ۇرگەندەگى بالانىڭ داعدىلى قىزمەتى وسى بولۋ كەرەك، ول بىزگە نازار اۋدارماستان، دەرەۋ بوساعادا جاتقان اق باقانعا جارماستى دا، يتتەردى قۋا باستادى.
— كەت! كەت، الىپ سوق. جات ورنىڭا بارىپ.
الىپ سوق توبەت بالانى دەرەۋ تىڭدادى. شابانداپ، كومەيىنەن قىرق-قىرق بارلاتىپ سارقىپ ءۇرىپ، بىزگە الا كوزبەن بۇرىلشاقتاي قاراپ، تايىپ وتىردى. وتان ىلەسىپ وزگە يت تە جىم بولدى. باقان سۇيرەتكەن بالا بىزگە نازارىن ەندى اۋداردى.
— بۇل كىمنىڭ ءۇيى؟ — دەپ سۇرادى سۇلتان سەكپىل بەت بالادان ات ۇستىندە تۇرىپ.
— جۇماعۇلدىڭ ءۇيى.
— جۇماعۇل نە ىستەيدى؟
— قوي باعادى.
— كىم بار ۇيدە؟
— ەشكىم جوق.
— شەشەڭ قايدا؟
— انا بەلدىڭ استىنداعى سيىرلى اۋىلعا كەتتى.
— قىمىز بار ما؟
— قىمىز جوق. باعانا كىسىلەر كەپ ءىشىپ كەتكەن.
— تۇك قالدىرمادى ما؟
— قالعان جوق، — دەپ كۇمىلجىدى بالا.
— نەگە وتىرىك ايتاسىڭ؟ جۇكتىڭ استىندا كەرەگەگە بايلاۋلى تۇرعان ءبىر مەس قىمىزدى قايدا قوياسىڭ؟
— ونى ساعان كىم ايتتى؟
— جولدا قوي جايىپ جۇرگەن جۇمەكەڭە كەزدەسىپ ەدىك، سول ايتتى. «جۇكتىڭ استىندا ءبىر مەس قىمىز بايلاۋلى تۇر. سودان توكپەي-شاشپاي، ءبىر-بىر كەسەدەن قۇيىپ ىشىڭدەر» دەدى. — سۇلتان وسىنى ايتتى دا، سىر بەرمە دەگەن يشارامەن مەنىڭ تىزەمدى مىتىپ قويدى.
كونتەك ەرنى تاڭىرقاي اشىلعان قالپى، سەكپىل بەت تاڭ-تاماشا كەيىپتە تۇرىپ قالدى. سۇلتاننىڭ وسپاق ءسوزى شىندىقتىڭ توبەسىنەن تۇسكەن بولۋ كەرەك. مىناۋ سونىڭ بايىبىنا بارا الماي تۇر.
سەكپىل بەتتىڭ سولقىلداي باستاعانىن كورگەن سۇلتان:
— تۇسەيىك، — دەپ ات باسىن ماما اتاشقا قاراي بۇردى. ءتۇسىپ، اتتى بايلادىق تا، ۇيگە بەت الدىق. سەكپىل بەت الگى ورنىنان تاپجىلماي، مىنالار قايتەدى دەگەندەي، ءبىزدى كوزىمەن باعىپ، كوڭىلىندەگى كۇدىگىن نە ايتپاي، نە سۇلتاننىڭ ايتقانىنا سەنە الماي، دەل-سال بولىپ تۇر.
ءۇي ءىشى الا كولەڭكەلەۋ، سالقىن ەكەن. سۇلتان تاپ ءبىر ناعاشىسىنىكىنە كەلگەندەي ءتور الدىنا سۇلاي كەتتى دە، ءۇي يەسى كىرگەنگە دەيىن جۇكتىڭ استىن اشىپ جىبەرىپ، قاراپ تا ۇلگەردى. تىرسيعان ءبىر مەس قىمىز، شىنىندا دا، بايلاۋلى تۇر ەكەن.
بىزدەن سەسكەنگەندەي تابالدىرىقتى ارەڭ اتتاپ سەكپىل بەت كىردى. بوساعادان وزباي، تۇرىپ قالدى. جۋا-جۋا شيراعان قالپى بولسا كەرەك، ۇستىندەگى كوك ساتەن كويلەكتىڭ ەتەگى تىلتيىپ قارنىنا شىعىپ كەتكەن. ىشقىر مەن ەكى ارالىقتان ۇرگەن دوپتاي تىرسيعان توق قارىننىڭ ءبىر شەتى جىلتىراپ كورىنەدى.
— ەي، اتىڭ كىم سەنىڭ؟ — دەپ سۇرادى سۇلتان.
— داۋلەت.
— اتىڭ ادەمى ەكەن. داۋلەت دەگەن تاماشا ات. مەنىڭ اعايىمنىڭ اتى دا داۋلەت.
اعاسى تۇگىل، سۇلتاننىڭ سايتانى دا جوق ەدى. وتىرىگىمدى شىعارما دەپ، مەنىڭ سانىمدى تاعى شىمشىپ قويدى دا، سويلەي بەردى:
— داۋلەتى مول، داستارقانىن باي، الاقانى كەڭ بولسىن دەپ قويعان عوي. ەي، داۋلەت، ءبىز اسىعىپ وتىرمىز. سەن بىزگە ءبىر-بىر كەسەدەن قىمىز بەر.
— اپام ۇرسادى. ونى اۋىلعا بەرىپ جىبەرەمىز دەگەن.
— نەنى؟
— جۇكتىڭ استىنداعى قىمىزدى.
— جۇمەكەڭ ءوزى ايتتى عوي، ءبىر-بىر كەسە قۇيىپ ىشىڭدەر دەپ. اكەل، كەسە اكەلشى.
— اپام ۇرسادى...
— ۇرىسپايدى، ءبىز ساعان اقشا تولەيمىز.
سۇلتان قالتاسىنان قوبىراتىپ بىرنەشە ءبىر سومدىق سارى قۇلاقتاردى سۋىرىپ الدى. داۋلەت شىن اقشا ما دەگەندەي سۇزىلە قاراپ قالدى.
— ءيا، تولەيمىز، — دەدىم مەن سۇلتاندى قوشتاپ. اشىق اۋىز داۋلەتتى الداپ ىشكەننەن گورى ادامشىلىققا بۇل ءبىر تابان جاقىن ەدى.
— اپام كەپ قالسا، قايتەم؟
بۇل داۋلەتتىڭ كونگەنى ەدى.
— كەلمەيدى، — دەپ، سۇلتان ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— قاي جاقتان كەلۋشى ەدى. مىناۋ، — سۇلتان مەنى نۇسقادى، — كيىزدىڭ جىرتىعىنان باقىلاپ تۇرسىن. ەكەۋىمىز تەزدەتىپ قۇيىپ جىبەرەيىك.
داۋلەت قولىن سوزدى.
— اۋەلى اقشا بەر.
— ءما، — دەپ، سۇلتەكەڭ داۋلەتكە ءبىر سومدى ۇستاتا بەردى.
— مىناۋىڭ جىرتىق، ەسكى اقشا عوي.
— ەندەشە، مىنانى ال، ءما، — دەپ، سۇلتان ونىڭ قولىنداعىنى شىتىرلاعان سۋ جاڭا ءبىر سومدىققا ايىرباستاپ بەردى.
اقشانىڭ سيقىر كۇشى داۋلەتتىڭ شىرايىن كۇرت وزگەرتتى. ەندى ونىڭ كوزىندە قۋانىش ۇشقىنى ءتىرىلىپ، بىزگە ۇيىرسەكتەپ قاراي باستادى.
سۇلتەكەڭنىڭ قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى. جۇكتىڭ استىداعى مەستى دەرەۋ سۋىرىپ الىپ، اۋزىن شەشىپ جاتىر. داۋلەت ورەشەنىڭ ىشىنەن بۇرىن ىشىنە قىمىز قۇيىلعان كىشىرەك ءبىر كوك كاسترولدى الىپ شىقتى.
— كانە، توس.
سۇلتەكەڭ cap ەتكىزىپ، ورتا كاسترولدەن اسا قىمىزدى ءبىر-اق قۇيا سالدى.
— كوپ بوپ كەتتى! — دەپ شىج ەتە قالدى داۋلەت.
— ەشتەڭە ەتپەيدى.
مەستى سۇلتەكەڭ كوز ىلەسپەيتىن شاپشاڭدىقپەن ورنىنا قايتا بايلاپ قويدى. ەكەۋىمىز كاسترولدەگى قىمىزدى كەسەمەن كوسىپ الىپ، كەزەكتەسىپ سىمىرە باستادىق.
بوساعان كاسترولدى ورەشە ىشىنە اپارىپ قويعان سوڭ، داۋلەت:
— تاعى ءبىر سوم بەر، — دەپ قولىن سوزدى.
— نە ءۇشىن؟
— سەندەر ەكى كەسە ەمەس، كوپ ىشتىڭدەر عوي.
— ءوي، جولىڭ بولعىر، — دەپ كەيىدى سۇلتان، — ءبىز ونى ىشەيىك دەپ ىشتىك پە. اپاڭ كەپ قالسا، سەنى قۇرتادى ەكەن دەپ، ساعان جانىمىز اشىعان سوڭ ىشتىك قوي. بەكەر ىشكەن ەكەم. قارنىمدى سىزداتىپ كەتتى.
داۋلەت نە دەرىن بىلمەي، بەدىرەيىپ قالدى.
— سەن ونان دا بىزگە جەيتىن بىردەڭە بەر. قىمىز ءىشىمىزدى اشىتا باستادى، — دەدى سۇلتان.
داۋلەت سوزعان قولىن ەندى عانا تارتىپ الدى.
— نان جەيسىڭدەر مە؟
— اكەلە بەر. ماي بار ما؟ ونى دا اكەل. — سۇلتان داۋلەتپەن قاباتتاسىپ، ورەشەگە بىرگە كىرىپ كەتتى. — مىنا بىرەۋ پىسكەن ومىرتقا ما؟
ساۋدادان پايدا تاۋىپ قالعان داۋلەت:
— تاماققا دا اقشا تولەڭدەر، — دەپ ەسكەرتتى.
الدەكىم شالا ءمۇجىپ تاستاعان مويىن ومىرتقانى قوماعايلانا تىستەلەپ جاتىپ:
— جارايدى، تولەيمىز، — دەيدى سۇلتان.
— ءقازىر تولە.
سۇلتان داۋلەتكە تاعى ءبىر سوم بەردى. ءبىر-بىر جاپىراق نانعا ماي جاعىپ، سوعىپ الدىق.
— ال كەتتىك، — دەدى سۇلتان.
داۋلەت مەنىڭ الدىمدى توسقاۋىلداي قالدى:
— باكىنىڭ كەرەگى جوق پا؟
— كانە، قانداي باكى؟ — دەدىم مەن.
داۋلەت قالتاسىنان باكىسىن الىپ كورسەتتى. تەمىر ساپتى كىشكەنتاي ارزانقول باكى ەكەن. ۇناتپادىم.
— بەلبەۋ كەرەك ەمەس پە؟
— قايسى؟
داۋلەت جەيدەسىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، ساتپاق-ساتپاق كىر قارنىن الدىما توسىپ، بەلىندەگى بەلبەۋىن كورسەتتى.
— ءوزىڭ قايتەسىڭ؟ شالبارىڭ ءتۇسىپ كەتپەي مە؟
— تۇسپەيدى. قايىسپەن بايلاپ الام.
مەن داۋلەتتى، نەگە ەكەنىن، اياپ كەتكەندەي بولدىم. ونىڭ ەڭ سوڭعى بەلبەۋىنە دەيىن توناپ اكەتۋ وڭباعاندىق بولار ەدى.
— كەرەگى جوق، قوش بول.
داۋلەت امالسىز قوشتاسقانداي ىڭعاي تانىتتى:
— قوش بولىڭدار.
دەرەۋ اتقا قوندىق تا، ءۇش ءيتتى ۋلاتىپ-شۋلاتىپ جونەلە بەردىك. ءاقتوس توبەت اتتىڭ ومىراۋىنا شاپشىپ، سۇڭعىلا قارا قانشىق قۇيرىعىنان تارتقىلاپ، يتتىك مىنەزدەرىن تاعى كورسەتە باستادى. سۇلتەكەڭ قارا توبەتتى قامشىمەن تۇمسىققا ءبىر تارتۋعا قۇشتار بولىپ، باستىرمالاتىپ كەلەدى. ءبىراق اككى توبەتتىڭ وڭايلىقپەن ۇرعىزا قوياتىن ءتۇرى جوق. قامشىنىڭ ۇشى جەتەر-جەتپەس جەردەن ارس-ارس ەتىپ، ورشەلەنىپ، قالماي كەلە جاتىر. مەن ارتىما بۇرىلىپ قاراسام، كوكجاسىل كەپكاسى قالقيىپ، جەيدەسىنىڭ ەتەگى ورگە قاراي تاڭقيا ءتۇسىپ، داۋلەت ساۋدەگەر ءۇي سىرتىندا ءبىزدى كوزىمەن ۇزاتىپ ءالى قاراپ تۇر ەكەن.
توعىزىنشى تاراۋدا
نە جونىندە ايتىلاتىنىن وقىپ شىعىپ وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر.
— قارا كوجە، قاراشى مىناعان.
— مۇنى قايدان الدىڭ؟
— تاماشا مالاقاي بولماي ما؟
سۇلتاننىڭ قولىنداعى كوك قاراكول اسپاننان ءتۇستى مە، قايدان پايدا بولا قالدى؟ ۇستاپ كورسەم، جىبەكتەي ماپ-مايدا. يلەۋىندە ءمىن جوق، اق قاعازداي.
— ءاي، مۇنى قايدان الدىڭ؟
— قۇداي بەردى.
ەگەر قۇداي تاعالا پەندەسىنە بىردەڭە بەرە قالعانداي بولسا، ونداي مەيىرىمدىلىگىن سۇلتاننان باستاي قويماس.
— ءجونىڭدى ايتشى، بۇل قايدان پايدا بولدى؟
— ءوزى ۇناي ما ساعان؟
— ادەمى ەكەن.
— سۇلتەكەڭ ونى-پۇنى زاتپەن اۋەستەنبەيدى. ونى سەن ءبىلىپ قوي.
كەنەت الدىمىزداعى وزەكشەدە اتىن جاياۋ جەتەلەپ، قوي جايىپ تۇرعان قويشى كورىندى. سۇلتەكەڭ مەنىڭ قولىمداعى قاراكولدى جالما-جان جۇلىپ الدى دا، ارتىنداعى بىلعارى سۋمكاعا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
— دىمىڭ ىشىڭدە بولسىن، قارا كوجە.
لىپ ەتىپ ءقاۋىپ كولەڭكەسى جۇگىردى مەنىڭ كوڭىلىمدە. «مىنا قۋ بۇنى الگى ۇيدەن جىمقىرىپ كەتكەننەن ساۋ ما ەكەن؟».
قويشى سوقپاق جولدىڭ ءدال ۇستىندە تۇر ەكەن. جاقىنداپ كەلىپ بايقادىق: بۇيرەك بەت، شوقشا ساقال، ورتا جاستاعى ادام. باسىندا كۇنگە كۇيىپ كونەرگەن اق قالپاعى بار.
— سالاۋمالايكوم، قاريا.
— الەيكۇمسالام. بالالار، وتتارىڭ بار ما؟
سۇلتان قالتاسىنان سىرىڭكە الىپ ۇسىندى. شالدىڭ جۋان ەتىپ وراپ، قالپاعىنىڭ بۇكپەسىنە تىعىپ قويعان دايىن شىلىمى بار ەكەن. سونى جالما-جان تۇتاتتى دا، قوماعايلانىپ سورىپ-سورىپ جىبەرىپ، دەمىن ءبىر-اق كۇرسىنىپ شىعاردى:
— ۋھ، جەتىسىپ قالدىم عوي، كوسەگەڭ كوگەرگىرلەر. سىرىڭكەم تاۋسىلىپ قاپ، باعانادان بەرى قاڭسىپ تۇر ەدىم. قاي كولحوزدىڭ بالالارى بولاسىڭدار؟
سۇلتان مەنى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قالدى دا:
— كالينيننىڭ بالالارىمىز، — دەپ وتىرىكتى سوعىپ قالدى. مەن تاڭ-تاماشامىن. Heگe وتىرىك ايتادى؟ ءوزىمىزدىڭ «جاڭا ءومىردى» نەگە اتامايدى؟
بىلايىراق شىققان سوڭ سۇلتاننان:
— ءوي، «كالينيننىڭ بالالارىمىز» دەگەنىڭ نە؟ نەگە وتىرىك الدايسىڭ؟ — دەپ سۇرادىم.
— ءاي، اقىماق قارا كوجە. قايدان ءبىلدىڭ، مۇمكىن، جاڭاعى ءبىز قىمىز ىشكەن ءۇيدىڭ قوجاسى جۇماعۇل تاپ وسىنىڭ ءوزى شىعار. قاراكولىن جوقتاپ ىزدەي قالسا، قۋىپ كەپ، اكەمىزدى تانىتپاي ما؟ ال ەندى ءبىزدى تاۋىپ كورسىن سوناۋ كالينينگە بارىپ.
* * *
مەنىڭ مامام ساۋىنشى بولىپ ىستەيتىن ءبىرىنشى بريگادا كەزەڭدى اسىپ تۇسكەن جەردە، قاباندى دەپ اتالاتىن نۋ قاراعايلى جالپاق سايدىڭ اۋزىندا ەكەن. بۇل ءوزى سىرتتان قاراعاندا ءبۇتىن ءبىر اۋىل ءتارىزدى: بىرنەشە بوز ءۇي، جاپپا، شاتىرلار ارالاس ون شاقتى ءتۇتىن شوعىرلانا قونىس تەۋىپتى. ولاردان وقشاۋىراق سىرعاۋىلدان ايداپ جاسالعان مال قورا-جايلارى كورىنەدى. توبەسىنە جەلبىرەپ قىزىل جالاۋ قادالعان، قابىرعالارىنا قىزىل ماتاعا جازىلىپ ۇران، پلاكاتتار ىلىنگەن ۆاگون-قوس، ءسىرا دا، بريگادانىڭ كەڭسەسى بولۋ كەرەك. (سوڭىنان ءبىلدىم، بۇل ءارى كەڭسە، ءارى قىزىل بۇرىش ەكەن.).
وزەنگە تامان، شەتكەرىرەك تىگىلگەن ءبىر جاپپانىڭ قاسىندا ءۇش دوڭگەلەكتى موتوسيكل تۇر. جۇرەگىم ءدىر وتە قالعانداي بولدى. «بۇل تاعى دا قاراتاي قۋ شىعار. ءداۋ دە بولسا، مىناۋ مامامنىڭ جاپپاسى».
ويلاعانىم كەلدى. مامام ەسىك الدىندا ساماۋرىن قايناتىپ ءجۇر ەكەن. ءبىزدى كورىپ، تاڭىرقاي قاراپ تۇرىپ قالدى. سۇلتان ونىمەن سامبىرلاپ امانداسا كەلىپ توقتادى:
— امانسىڭ با، ميللات تاتەي. بالاڭىز ات تاپپاي، قارا جاياۋ وتىر ەكەن. مىنە، مىڭگەستىرىپ الىپ كەلدىم.
ەسىك الدىنداعى موتوسيكلدى مەن بىردەن تانىدىم —- قاراتايدىكى. جاپپانىڭ اشىق تۇرعان ەسىگىنەن ۇپ-ۇلكەن كەرزى ەتىك كيگەن اياق كورىنىپ جاتىر. ونىڭ دا يەسى سول ءبىر ادام. كوسىلىپ جاتقان اياق ءبىزدىڭ دابىرىمىزدى ەستىپ بۇگىلىپ، جينالا ءتۇستى.
— لاگەرگە بارمادىڭ با؟ — دەپ سۇرادى مامام مەنەن.
— جوق.
ءبىزدىڭ مىنا الابوتەن ءجۇرىسىمىزدى ۇناتپادى-اۋ دەيمىن، مامامنىڭ قاس-قاباعى سالقىن ەدى. سۇلتان سونى اڭدادى ما، تۇسپەدى.
— ەرتەڭ كەلەم. مەن ساعان ات تاۋىپ اكەلەم، — دەدى.
— ماقۇل.
سۇلتان كەتكەن سوڭ، مامام:
— وزىڭە سەرىك بولاتىن ادامدى جاڭا تاپقان ەكەنسىڭ. بۇل سەنى ءبىر كۇنى باتپاققا جىعىپ كەتەر، — دەدى.
— ءوز ءجونىمدى مەن ءوزىم بىلەم، — دەدىم.
— ءيا، ءبىلىپ ءجۇرسىڭ.
جاپپاعا كىردىم. تور الدىندا شىنتاقتاپ قاراتاي جاتىر. وسىلاي قاراي جۇمىستا ءجۇرىپ تارتىپ وتىرعان بولۋ كەرەك، ۇستىندە ماي-ماي كونە كومبينەزون. ءبىراق تىكەندەي بولىپ سوياۋلاپ تۇراتىن ساقالى بۇگىن جىپ-جىلماعاي. قاراتاي ەڭسەسىن كوتەرىپ، مالداس قۇرىپ وتىردى. ادەتىنشە، شەكەسىن قاسىپ-قاسىپ الىپ، ۇرتىنا كۇلكى قىستىرا سويلەپ، مەنىمەن جىلى امانداسىپ، ءىشى-باۋىرىما ەنىپ بارادى.
— جايلاۋعا دەمالايىن دەپ كەلدىڭ بە؟ دۇرىس بولعان. مۇندا قىمىز مول، راحات ەمەس پە، — دەدى.
ۇشەۋىمىز وتىرىپ شاي ىشتىك. شايدان سوڭ، مامام سيىر ساۋۋعا دايىندالا باستادى. قاراتاي قوش ايتىستى دا، موتوسيكلىنە وتىرىپ كەتىپ قالدى. كوك شالعىندى جاپىرا قاپ-قارا ەتىپ ءىز تاستاپ، جولسىزبەن زىرعىپ بارا جاتقان ونىڭ سوڭىنان مەن ءبىرقاۋىمعا دەيىن قارادىم دا تۇردىم. «ياپىر-اۋ، بۇل نەگە كەلە بەرەدى؟ نە كەرەك وعان؟ ءبارىبىر مامام وعان ەشقاشاندا كۇيەۋگە شىقپايدى عوي. ال ەگەر شىعا قالسا...».
بۇل ويىم ماعان قۇبىجىقتاي قورقىنىشتى. ونى باسىما جولاتپاۋعا تىرىسام. اۋلاق. اۋلاق، جامان وي. مەن ودان دا الىستا، تاۋدىڭ ار جاعىندا قالعان جاناردى ويىما الام. جانار. مەن «جانار!» دەپ داۋىستاعاندا، سەن اۋەلى ءۇننىڭ قايدان شىققانىن بىلمەي، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالىپ ەدىڭ... جايلاۋعا قالاي كەلىپ جەتكەنىمدى ايتىپ، جانارعا حات جازسام با ەكەن. قاراتاي... تفۋ، قاباتتاسىپ ويىمنان وسى شىقپايتىن بولدى-اۋ. بالەم، ويلامايمىن سەن جونىندە، ادەيى ويلامايمىن، قايتەر ەكەنسىڭ...
ونىنشى تاراۋدا
جاقسىمەن جولداس بولساڭ، جەتەرسىڭ مۇراتقا، جامانمەن جولداس بولساڭ، قالارسىڭ ۇياتقا.
ءوزىنىڭ تىرناق الدى پروزالىق تۋىندىسىن شاعىن پوۆەست تۇرىندە باستاپ وتىرعانىن اۆتور ءبىر دە مينۋتكە ەسىنەن شىعارمايدى. سوندىقتان دا ول ءار ادامنىڭ باسىنان كۇندە كەشەتىن تۇرمىستىڭ ۇساق-تۇيەك قۇبىلىستارىنا ونشا جۇگىنە بەرمەيدى. وندا اۆتوردىڭ بۇل ەڭبەگى، مۇمكىن، شاعىن پوۆەست ەمەس، كىتاپ ماگازينى پولكاسىنىڭ بەلىن قايىستىرۋعا جارارلىق ءنان رومانعا اينالار ەدى. جوق، «اياز ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرىسقا ءجونىڭدى ءبىل» دەگەندەي، رومان جازۋ قايدا بىزگە. ول ءۇشىن قۇشاق-قۇشاق قاعاز، قۇرىعاندا، بىرەر بوتەلكە سيا كەرەك. ارتىڭدى ستولعا جەلىمدەپ تاستاپ، ايلار-جىلدار بويىنا تاپجىلماي وتىرۋىڭ شارت. ال سوسىن ساباققا كىم بارادى، ۇيگە بەرىلەتىن تاپسىرمالاردى كىم ورىندايدى؟ بۇزاۋدى كىم تاۋىپ اكەلەدى؟ جو، جو، رومان جازۋ مەنىڭ جاسىمدا ءتىپتى دە قول ەمەس.
بۇلار ءسوز اراسىندا ايتىلىپ جاتقان جايلار. ەندى اڭگىمە جەلىسىنە قايتا ورالايىن. ءبىز جايلاۋعا كەلگەلى تابانى تراكتورداي ءبىر اي شاماسى ۋاقىت ءوتتى. وتكەندە، كوڭىلدى ءوتتى، جەلىپ ءوتتى. سونىڭ ءبارى سۇلتەكەڭنىڭ ارقاسى. ءبىر دە ءبىر كۇن كولىكسىز بولىپ كورگەم جوق. نەلەر جورعا-جۇيرىك سايگۇلىكتەردى سول تاۋىپ اكەلەدى. «ەرتتە مىنانى» دەيدى، ەرتتەيمىن. «كەتتىك» دەيدى، ىلەسىپ بەرەم. قايدا بارامىز دەپ سۇرامايمىن دا. نە كەرەك، سۇلتەكەڭنىڭ ارقاسىندا ات ءمىنىپ، اسىر سالىپ، جەتىسىپ ءجۇرمىن.
ءبىر كۇنى جايلاۋدا مالشىلار كۇنىنە ارنالىپ ۇلان-اسىر توي بولدى. توي دەسە، قۋ باس دومالايدى. ال سۇلتان ەكەۋىمىزدىڭ باسىمىز پىسكەن الماداي تورسيعان مايلى باستار. ءبىز قالاي شىداپ قالايىق. تويدىڭ داقپىرتىن ەستىگەننەن باستاپ-اق دەلەبەمىز قوزىپ، كۇتىپ جۇردىك. كوكپارعا تۇسەمىز دەپ، ات جاراتقان بولامىز.
توي بولادى دەگەن كۇنى تاڭەرتەڭ مامام سيىر ساۋۋعا كەتىپ، مەن توسەكتە شىنتاقتاپ «روبينزون كرۋزونى» وقىپ جاتىر ەدىم. ەسىك الدىنا كەپ قالعان ات ءدۇبىرى، سونىمەن قاباتتاسىپ سۇلتاننىڭ ايقايى ەستىلدى:
— قارا كوجە، بارمىسىڭ؟
— بارمىن.
سۇلتان اتتان تورس ەتىپ سەكىرىپ ءتۇسىپ، ۇيگە كىرىپ كەلدى.
— وي، قارا باسقىر، ءالى جاتىرمىسىڭ؟ — سۇلتان مەنىڭ قولىمداعى كىتاپقا جارماستى. — وسى سەنىڭ-اق قولىڭنان كىتاپ تۇسپەيدى ەكەن. تاستاشى بىلاي. نەمەنە، بۇگىن توي ەكەنىن ۇمىتتىڭ با؟
— توقتا، توقتا، كەلگەن جەرىمدى بەلگىلەپ قويايىن.
— مىنا ءبىر مىلتىق ۇستاعان ادام با، الباستى ما، وسى بەتكە كەلىپسىڭ. ءجۇز جيىرما ءتورتىنشى بەت. كانە، تۇر جىلدام. كيىن، تويعا بارامىز.
تويدى سىپاتتاپ جاتۋدى جانە ارتىق دەپ سانايمىن. ويتكەنى ونىڭ قالاي بولاتىنىن ءبارىڭ دە بىلەسىڭدەر. وسى كۇنى تويدان كوپ نارسە جوق. مەيرام كۇندەرى — توي؛ بىرەۋ قىز ۇزاتسا — توي؛ بالا تۋسا — توي؛ جوسپار ارتىعىمەن ورىندالسا — توي؛ شەت ەلدەن مىقتى بىرەۋ كەلە قالسا — توي؛ شەت ەلگە مىقتى بىرەۋ بارا قالسا — توي؛ ارتيللەرياشىلار كۇنى، فلوت كۇنى، ۇشقىشتار كۇنى، مەتالشىلار كۇنى، قۇرىلىسشىلار كۇنى، فيزكۋلتۋراشىلار كۇنى، شاحتەرلەر كۇنى، — تاعى باسقا اتى اتالماعان تولىپ جاتقان قاستەرلى كۇندەردىڭ بارىندە توي. قۇدايعا شۇكىر، ايتەۋىر، تويدان كەندە ەمەسپىز.
ءبىر شەتى سوناۋ الماتى بولىپ، قيلى دارەجەلى قوناقتار قاتىسقان، «زيم»، «زيس»، «ۆولگا»، «پوبەدالار» قازداي تىزىلگەن («موسكۆيچتەر» مەن قاراتايدىڭ موتوسيكلى ءتارىزدى ءۇش دوڭگەلەكتى سالدىرلاق موتوسيكلدەردى ماشينا ساناتىنا قوسىپ تا وتىرعانىم جوق) ىرگەلەس ەكى اۋداننىڭ قارا قورىم مالشىلارى تۇگەل باس قوسقان ۇلى دۇرمەكتىڭ ناعىز قىزعان شاعى ەدى. پالۋاندار كۇرەسى بولىپ جاتقان. ءبىر كەزدە ورتاداعى تويباسى تاعى ءبىر سونى دابىل تاستادى:
— ەندىگى كەزەك بالالاردىكى. بالالار كۇرەسىن باستايمىز.
باعانادان بەرى كۇرەسكەندەرگە قاراپ، دەلەبەم قوزىپ تۇر ەدى.
— مەن كۇرەسەمىن، — دەپ ورتاعا جۇگىرىپ شىقتىم.
— كەل. جۇرەگىڭنىڭ وتى بار بالا كورىنەسىڭ، — دەپ تويباسى ارقامنان قاعىپ، ماقتاپ قويدى. كۇرەس اۋدان مەن اۋدان بولىپ ءجۇرىپ جاتقان.
تويباسى قارسى جاققا داۋىستادى:
— ۇيعىر اۋدانى، شىعارىڭدار پالۋاندارىڭدى.
ۇيعىر اۋدانى بويى سورايعان، مەنەن دە وتكەن قاپ-قارا، قوڭقاق مۇرىن ءبىر بالانى شىعارىپ ەدى. مىنا جاقتا تۇرعاندار جامىراپ كەتتى:
— ءوي، مىنالارىڭ بالا ەمەس، جىگىت قوي.
— قارشاداي بالاعا جىگىت شىعارعاندارىڭ قالاي؟
— ءوز تەڭىن اكەلىڭدەر!
— بۇل ادىلدىك ەمەس!
باسى-كوزى ورتتەي قىزارىپ لەپىرىپ تۇرعان تويباسى بۇعان قۇلاق اسپادى:
— كۇش اتاسىن تانىمايدى. كانە، كۇرەسىڭدەر، — دەپ، قوڭقاق مۇرىن ەكەۋىمىزدى قۇشاقتاستىرا سالدى. مەن ىشتەن قايىرا شالىپ جىتۋعا ماشىق ەدىم. ءاۋ دەگەننەن-اق سول ادىسىمە سالۋعا تىرىسىپ باقتىم. ءبىراق قوڭقاق مۇرىننىڭ ۇزىن سيراقتارى كەستيىپ انادايدا جاتىر. اياعىمدى شولتاڭ-شولتاڭ سەرمەگەنمەن جۋىمايدى.
مەنىڭ پيعىلىمدى تۇسىنە قويعان قوڭقاق مۇرىن اياعىن ونان ارمەن الىپ قاشىپ، دەنەسىنىڭ بار سالماعىمەن ۇستىمە شويىرىلىپ جاتىپ الدى. ولاي-بۇلاي ىرعاپ كورسەم، قوزعالتا الار ەمەسپىن. ال ونىڭ بار سەنگەنى قول كۇشى بولۋ كەرەك. مەنى كوتەرىپ الىپ، قويىپ قالماق بولادى. ءبىراق قالاي تاستاسا دا تاربيىپ اياعىممەن تۇسەم.
كەنەت مەنىڭ ويىما ءبىر قۋلىق ءادىس ساپ ەتە قالدى. ىلديعا تامان ىڭعايلانىپ كەلدىم دە، ءبىر جامباسىما جاتا قاپ، قوڭقاق مۇرىندى كوز ىلەسپەيتىن جىلدامدىقپەن باسىمنان اسىرا لاقتىردىم. الگى بايعۇستىڭ مۇنى كۇتپەگەنى سونشالىق، تارتىنۋعا مۇرشاسى كەلمەي قالدى دا، اسىپ بارىپ، موينى استىنان كەپ، گۇرس ەتە ءتۇستى. بۇلت بەرىپ، ۇستىنە قونا كەتتىم. حالىق دۋ ەتە قالدى:
— وي، جارايسىڭ!
— مىنە، جىگىت!
— جاسىڭ ۇزاق بولسىن!
تويباسى بايگىمە دەپ گايداردىڭ ەكى تومدىق جيناعىن قولىما ۇستاتا بەردى. ەكى ەزۋىم ەكى قۇلاعىمدا، كوڭىلىم تاسىپ، الگىندەگى ورنىما قاراي جونەلە بەردىم. تويباسى ايقايىن سالىپ، كۇرەسكە باسقا بالالاردى شاقىرىپ جاتىر. كەنەت وكپە تۇسىمداعى ءيىن تىرەسكەن حالىقتان ماعان قاراي اق قالپاقتى بىرەۋ جۇگىرە شىعىپ كەلەدى. مەن وعان ءمان دە بەرە قويماپ ەدىم، الگى كەلگەن بەتتە بىلەگىمنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى:
— ءا، زالىم بالا! قولعا ءتۇستىڭ بە.
باسقا ەشتەڭە دەمەستەن، ءىس-مىس جوق، الگى مەنى قاڭباقتاي ۇشىرىپ، سۇيرەپ اكەتىپ بارادى. بەت-جۇزى، ايتەۋىر، ءبىر تانىس ادام سەكىلدى. ءبىراق قايدا كورگەنىمدى جوپەلدەمەدە ەسىمە تۇسىرە المادىم.
— نە... نە... كەرەك سىزگە؟
توپتىڭ سىرتىنا شىققاننان كەيىن، شوقشا ساقالى اشۋدان ءدىر-دىر ەتىپ، تىستەنىپ، الگى مەنى القىمنان قىلعىندىرا ۇستاپ، سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى:
— موينىڭدى ءۇزىپ جىبەرەيىن بە! بالامدى الداپ، قىمىزىمدى ءراسۋا ەتىپ ىشكەندەرىڭمەن قويماي، قاراكولىمدى نەگە ۇرلايسىڭدار؟
ارقامنان تاسباقا سىرعاناپ تۇسكەندەي ءدىر ەتە قالدىم. كوزىنەن اشۋ شاتىناپ تۇرعان اق قالپاقتىنى ەندى تانىدىم. بۇل انادا بىزدەن شىلىم تۇتاتىپ تارتاتىن، جول ۇستىندە كەزدەسكەن قويشى ەدى.
— اقساقال، قاراكولىڭىزدى مەن العان جوقپىن، — دەدىم جالىنىشتى ۇنمەن.
— ەندى كىم الدى؟
مىنا ماسقارا وقيعادان مەن ءوزىمدى دەرەۋ اقتاپ الۋىم كەرەك بولدى. شىنىمدى ايتتىم:
— قاسىمداعى بالا الىپتى.
— ول قايدا؟ ول كىم دەگەننىڭ بالاسى؟ — دەپ اكىرەڭدەيدى شوقشا ساقال.
— سۇلتان دەگەن بالا، اندا... انا جەردە تۇر.
شوقشا ساقالدى ەرتىپ، الگىندە سۇلتان ەكەۋىمىز تۇرعان جەرگە كەلدىم، جوق. سۇلتانىم زىم-زيا زىتىپ وتىرعان ءتۇرى بار.
— قايدا؟ كانە؟
— الگىندە وسى ارادا تۇرعان.
سول اراداعى ءبىرتالاي اۋەسقوي جۇرت:
نە بولدى؟
— نە؟ بۇل نە ىستەدى؟ — دەپ، كۇرەستى قويىپ، بىزگە نازار اۋدارا باستادى. ولىمنەن ۇيات كۇشتى دەگەندەي، نە ىستەرىمدى بىلمەيمىن.
— سۇلتان! ءاي، سۇلتان! — دەپ داۋىستايمىن. كەنەت بىرەۋدىڭ:
— سۇلتان انە. اتىنا ءمىنىپ، زىتقالى جاتىر، — دەگەن ءۇنى ساڭق ەتە قالدى.
ول نۇسقاعان جاققا جالت بۇرىلىپ قاراسام، سۇلتەكەڭ ات ۇستىنە قونىپ تا قالعان ەكەن.
— سۇلتان! — دەپ ايقايلاپ جىبەردىم. ءبىراق ول تىڭدامادى، اتىنا قامشىنى ءبىر باسىپ، تىك تومەن قاراي قۇيعىتىپ تارتىپ وتىردى.
— كەتتى! انە كەتتى! — دەدىم شوقشا ساقالعا.
— قاپ...
* * *
باياندالعان وقيعادان كەيىن مەنىڭ قانداي حالگە تۇسكەنىمدى سەزىپ وتىرعان بولارسىڭدار. تويعا مامام دا بارىپ ەدى. ابيىر بولعاندا، شارشى توپتىڭ الدىندا جالعىز ۇلىنىڭ قانداي ماسقاراعا دۋشارلانعانىن ول كورە قويعان جوق. ول كەزدە مامام ارتيستەر ويىن قويىپ جاتقان جاقتا بولاتىن. كىرمەگەنىم قارا جەر، ءوزىم ءوز بولعالى ەڭسەم مۇنداي ءتۇسىپ كورمەگەن شىعار. توي-دۋمان جايىنا قالدى، ۇرىداي سۋسىپ كەلىپ، اتىما ءمىندىم دە، سۇلتاننىڭ سوڭىنان تارتىپ وتىردىم.
مەن ءقازىر سۇلتاندى، كوزىمە كورىنە قالسا، جەپ قويعالى كەلە جاتىرمىن. ونىڭ وپاسىزدىق قىلىعىنا قالاي ىزا بولمايىن. قولمەن ىستەگەن نارسەسىن موينىمەن كوتەرۋگە جاراماۋ ەر ادام ءۇشىن نەتكەن پاسىقتىق. مەن سۇلتاننىڭ مۇنشالىق جانى ءتاتتى جارعانات ەكەنىن بىلە قويعان جوق ەدىم.
«جاقسىمەن جولداس بولساڭ، جەتەرسىڭ مۇراتقا، جامانمەن جولداس بولساڭ، قالارسىڭ ۇياتقا» دەپ قازاق اتام وسىندايدان ايتقان ەكەن عوي.
جۇگىرگەن بويدا جىلقىلى اۋىلعا كەلدىم. سۇلتاننىڭ ءوزى تۇرتاي، ءىزى دە جوق، ودان ءوزىمىزدىڭ فەرماعا كەلدىم. مۇندا دا تىرس ەتكەن پەندە كورىنبەيدى. جۇرتتىڭ ءبارى تويدا ءجۇر. اتىمدى ماما اعاشقا بايلادىم دا، جاپپاعا كىرىپ، سۇلاي كەتتىم. Ex، شىركىن ءومىر. نەتكەن قىزىق نارسە ەدىڭ... بىرەسە شاتتاندىرىپ كۇلدىرەسىڭ، بىرەسە بۇلدىرەسىڭ. سونىڭ بارىنە ادام ءوزى كىنالى.
مازاسىز وي تەپكىسىندە باسىم قاتىپ جاتىپ، قالعىپ كەتكەن ەكەنمىن.
— ءاي، شىق بەرى! — دەگەن قاھارلى داۋىستان سەلك ەتىپ، شوشىپ وياندىم. اتىپ شىقسام، سۇلتاننىڭ اكەسى سۇگىر جىلقىشى كەلىپ تۇر. استىندا تۇيەدەي قىزىل ات، بىلەگىندە ءىلىپ العان قۇرىعى بار.
— سۇلتان قايدا؟
— بىلمەيمىن.
— Heگe بىلمەيسىڭ؟ ءوي، انت اتقان الاياق نەمەلەر! ءبىرىن ءبىرى تانۋىن بۇلاردىڭ.
سۇگىر مەنى دومبىتىپ قويعىسى كەلدى مە، جوق الدە شىنىمەن ۇرماق بولدى ما، اتىن تەبىنىپ، قامشىسىن تىك كوتەرىپ، ۇمتىلا بەردى. جالت بەرىپ، جاپپاعا قايتا سۇڭگىپ كەتتىم. ويناقشىعان قىزىل ات جاپپانى ومىراۋىمەن قاعىپ، ەندى ءبىر تەبىنسە، ءتىپتى باسىپ، تاپتاپ وتۋدەن تايىنار ەمەس.
سۇگىر بوساعانى قامشىمەن سارت ەتكىزىپ ءبىر تارتىپ قالدى.
— ەرىن ال دا، قويا بەر انا اتتى!
ماعان بەرگەن بۇيرىعىن سۇگىر ءوزى ورىندادى. ماما اعاشتا بايلاۋلى تۇرعان اتتىڭ ەرىن الدى دا، اناداي جەرگە تارس ەتكىزىپ توقىمىن شاشىپ لاقتىرىپ تاستادى. سونان سوڭ اتتىڭ جۇگەنىن سىپىردى دا، ساۋىرعا ءبىردى سالىپ، ايداپ جىبەردى. ەركىندىك الىپ، راحاتقا باتقان ات قۇيرىعىن جەلبىرەتە تىگىپ، پىرت-پىرت جەل شىعارىپ، قۋانا كىسىنەپ، ويناقتاپ تارتىپ وتىردى. قارىنا ىلگەن قۇرىعى جەر سىزىپ، ونىڭ سوڭىنان الدى-ارتىنا قاراماستان سۇگىر جوسىلتىپ جونەلدى.
جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق — زىعىردانىمدى قايناتقان سۇلتاننىڭ قىلىعىنا مىناۋ قوسىمشا بولدى. قارا جاياۋ قالدى دەگەن وسى.
ماماما سىر بەرمەيىن دەپ، ەر-توقىمىمدى اكەپ، بوساعاعا جيىپ قويدىم.
كەشقۇرىم مامامدار كەلدى. ول ءالى دە ەشتەڭە سەزە قويماسا كەرەك.
— سەندەر نەگە ەرتە كەتىپ قالدىڭدار؟ — دەپ سۇرادى.
— شارشادىق، شارشاعان سوڭ، كەتىپ قالدىق...
ون ءبىرىنشى تاراۋدا
مەنىڭ اۋىلعا قايتقان ساپارىم باياندالادى.
ويلاماعان جەردەن جايلاۋ قىزىعى وسىلايشا تامام بولدى. مۇندا كولىكسىز كۇنىڭ كۇن ەمەس، سەرىكسىز ودان دا جامان. قوجەكەڭ سونىڭ ەكەۋىنەن دە جۇرداي بولدى.بىرەر كۇن فەرما باسىندا بولامىن دەپ، زەرىگۋدەن ءىشىم جارىلىپ ءولىپ كەتە جازدادىم. بار بىتىرگەنىم، ءبىر عانا «جاۋىنگەرلىك ليستوك» شىعارىپ بەردىم. ونىڭ ءوزىن پارتورگ وقىپ كورىپ، تۇككە جاراتپاي تاستادى. «كىلەڭ ولەڭ-سىقاقپەن تولتىرىپ جىبەرىپسىڭدەر، ماڭىزدى ءبىر دە ءبىر ساياسي ماقالا جوق، وسى دا گازەت پە» دەپ، پارشا-پارشامىزدى شىعارىپ سىنادى. «گازەت دەپ، انا ەكىنشى بريگادانىڭ گازەتىن ايتىڭدار. بارىپ، وقىپ كورىڭدەرشى. مىنە، «"جاۋىنگەرلىك ليستوكتى" سولاي شىعارۋ كەرەك. سولاردان ۇلگى الىڭدار»، — دەدى.
پارتورگ كەتكەننەن كەيىن، مەن ادەيى ول ماقتاعان گازەتتى كورمەككە ەكىنشى بريگاداعا باردىم. سويتسەم، ولار ءبۇيتىپتى: «سوسياليستىك قازاقستاننىڭ» «مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتە بەرەيىك» دەگەن باس ماقالاسىن الىپتى دا، باستان-اياق سىقپىرتىپ تۇگەل كوشىرىپ جازىپتى. ونىڭ سوڭىندا رەدكوللەگيا مۇشەلەرى دەپ، ءۇش ادامنىڭ فاميلياسى تۇر. ودان تومەنگى بۇرىشتا پوچتا جاشىگىنىڭ سۋرەتى سالىنىپ: «جولداستار، قانشا ەسكەرتسە دە، ءبىر دە بىرەۋلەرىڭىز ماقالا بەرمەيسىزدەر. كەلەسى نومىرلەرىمىزگە ماقالا بەرىڭىزدەر» دەگەن ءسوز جازىلعان. ودان تومەنىرەك گازەتتى بەكىتكەن كنوپكا. مىنە، بۇدان باسقا مەن ەشتەڭە دە كورە العان جوقپىن. پارتورگكە وسى گازەتتىڭ سونشالىقتى نەسى ۇناعانىن مەن، ارينە، بىلە بەرمەيمىن. ال مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ گازەت بۇل گازەتتەن ون ەسە ارتىق. بۇل، ارينە، مەنىڭ ءوز پىكىرىم، ال پارتورگتىڭ پىكىرى الگىدەي. مەن بۇعان تاڭدانا دا قويمايمىن، ويتكەنى پىكىر قايشىلىعىنسىز ەشبىر اقيقاتتىڭ بەتى اشىلۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن ءسوزدى ءبىر اقىلدى كىتاپتان ءوز كوزىممەن وقىعانىم بار. ناقتى قاي كىتاپتان وقىعانىمدى ۇمىتىپ قالىپپىن، ول ءۇشىن وقۋشىدان كەشىرىم سۇرايمىن.
ءبىر كەشتە مامام:
— بالام، بوسقا سەندەلمەي، اۋىلعا قايت. انا وزگە بالالار قاتارلى كولحوزدا جۇمىس ىستە. وسى قىدىرۋىڭ جەتەدى، — دەگەن ءسوز ايتتى.
— ءوزىم دە قايتام، — دەدىم مەن.
ەرتەسىندە ءوزىمىزدىڭ كولحوزدىڭ ەكى توننالىق ءبىر ماشيناسى جەم الىپ كەلە قالعان ەكەن. شوفەرى قايىپجان دەيتىن اقكوڭىل جاقسى جىگىت. سونىڭ قاسىنا كابيناعا وتىرىپ، جايلاۋمەن قوش ايتىسىپ، تارتىپ وتىردىم.جۇپار اتقان كەڭ جازىقتىڭ توسىندە جۇمساق قارا جولمەن جۇردەك ماشينا بارىنشا زىرلاپ كەلە جاتقاندا، ۇشقىر قيال شىركىن دە تۇعىرىندا توقىراپ قالا المايدى-اۋ. قاناتىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، داۋىلپازداي شارق ۇرىپ، ول دا سامعاپ ۇشادى. و، اتا مەكەنىم، قازاق جەرى! سەنىڭ شەت-شەگىڭە قيالدان وزگە نە جەتىپ ۇلگەرەدى؟! سول الىپ ولكەڭنىڭ ءبىر پۇشپاعىن ىستىق كوزبەن، بار ادال سەزىمىممەن ايمالاپ، ەلەۋسىز ءبىر پەرزەنتىڭ مەن كەلە جاتىرمىن. مىناۋ اسقار تاۋ، جاسىل جازىق، ءمولدىر وزەن، قالىقتاعان اناۋ اقشا بۇلتتار، تۇنىق اسپان — وسىنىڭ ءبار-بارىن، ەگەر قۇشاعىم جەتسە، ەڭ قىمبات، اياۋلى انامداي ايمالاپ قۇشار ەدىم، سۇيەر ەدىم. ياپىر-اي، نەگە سونشا ىستىق بولدىڭ، تۋعان جەر!
مەن تابيعاتتى سۇيەمىن. مەن شىنايى پوەزيانى سۇيەمىن. اباي مەن قاسىمدى قانشا وقىسام دا، مەنىڭ سۋسىنىم قانبايدى. قايتالاپ وقي بەرگىم كەلەدى، وقي بەرگىم كەلەدى. مەن قۇرمانعازى مەن داۋلەتكەرەيدىڭ كۇيلەرىن تىڭداعاندا، ءوزىمدى ءوزىم ۇمىتىپ كەتەمىن. ماحامبەت جىرىنىڭ ءار ءسوزىنىڭ استىنان دۇرسىلدەگەن ات ءدۇبىرىن، قارىش-قۇرىش سىلتەسكەن نايزا، قىلىش ۇندەرىن ەستىگەندەي بولام. و، قاسيەتىڭنەن اينالايىن، قازاق جەرى! وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ توپىراعىڭدا وسىپ-ونگەن كەرەمەتتەر ەمەس پە...
ماشينا جولى كەزەڭنەن ءبىزدىڭ اۋىلعا قاراي تۋرا اسا المايدى. تۇزكولدى اينالىپ جۇرەدى. بۇل توتە جولداي ەمەس، الدەقايدا ۇزاق. ءبىراق جۇردەك ماشينا جەر اپشىسىن قۋىرىپ، شىداتار ەمەس. الگىندە عانا مۇنارتىپ كوز ۇشىڭدا كورىنگەن قارا تۇمسىق ەندى، مىنە، سىرعاناپ ارتتا قالىپ بارادى. جول شەتىندەگى تەلەگراف باعانالارى ءبىرىن ءبىرى قۋالاپ، قارسى جۇگىرىپ كەلە جاتقانداي بولادى. انە، الدان تۇزكول كورىندى جالتىراپ. قارا جول سونىڭ سورتاڭ جيەگىمەن وتەدى. ءبىر مەزەتتە كول دە سىرعىپ كەيىن قالدى. جول قاسقايىپ شىعىسقا قاراي تۋرا تارتتى. سپيدومەتردىڭ قىلت-قىلت ەتكەن جەبەسى شۇعىل ويىسىپ، ەلۋگە تاقاپ باردى. ودان دا اسىڭقىراپ، الپىستى شوقىر-شوقىماس بولىپ دىرىلدەپ تۇر.
كەنەت ءبىر بەلەسكە كوتەرىلە بەرىپ، قايىپجان ماشينا ماڭدايىن جولسىزبەن تاۋعا قاراي بۇردى.
— اعا، قايدا بارامىز؟
— مىناۋ سايدا ءشوپشى بالالار بار. سولاردى اۋىلعا الا كەتەمىز، — دەدى قايىپجان.
بۇل ءسوز مەنىڭ جانىما ونشا جايلى تيە قويعان جوق. مايقانوۆا دا وسىندا بولۋ كەرەك. جانتاس تا. مەنىڭ ولاردى ءقازىر كورگىم، دۇرىسىراق ايتقاندا، ولارعا كورىنگىم كەلمەيدى. انادا ولار ءبارى شوپكە كەتىپ بارا جاتقاندا، مەنىڭ بارماي قالعانىم وقۋشىعا ءمالىم. مايقانوۆا مەنى كورىسىمەن مۇيىزدەپ الا جونەلۋى ايقىن. ءبىراق امالىم قانشا، ماشينا مەنىڭ بيلىگىمدە ەمەس. ەح، جالعان، ءبىر باسىڭا ءبىر ماشيناڭ بولماعان سوڭ، قۇرىسىن دا!
تاۋ ساعاسىنا جەتە بەرگەندە، الدىمىزدا، سارقىراما شاعىن وزەنشەنىڭ بويىندا ءبىر بوز ءۇي جانە ءبىر اق شاتىر كورىندى. بوز ءۇيدىڭ توبەسىندە كىشىرەك قىزىل جالاۋ جەلبىرەپ تۇر. ينديالىقتار تارىزدەنىپ قارا قايىستاي بولىپ كۇنگە كۇيگەن ءبىر توپ بالا ۆولەيبول ويناپ ءجۇر. ماشينا قوستىڭ دەڭگەيىنە كەلىپ توقتادى. وزەن ارناسى تەڭكيگەن قويتاستارعا تولى، شۇڭعىل ەدى. كوپىر كورىنبەيدى. قايىپجان ماشينادان شىعىپ:
— ءاي، بالاقايلار، مىنادان قالاي وتۋگە بولادى؟ — دەپ داۋىستادى.
ءبىر توپ بالا بەرى سۋ بويىنا جۇگىرىپ كەلدى. بۇلاردىڭ ىشىندە بيىل جەتىنشىنى بىتىرگەن اتاقتى پالۋان باتىربەك، مەنىمەن بىرتە وقيتىن، وترياد سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولعان تەمىر بار ەدى. انە، جانتاس قۋ جۇگىرىپ كەلە جاتىر. گازەتتەن پيلوتكا جاساپ كيىپ الىپتى.
— وتكەل تومەندە قالدى. بۇل ارادان وتە المايسىز، — دەپ شۋلاستى بالالار. — ولاي بولسا، جىعىڭدار ۇيلەرىڭدى. بەرى تاسىپ اكەلىپ تيەڭدەر ماشيناعا.
باتىربەك بريگادير ەكەن بالالارعا. جالاڭاش بىلەتىنە قىزىل شۇبەرەك بايلاعان ءبىر بالاعا ول:
— كەزەكشى، بريگادانى ساپقا تۇرعىز! — دەپ كوماندا بەردى.
كەزەكشى جۇگىرىپ شاتىرعا كىرىپ كەتتى دە، كۇنگە شاعىلىسقان اپپاق گورندى قۇيقىلجىتىپ ويناپ، قايتا شىقتى. سول سول-اق ەكەن، دوپ ويناپ جۇرگەن بالالار ويىندارىن دەرەۋ دوعارىپ، اپ-ساتتە شاتىر الدىنداعى سىزىقشانى بويلاپ ساپ تۇزەي قالدى. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەگەندەي مەن تاڭ-تاماشامىن. ءتارتىپ دەپ وسىنى ايت. قۇلدى اسكەر ءتارىزدى.
— جولداس بريگادير! بريگادا مۇشەلەرى ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىز بويىنشا ساپقا تۇردى، — دەپ كەزەكشى باتىربەكتىڭ الدىندا قازديىپ راپورت بەرىپ تۇر.
بالالار جاپىرلاپ كيىز ءۇيدى، شاتىردى جىعىپ، جيناي باستادى.
مەن بولسام، كابينانىڭ ەسىگىنە جابىسا ءتۇسىپ، ەشكىمنىڭ كوزىنە شالىنباۋعا تىرىسىپ، مىقشيىپ وتىرمىن. باس-اياعى بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە عانا كوز الدىمدا بولعان الگى اسەرلى كورىنىستەر، ءبىر جاعىنان، بويىمدى شىمىرلاتىپ، دەلەبەمدى قوزدىرسا، ەكىنشىدەن، وكىندىرەدى. قاپ، انادا جايلاۋعا بارعانشا، وسىلارمەن بىرگە ءشوپ شابىسقا نەگە كەلمەدىم؟
بالالار الدەقايدان جالپاق ءبىر قالىڭ تاقتاي تاۋىپ اكەلىپ، ارناعا كوپىر ەتىپ سالدى دا، سونىڭ ۇستىمەن جۇكتى تاسي باستادى. وزگەدەن بۇرىن مەنى جانتاس قۋ بايقاپ قالدى:
— سەن قايدان ءجۇرسىڭ، دەزەرتير؟
— شارۋاڭ قانشا؟
ابيىر بولعاندا، مۇعالىمدەردەن مۇندا ەشكىم جوق ەكەن. مايقانوۆا ەرتەمەن اۋىلعا كەتىپ قالىپتى. اپ-ساتتە جۇك تيەلىپ بولدى. ريۋكزاكتارىن ارقالاپ، ۋلاپ-شۋلاپ بالالار ماشيناعا ءمىندى. كابيناداعى ورنىمدى اسپاز قىزدارعا بەرىپ، مەن دە كۋزوۆقا شىقتىم. ماشينا جايلاپ بۇرىلىپ، الگىڭدە كەلگەن ىزىمەن تومەنگى جولعا قاراي تارتىپ وتىردى.
اۋىلعا اندەتىپ، دۋمانداتىپ كەلىپ كىردىك. كولحوز كەڭسەسىنىڭ الدىندا ىشىندە ارتەل پرەدسەداتەلى بار بىرنەشە ادام بىزگە قاراپ اڭگىمەلەسىپ تۇر ەكەن. ماشينا سولاردىڭ قاسىنا كەلىپ توقتادى. سابىربايەۆ پرەدسەداتەل قولىن شاتتانا كوتەرىپ:
— وي، ەڭبەككەرلەرىم، امانسىڭدار ما! — دەپ جارقىن قارسى الدى.
بۇل ولكەدەگى جۇرتتان وزگەشەلەۋ، كۇزەگەن بايتالداي شۇنتيىپ كيىنگەن شەتەن قالپاقتى اشاڭ قاراتورى جىگىت موينىنداعى فوتواپپاراتىن وڭتايلاپ، قاربالاسىپ جاتىر:
— بالالار، ماشينادان تۇسپەي، تۇرا تۇرىڭدار.
ايدالاداعى بىرەۋ ءوزى تىلەنىپ سۋرەتكە تۇسىرگەلى جاتسا ايايمىز با تۇمسىقتى. مەن كۋزوۆتىڭ ورتا شەنىندە ەدىم، كيمەلەپ العا قاراي شىقتىم دا، تۇرا قالدىم قاسقايىپ. بەيتانىس جىگىت ءبىر ەمەس، ەكى رەت شىرت ەتكىزىپ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الدى.
OH EكIHشI تاراۋدا
«جانار، سەنى ساعىندىم» دەيتىن ولەڭنىڭ دۇنيەگە كەلۋ تاريحى ايتىلادى.
جول بويى مەنىڭ ويىمنان جانار شىقپادى. مەن ونى كورمەگەنىمە ءبىر اي ەمەس، كوپ-كوپ ۋاقىت وتكەن ءتارىزدى. ءقازىر ول قايدا ەكەن: ۇيىندە مە ەكەن، جوق الدە ەكىنشى كەزەكتەگى لاگەرگە كەتتى مە ەكەن؟
ماشينادان تۇسكەن بويدا مەن ادەيى وراعىتىپ، جانار ءۇيى تۇرعان كوشەمەن ءوتتىم. مىنە، ولاردىڭ ءۇيى. قوراجايدىڭ توڭىرەگىن قاۋلاپ وسكەن قالاقاي، الابوتا باسىپ كەتىپتى. قاقپانىڭ ماڭدايشاسىندا بىرنەشە سۋىق تورعاي قوناقتاپ جىرلاپ وتىر. تىرس ەتكەن پەندە جوق، جىم-جىرت.
قورانىڭ سىرت جاعىن اينالىپ كوز تاستادىم، ەسىككە قۇلىپ سالىنباعان. قابىرعاعا شاپتالعان جاس تەزەكتەر بۇل ۇيدەگى قىتىمىر قارا كەمپىردىڭ وسىندا ەكەنىن بايانداپ تۇر. كەنەت قۇلاعىمنىڭ ءدال تۇبىنەن:
— كىمدى ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟ — دەگەن سۋىق ءۇن ساڭق ەتە قالدى.
جالت قارادىم — جانتاس قۋ. جۇرەگىم سۋ ەتىپ، ساسىپ قالدىم.
— نە قىلاسىڭ؟ — دەگەن ءسوز اۋزىمنان ابايسىز شىعىپ كەتتى.
جانتاستىڭ ءبىر يىعىندا اۋىر ريۋكزاك. قاعاز پيلوتكانىڭ استىنان قوڭىر كوزدەرى جىلت-جىلت ەتەدى. كونتيىپ جارىلىپ كەتكەن ەرىندەرىن جالاپ قويىپ:
— ساعىنىپ قالدىڭ با؟ — دەيدى.
— كىمدى؟ نەنى؟ — دەپ، جانتاسقا ايباتتانا بۇرىلدىم. جانتاس قۋ ساۋساعىن جەبەپ تايقي بەردى.
— بىلەم، بىلەم كىمدى قاراپ تۇرعانىڭدى...
— بىلسەڭ، بىلە بەر.
وح، بۇل ءسوزدى مەن قالاي باتىل ايتىپ سالدىم دەسەڭشى. قاي ماعىنادا ايتقانىمدى اڭداپ، ءوزىم سەلك ەتە قالعانداي بولدىم. نە بولسا، سو بولسىن، بۇنىم ەرلىك بولدى. «مەيلى، جانتاس قۋعا سول كەرەك».
سوڭىنان ءبىلدىم، جانار اۋىلدا جوق ەكەن، لاگەرگە كەتىپتى. قۇلازىعان دالادا جالعىز قالعانداي بولدىم. ەكى يىنىمنەن ءزىل باتپان كوڭىلسىزدىك باستى.
ءتۇن. تورگى بولمەدە ولەڭ داپتەرىمدى الدىما جايىپ قويىپ، جاپادان-جالعىز ءوزىم وتىرمىن. بىرنەشە جىندى كوبەلەك قۇلدىراڭداپ اينالا ۇشىپ، شامنىڭ شىنىسىنا سوعىلدى. كەلشى بەرمەن، شابىتىم! قايداسىڭ! كەۋدەم تولى سەزىمدى سۇيكەتەيىن جىر ەتىپ. بۇگىنگى جىرىمنىڭ تاقىرىبى — جانار. جول ورتاسىنا ادەمىلەپ «جانار، سەنى ساعىندىم» دەپ جازىپ قويدىم. ءبىرىنشى شۋماق كوكەيىمدە كۇندىزدەن سايراپ ءجۇر ەدى، مولدىرەپ تۇسە قالدى زاماتتا:
جانار، سەنى ساعىندىم، كەلشى، كەلشى تەزىرەك جاتپاي-تۇرماي ويلايمىن، ءىشى-باۋرىم ەلجىرەپ.
بىرنەشە قايتالاپ وقيمىن، جامان شىقپاعان ءتارىزدى. مۇمكىن، كوركەمدىگى پالەندەي جۇيرىك بولا قويماس، ءبىراق شىندىق بار، سەزىم بار. الدە كوپتەن قولىما قالام ۇستاماعاندىقتان، كەۋدەم جىرعا تولىپ كەتكەن بە، الدە جانارعا دەگەن ساعىنىش سەزىمىنىڭ تاسقىنداپ قۇيىلعان ءتۇرى وسى بولدى ما، شۇپىلدەگەن ەكى بەت ەلەڭدى تاپجىلماستان، ەشبىر قينالىسسىز جازىپ تاستادىم. وتە-موتە ءساتتى شىققانى سوڭعى قورىتىندى شۋماعى بولدى:
جانار، سەندەي جان تۋماس،
تۋسا، تۋار، ارتىلماس.
ءبىر وزىڭنەن باسقاعا
ساعىنىشىم ايتىلماس.
شىركىن-اي، مويىنعا العان جۇمىسىڭدى تىندىرىپ تاستاپ، راحاتقا باتاتىن كەزدەرىڭ دە بولادى-اۋ! سونداي ءبىر جەتىسكەن حالدە ورنىمنان تۇرەگەلدىم، ساعاتقا قاراسام، ون ءبىر بولىپ قالىپتى. ۇيىقتايتىن ۋاقىتىم بولعان ەكەن. تىسقا شىعىپ كەلدىم دە، جاتىپ قالدىم. ءبىراق مۇندايدا ۇيقى كەلە قويا ما. جانار شىقپايدى ويىمنان. «ماقتانشاق قوجا. مەن ەندى سەنى بۇدان بىلاي ماقتانشاق قوجا دەپ اتايمىن». وسىنى ايتىپ، قولىن قۋانا شاپالاقتاپ، جاناردىڭ دوڭگەلەنە جونەلگەن كەيپى كوز الدىما كەلەدى. جاڭاعى وعان ارناپ جازعان ولەڭىم تۇپ-تۇگەل ءتىلىمنىڭ ۇشىندا تۇر. جاتتالىپ قالىپتى. قاراڭعى ۇيدە شالقامنان جاتىپ الىپ، سونى باستان-اياق سىقپىرتىپ، مىلقاۋ فيلم ءتارىزدى ءۇنىمدى شىعارماي تاقپاق ەتىپ ايتام.
جانار، سەنى ساعىندىم...
كەنەت ولەڭنىڭ سوڭعى شۋماعىن كوكەيىمدە تاعى ءبىر قايتالاپ ايتا بەرگەنىمدە، «توقتا!» دەگەن ءبىر سۇراۋ كومەيىمە كولدەنەڭ تۇرا قالعانداي بولدى. «بۇل ولەڭ سەنىكى ەمەس ءتارىزدى عوي؟» دەيدى الگى سۇراۋ ءشۇبالانىپ. «ەندى كىمدىكى؟». «ويلانىپ كورشى». ويلانامىن. «ءيا، شىنىندا دا...». كەنەت كوزىم باقىرايىپ، تىنىسىم ءبىتىپ قالعانداي بولدى. ءماسساعان! اكەم-اۋ، مىناۋىم اباي ولەڭى عوي! ءدال ءوزى. «ايتتىم سالەم، قالامقاس» دەپ باستالاتىن اباي اتامىزدىڭ ولەڭى.
اركىمنەن ۇرداپ-قارلاپ اقىن بولۋ دەگەن مەنىڭ ويىم تۇگىل، تۇسىمە كىرمەيتىن سۇمدىق نارسە. ءوزىمنىڭ مىنا قىلىعىما توبە شاشىم تىك تۇرىپ كەتكەندەي بولدى. ارينە، ۇرلىق دەيدى بۇنىڭ اتىن. جاي ۇرلىق ەمەس، ادەبي ۇرلىق. ونى الگى... نە دەۋشى ەدى... بىردەڭە دەگەن تەرمينى دە بار.
الگى ارادا ۇشىپ تۇرەگەلىپ، اباي اتامنان اۋىسىپ كەتكەن شۋماقتى سىزىپ تاستاماق بولىپ ءبىر تۇردىم دا، تاعى دا ويعا قالدىم. بۇعان، بىرىنشىدەن، داپتەر بىلعانادى. ال ەكىنشىدەن، اباي بولسا، ۇلى اقىن. مەن ءتارىزدى جاس تالاپكەر ونىڭ ءبىر شۋماق ولەڭىن كادەگە جاراتقان ەكەن، ودان ۇلى اقىننىڭ شالقار مۇراسى، نەمەنە، ازايىپ قالا ما؟ مەن ونى ءبارىبىر باسپاعا ۇسىنىپ جاتقان جوقپىن. سوندىقتان تۇرا بەرسىن، سىزبايمىن. سايىپ كەلگەندە، اباي كىم، مەن كىم؟ ەكەۋىمىز دە قازاقپىز، ەكەۋىمىز دە اقىنبىز. اقىن اقىنعا قارايلاسپاسىن، جاردەمدەسپەسىن دەپ ەش جەردە جازىلماعان.
ون ءۇشىنشى تاراۋدا
«قىزىل بۇزاۋ» دەپ اتاسا دا بولار ەدى.
وقۋ جىلى باستالاتىن مەزگىل جاقىنداپ قالدى. بيىل التىنشىعا بارامىن. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەنگە دەيىن ءالى دە بولسا ءتورت، ءتورت ەمەس-اۋ، سويىلداي بەس جىل بار. وي، قانداي ۇزاق. ادام بولىپ شىعۋ دەگەن، ويلاپ وتىرساڭ، ماشاقات نارسە ەكەن عوي.
وقۋلىقتارىمنىڭ ءبارىن دايىنداپ قويدىم. مامام قايىپجان شوفەرگە اقشا بەرىپ جىبەرگەن ەكەن، الماتىدان ول سۋ جاڭا فورما اكەلىپ بەردى. اماندىق بولسا، ءبىرىنشى سەنتيابر كۇنى قوجەكەڭ جارق ەتىپ كوشەگە شىعادى سونىمەن.
ەندى وقۋ جىلىنىڭ باستالۋىن شىدامسىزدانا كۇتەمىن. ادام دەگەن قىزىق قوي. وقىپ جۇرگەندە دەمالىستى اڭسايسىڭ. ەندى، مىنە، دەمالىستا ءجۇرىپ، وقۋدى ساعىنا باستادىم. جازدىگۇنى قىس بولسا ەكەن دەيسىڭ، قىستا جازدى كوكسەيسىڭ. بۇل نەلىكتەن، ا؟ ادام بالاسىنىڭ بابىن قالاي تابۋعا بولادى؟
دەگەنمەن، مەنىڭ وقۋدى اڭساۋىمدا ساپ-سالماقتى سەبەپ بار. وقۋ باستالدى دەگەن ءسوز — جانارمەن بىرگە بولامىن دەگەن ءسوز. ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن عوي. بۇگىن لاگەردىڭ جابىلاتىن كۇنى دەگەن. ولاي بولسا، جانار كەلەدى. ۋرا، جانار كەلەدى! جانار!
— قوجاتاي، ۇيدەمىسىڭ؟
كوڭىلدى كەزىمدە اجەممەن دە بولسا ازىلدەسىپ قويۋعا جانىم قۇمار.
— مۇمكىن، ۇيدە شىعارمىن. قاراپ كورىڭىز، — دەيمىن قىزدارداي سىزىلعان ۇنمەن.
— ۇيدە بولساڭ، الگى قىزىل بۇزاۋدى تاۋىپ اكەپ، قوراعا كىرگىزىپ قويشى. مىنا ىستىقتا ەندى ول جايىلار دەيمىسىڭ.
— ەگەر ۇيدە بولماسام قايتەم؟
— ۇيدە بولماساڭ دا بار، — دەپ اجەم شورت كەسەدى. مەن ونىڭ قيتىعىنا تيە تۇسۋگە قۇمارمىن:
— ۇيدە بولماسام، قالاي بارام؟ ءسىزدىڭ جۇمساعانىڭىزدى ەستىگەن جوقپىن عوي؟
— ءاي، قىلجاقتاماي، بار دەيمىن، بار دەگەن سوڭ.
— ايتالىق، بارمادىم، اجە. وندا نە بولادى؟
— بارماساڭ، توقماش جەيسىڭ.
— پىسكەن توقماش پا، شيكى توقماش پا؟
مەنىڭ قىلجاعىم تويعىزا باستاعاندىقتان، اجەم ەندى ۇندەمەيدى.
بۇزاۋلار جايىلاتىن جاققا قاراي جايلاپ باسىپ كەلە جاتىرمىن. لىپ ەتكەن لەپ جوق، قاپىرىق. كۇننىڭ ءبىر شوق ىستىعى مەنىڭ شەكەمە جابىسىپ قالعانداي كۇيدىرىپ، تەسىپ بارادى. قىزعان جەردى سيپالاپ، باسىپ-باسىپ قويامىن. شوشقانىڭ جالىنداي سوياۋ قايراتتى شاشىم الاقانىما ىپ-ىستىق بولىپ باسىلادى.
سەلونىڭ شەتىنە شىعىپ قالىپ ەدىم. سول كەزدە قارسى الدىمنان شاڭى بۇرقىراتىپ زىرلاپ كەلە جاتقان جۇك ماشيناسى كورىندى. كۋزوۆى تولعان بالا. گالستۋكتەرى جەلبىرەپ، شۋلاپ ولەڭدەتىپ كەلەدى. ماشينا جاقىنداپ كەلگەندە تانىدىم — لاگەردەن قايتىپ كەلە جاتقان ءوزىمىزدىڭ بالالار ەكەن. انە، اناۋ جانار. ماڭداي شاشى جەلبىرەپ، ماعان قاراپ جايلاپ كۇلىمسىرەيدى. ەكى قولىمدى بىردەي جەبەلەپ، ءماز-مايرام بولدىم دا قالدىم.
— سالەم، قوجا!
— قارا كوجە!
— قوجا! — دەگەن بىرنەشە داۋىس قاتارىنان جامىراپ، اعىزىپ وتە شىقتى.
جاناردىڭ توبەسىن ءبىر كورگەنىم ولشەۋسىز باقىتقا كەنەلگەنمەن پارا-پار بولدى. ماشينا سوڭىنان دالباقتاپ تۋرا جۇگىرۋدەن ءوزىمدى ءوزىم ازەر ۇستاپ قالدىم.
وسى كەزدە قاباقتان ماڭقيىپ شىعىپ كەلە جاتقان ءوزىمىزدىڭ قىزىل بۇزاۋدى كوردىم. ءىس-مىس جوق، تىراعايلاتىپ الگىنى قۋىپ الا جونەلدىم. قولدى-اياققا تۇرمايتىن بەينە ءبىر قۇيىن ءتارىزدىمىن، بۇزاۋدى باسىپ وزىپ، جوسىلتىپ، و جاعىنان ءبىر شىعام، بۇل جاعىنان ءبىر شىعام. نە بوپ قالعانىن تۇسىنە الماي ساسقالاقتاعان قىزىل بۇزاۋ تاسىرلاتىپ شەتكى ءبىر ءۇيدىڭ قوراسىنا قويىپ كەتتى.
قىزىل بۇزاۋدى ودان جەتەلەپ الىپ شىقتىم. سول ارادا ساپ ەتىپ باسىما ءبىر وي كەلە قالدى. ەگەردە قىزىل بۇزاۋ ادام ءتىلىن تۇسىنەتىن بولسا، مەن ونىڭ موينىنان ايمالاپ، الدىنا تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، ءوتىنىش جاساعان بولار ەدىم: «سۇيكىمدى قىزىل بۇزاۋىم، مەن ءقازىر سەنى تاعى دا تۇرا قۋعان بولايىن. سەن ۇستاتپاي قاشقان بويدا جانار ءۇيىنىڭ قوراسىنا كىرىپ كەت. سوڭىڭنان مەن جەتەيىن قيقۋلاپ. سونان سوڭ ابالاپ يت ۇرەدى، ۇيدەن جانار جۇگىرىپ شىعادى. مەن ونى ءبىر ايدان بەرى كورگەن جوقپىن عوي. مەن وتان بىردەڭە ايتارمىن، ول دا ماعان بىردەڭە ايتار. جانارمەن سول ارادا ءبىراز سويلەسىپ، سۇقباتتاسىپ قالايىن...».
قىزىل بۇزاۋ بۇنى قايدان ۇقسىن. قويا بەرسەم بولدى، ۇيگە قاراي بەزگەلى تۇر. جوق، ءۇيدى قويا تۇر. سەن ماعان اۋەلى قىزمەت ىستە. مەن بۇزاۋدى نوقتاسىنان جەتەلەپ، جانار ءۇيىنىڭ الدىنا اكەلدىم. ەشكىم قاراپ تۇرعان جوق پا دەپ، توڭىرەگىمە كوز سالامىن، تىم-تىرىس. اشىق تۇرعان قاقپادان بۇزاۋدى قوراعا قاراي ايداسام، بوتەن اۋلاعا جولاعىسى كەلمەيدى. سول ارادان جىڭىشكە ءبىر شىبىق تاۋىپ الدىم دا، ساۋىرعا اياماستان وسىپ-وسىپ جىبەردىم. شىركىنگە جان كەرەك ەكەن، تورگى بۇرىشقا ءبىر-اق بارىپ جەتتى. سۇيەۋلى تۇرعان لەگەندى قۇلاتىپ، ءيتتى ابالاتىپ، اۋلانىڭ الەك-شالەگىن شىعاردى. ويلاعانىم بولىپ، سول كەزدە ۇيدەن جانار جۇگىرىپ شىقتى. ادام ساسقاندا نە ايتارىن بىلمەي قالادى ەكەن عوي.
— جانار، انا بۇزاۋدى بەرى قۋىپ جىبەرشى، — دەپپىن. بۇدان باسقا ەشتەڭە دە ايتا المادىم. يتتەن ۇركىپ، تىراعايلاپ شىققان بۇزاۋدىڭ سوڭىنان قۋىپ كەتە باردىم.
ون ءتورتىنشى تاراۋدا
مەنىڭ رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنا قالاي تانىلعانىم جايلى ايتىلادى.
— ۋا، كىم بار؟
داۋىس پوشتاشى كوشتىباي قارتتىكى ەدى.
— مەن بار! — دەپ جۇگىرىپ شىقتىم ەسىك الدىنا.
مەن جىل سايىن بىرنەشە گازەت-جۋرنال جازدىرىپ الامىن. قاجەت بولسا، اتاپ بەرەيىن: «پيونەر» جۋرنالى. «قازاقستان پيونەرى»، «پيونەر پراۆداسى»، «لەنينشىل جاس» گازەتتەرى. ال مامام «قازاقستان ايەلدەرىن» الدىرادى. مەن اۋەلگىدە بۇنى ايەلدەر جۋرنالى بولعاننان كەيىن ونشا مەنسىنبەيتىن ەدىم، سويتسەم، ناعىز قىزىق جۋرنال سول ەكەن. كوشتىباي ماعان «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالى مەن «قازاقستان پيونەرى» گازەتىن ۇستاتا بەردى.
— باسقا گازەتتەر كەلگەن جوق پا؟
— جوق.
ەسىك الدىنداعى ورىندىققا وتىرا قالىپ، اۋەلى «قازاقستان پيونەرىنە» كوز جۇگىرتە باستادىم. مەنىڭ گازەتتىڭ سوڭعى بەتىنەن باستاپ وقيتىن ادەتىم بار (باسقالار دا سويتەتىن شىعار دەيمىن). ويتكەنى قىزىقتى اڭگىمە، فەلەتوندار، سىقاق ولەڭدەر سوڭعى بەتكە باسىلادى. بۇدان سوڭ ءۇشىنشى، ەكىنشى بەتتەرگە اۋىسامىن. بۇلاي قاراي جۇرگەن سايىن گازەت مازمۇنى قوڭىرلاي بەرەدى. ال ءبىرىنشى بەتتە نە جازىلعانىن تاقىرىبىن وقىپ-اق ءبىلىپ الامىن.
وسىعان قاراپ مەن گازەت شىعارىپ وتىرعان قۇرمەتتى اعايلار وقۋشىنىڭ مۇددەسىن ەسكەرە بەرمەي مە دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، گازەتتىڭ ەڭ سوڭعى بەتىندەگى ماتەريالداردى ءبىرىنشى بەتىنە، ال ءبىرىنشى بەتتەگىنى ەڭ سوڭعى بەتىنە باسسا، قانداي تاماشا بولار ەدى. گازەتتى العان بەتتە توڭكەرىپ اۋرەلەنىپ جاتپاس ەدىڭ. «قازاقستان پيونەرىنىڭ» سوڭعى بەتى مەنى ءبىراز بوگەپ قالدى. اتى ءمالىم س. س. دەيتىن بالالار جازۋشىسىنىڭ «كوركەيگەن كوشەلەر» دەيتىن اڭگىمەسى باسىلىپتى. اتىنا قاراعاندا جانە سۋرەتتەرىنىڭ اڭعارتۋىنشا، بالالاردىڭ كوشەگە اعاش وتىرعىزۋى ايتىلاتىن ءتارىزدى. ءيا، ماڭىزدى تاقىرىپ، كەرەك تاقىرىپ. «كوركەيتەيىك كوشەنى» دەيتىن مەنىڭ بۇل تاقىرىپقا جازىلعان ولەڭىم دە بار.
تاعى ءبىراز سىقاق ولەڭ، جۇمباقتار، جۇڭگو حالقىنىڭ ازىلدەرى باسىلعان ەكەن. ودان سوڭ كەيىن قاراي سىرعىپ، كەلەسى بەتكە (گازەتتىڭ ءۇشىنشى بەتىنە) اۋىستىم. جوعارىداعى ءبىر سۋرەت كوزىمە جىلى ۇشىراپ بارادى. شاتىرلى ءۇيدىڭ ءبىر پۇشپاعى، جۇك ماشينا، كۋزوۆ تولعان، قولدارىنا ايىر، تىرما ۇستاعان جارقىن ءجۇزدى بالالار. استىنداعى جازۋىنا كوز جۇگىرتە باستادىم دا، ورنىمنان اتىپ تۇرەگەلدىم جىندى ادامداي. سوسىن اس ۇيگە قاراي تۋرا جۇگىردىم:
— اجە، اۋ، اجە!
— و نە؟
— قاراشى، گازەتكە مەنىڭ سۋرەتىم شىعىپتى. قاراشى. مىنە، مىناۋ ورتادا تۇرعان مەنمىن. مىنە، مىنە.
اجەمنىڭ كوزى ونشا جەتىڭكىرەمەيدى:
— قايسى؟ مىناۋ كوپ ادام ءتارىزدى عوي جىپىرلاعان.-
— مەن مىناۋ... ەڭ الدا تۇرمىن عوي قاسقايا قاراپ. وسى مەنمىن. ءدال ءوزىم.
— باسقالار كىم؟
— ءوزىمىزدىڭ بالالار. مىناۋ، مىنە، تەمىر، مىناۋ قولىنا تىرما ۇستاعان باتىربەك، مىناۋ باسى قىلتيىپ تۇرعان جانتاس... كوردىڭىز بە: «جاڭا ءومىر» كولحوزى جەتىجىلدىق مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى جازعى دەمالىستارىندا ارتەل شارۋاشىلىعىنا ايتۋلى كومەك تيگىزدى. سۋرەتتە كولحوزدىڭ ءشوپ شابۋ ناۋقانىندا ۇلگىلى ەڭبەك ەتكەن ءبىر توپ وقۋشى...».
ءىم... م... م... سۋرەتتىڭ استىنداعى جازۋدى اجەمە داۋىستاپ اقىرىن وقىپ بەرسەم دە، كەنەت ءتىلىمدى تىستەپ العانداي بولدىم. اياعىمدى ۇشىنان باسىپ، سىرتقا زىتىپ وتىردىم. «ءماسساعان! مەن بۇنىڭ بايىبىنا بارماي، ماقتان كورىپ جاتىرمىن. ۇيات-اي! قانداي ۇيات ءىس بولعان! ءشوپ شابىس ناۋقانىنا مەن قاشان قاتىستىم؟ قاشان ۇلگىلى ەڭبەك ەتتىم؟». «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» دەپ بەكەر ايتىلماعان عوي. وسى ويمەن قاباتتاسىپ، بەتىمە قانىم تەۋىپ شىققانىن سەزىنەمىن.
سۋرەتكە قارايمىن، سول قالپى. ءبارىن ءبىر ءوزى تىندىرعانداي قاق ورتادا قاسقيعان باياعى قوجا. باتىرىڭنىڭ ويىنا تۇك كىرىپ شىقسايشى. تاناۋى دەلديىپ، كورىڭدەر مەنى دەگەندەي، كەۋدەسىن العا توسىپ، قاسىنداعى باسقا بالالاردان ورەسكەل تۇر. ءاي، سىعىر، ءوزىمنىڭ دە وڭاتىن قىلىعىم جوق قوي. تىم قۇرىسا، ءبىر جاق شەتكە تامان قاعابەرىس تۇرسامشى. كيمەلەپ العا شىعاتىن نە اكەمنىڭ قۇنى بار دەسەڭشى. قىسىلعاننان ماڭدايىمنان بۇرق ەتىپ تەر شىعىپ كەتتى. ەندى بالالار، باسى جانتاس قۋ بولىپ، مەنى كۇلكى ەتەتىن بولدى.
كەنەت باسىمدا قۋانىشتى ءبىر وي جىلت ەتە قالدى. ۋرا! اقىل تابىلدى. سۋرەتتىڭ استىنداعى جازۋىن سيامەن تانىلماستاي ەتىپ ءوشىرىپ تاستايمىن. سونان سوڭ قۇيىنشا زىرلاپ، بۇكىل اۋىلدى ارالاپ كورسەتىپ شىعۋعا بولادى. تفۋ، نەتكەن اقىماقپىن. گازەت وسى ءبىر عانا دانا بولىپ شىعىپ پا ەكەن؟ ءقازىر ونى بالالاردىڭ ءبارى الىپ وقىپ جاتقان شىعار...
ايتىپ، ايتپاي نە كەرەك، وسى سۋرەت مەنى تالاي تالكەككە جەم قىلدى. ءبىراق ءبىرازدان سوڭ مەن مويىمايتىن بولىپ الدىم. بالالارعا: «بالەم، ەندى مەنى جازدا كولحوزدا جۇمىس ىستەگەن جوق دەپ ايتىپ كورىڭدەرشى. ايتا المايسىڭدار. مەنىڭ جۇمىس ىستەگەنىمە «قازاقستان پيونەرىنىڭ» ءوزى كۋا دەپ، كەۋدەمدى قاعامىن.
رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنا مەن وسىلاي تانىلدىم.
ون بەسىنشى تاراۋدا
مەنىڭ جانتاستى قۇيرىققا ءبىر تەبۋىمنىڭ جاي-جاپسارى ايتىلادى.
بۇگىن سەنتيابردىڭ ءبىرى. پارادتاعى سولداتتاي جاڭا فورمامدى قاتىپ كيىنىپ، مەكتەپكە كەلە جاتىرمىن. قولىمدا سۋ جاڭا سارى پورتفەل، موينىمدا جەلبىرەگەن قىزىل گالستۋك. كەپكامنىڭ قالاي تۇرعانى ءتاۋىر بولار ەكەن دەپ، الگىندە اينا الدىندا ءبىرتالاي ماشاقات شەگىپ، اقىرى، وڭ جاق شەكەمە تامان سىرعىتىپ كيىپ ەدىم. سونى بايقاماققا كولەڭكەمە كوز قيىعىمدى سالىپ قويام. كولەڭكەم ۇپ-ۇزىن بولىپ سوزىلا ءتۇسىپ، قالماي كەلە جاتىر. ونىڭ ءبىر اياعى ەكىنشى اياعىنان قىسقا. كەپكامنىڭ سيقى دا پالەندەي اسەرلى ەمەس، توبەسى قودىرايىپ شىعىپ كەتكەن. انە، الدىمدا جانار ءۇيى كورىندى. جۇرەگىم لۇپىلدەپ بۇلقىنا سوعىپ كەتكەندەي بولدى. جانار مەكتەپكە كەتتى مە ەكەن، كەتپەدى مە ەكەن؟ بۇل ءۇيدىڭ الدىنان ۇكىمەت باسشىلارى تۇرعان تريبۋنانىڭ قاسىنان وتكەندەي كەۋدەمدى كەرە ءتۇسىپ، سىرەسىپ ءوتىپ بارام. قايدان بىلەيىن، مۇمكىن، تەرەزەدەن جانار قاراپ تۇرعان شىعار. جوق، كوز قيىعىمدى تاستاپ بايقايمىن، جاناردىڭ قاراسى كورىنبەيدى.
الدىمداعى كولدەنەڭ كوشەدەن پاپكا قولتىقتاعان اق كويلەكتى ءبىر قىز شىعا كەلدى. مايقانوۆا. ويلاماعان جەردەي كەزدەسكەن سوڭ، ابدىراپ قالدىم. كۇزگە دەيىن كىم بار،
كىم جوق دەپ، ەلەمەي كەتەتىن وقۋ جىلىنىڭ اياعى ەمەس. باسىمداعى كەپكامدى جۇلىپ الىپ، امانداستىم:
— سالەمەتسىز بە، تاتەي.
— قالاي، قادىروۆ، جاقسى دەمالدىڭ با؟ — دەپ سۇرادى مايقانوۆا.
ءىشىم قىپ ەتە قالدى. ءقازىر ول سۇلتان ەكەۋىمىزدىڭ جايلاۋداعى ماسقارا قىلىقتارىمىز جايلى ايتاتىن شىعار.
— جامان ەمەس، — دەپ كۇمىلجىدىم.
— سەن جازداي قايدا بولدىڭ؟
— جايلاۋدا بولدىم.
— باسە، جايلاۋدان كەلگەنىڭ كورىنىپ-اق تۇر. كۇنگە جاقسى كۇيىپسىڭ. — مايقانوۆا كۇلە سويلەپ: — ناعىز قارا قوجا ەندى بولىپسىڭ، — دەدى.
«ۋھ» دەپ دەمىمدى قايتا شىعارعانداي بولدىم. مايقانوۆا ەشتەڭە سەزبەيتىن ءتارىزدى.
مەن ونىمەن قاتارلاسىپ كەلە جاتىپ، ءوزىمنىڭ مىقتاپ ءوسىپ كەتكەنىمدى بايقادىم. بويىم مايقانوۆانىڭ بويىمەن دەڭگەيلەسىپ قالىپتى. الدە مايقانوۆا الاسارىپ كەتتى مە؟ جوق، مۇمكىن ەمەس. قايتا ونىڭ قازىرگى كيىپ كەلە جاتقانى بيىك وكشە تۋفلي. جىڭىشكە قيسىق اياقتارى مايماڭ-مايماڭ ەتىپ، كويلەگىنىڭ ەتەگى سيراعىنا ورالعىشتاپ كەلەدى.
مەكتەپكە كىردىم. ءبىرىنشى كلاستان باستاپ وقىپ كەلە جاتقان وسى مەكتەپ ماعان تۋعان انامداي ىستىق تا باۋىرمال. جاڭادان سىرلانعان مۇنتازداي ەدەن، تەرەزە جادىراپ كۇلىپ تۇرعان ءتارىزدى. مىناۋ ءبىزدىڭ كلاسس، ءالى ەشكىم كەلە قويماعان ءتۇرى بار. ورىندى قاي جەردەن السام ەكەن دەپ، ءبىراز ويلانىپ تۇردىم. ءمۇعالىمنىڭ قارسى الدىنا وتىرسام، قالاي بولادى؟ جوق، ودان دا ەڭ ارتى ءتيىمدى. ساباق زەرىكتىرىپ جىبەرگەندە، پارتانى اشىپ قويىپ، كىتاپ وقىپ وتىرۋىڭا نەمەسە ولەڭ جازۋىڭا بولادى. ءبىراق ادەتتە، ارتقى پارتالارعا ساباقتى ناشار ۇلگەرەتىن بالالار اۋەس كەلەدى. وزىنە سەنىمى كۇشتىلەر قاسقايىپ الدا وتىرادى. نەمەنە، مەن سولاردان كەممىن بە؟ ەڭ العا، مۇعالىممەن بەتپە-بەت وتىرايىن دەگەن شەشىمگە كەلدىم.
مەنىڭ ەندىگى كۇتكەنىم جانتاستىڭ (تفۋ، بۇل وڭباعاننىڭ اتى اۋزىما قالاي ءتۇسىپ كەتتى)، جاناردىڭ كەلۋى. قاسىمداعى ورىندى وتان ۇسىنباقپىن. سوسىن جىل بويى جانار ەكەۋىمىز قاتار وتىرامىز. بالالار ءبىرتىن-بىرتىن كەلىپ كىرىپ جاتىر. جانار جوق. ەسىك الدىنان قىزداردىڭ ءۇنى ەستىلسە، سول شىعار دەپ ويلاپ قالام. ءبىراق ول بولمايدى.
ءبىر كەزدە جانتاس. وڭباعان كىرىپ كەلدى. ونىڭ ۇستىندە دە جاڭا فورما، كوردىڭدەر مە دەگەندەي اياعىن شيراتىلا باسادى. جانتاس قولىن كوتەرىپ:
— سالەم ەڭبەك ەرىنە! — دەدى. «قازاقستان پيونەرىنە» سۋرەتىم باسىلعالى بەرى ول مەنى ءوستىپ تالكەك ەتۋدى شىعارعان. — قاسىڭ بوس پا، قارا كوجە؟
كەكەسىن داۋىسپەن:
— ساعان ساقتاپ وتىرمىن، — دەدىم.
— قامقورلىعىڭا راقمەت! — دەپ جانتاسىم ەلپەڭدەپ كەلەدى. پارتانىڭ شەتىنە قاراي سىرعىپ، توسقاۋىلداي قالدىم:
— بوس ەمەس.
— كىم بار مۇندا؟
— تۇسىنەمىسىڭ قازاقشا ايتقاندى؟ بوس ەمەس.
— جانارعا ساقتاپ وتىرمىسىڭ؟
ال ەندى، قىمباتتى وقۋشىم، كىنالاساڭ، كىنالا، كىنالاماساڭ، ءوزىڭ ءبىل، مەن ءوزىمدى بۇدان ءارى ۇستاي المادىم. جانتاستىڭ شاقپا ءتىلى ءبىر عانا ءساتتىڭ ىشىندە مەنى ءۇش رەت تۇيرەپ ۇلگەردى. «ەڭبەك ەرى» دەپ ءبىر كوكىتتى. ونىڭ ارتىنشا «قارا كوجە» دەپ اتىمدى تالكەك ەتتى. جاناردى جانە سوزگە قىستىرىپ وتىر. زىعىردانىم قايناپ كەتكەنى سونشالىق، ورنىمنان ۇشىپ تۇرەگەلدىم دە، جانتاستى يىعىنان ۇستاپ، جالت بۇرىپ، «جۇمساق جەرىنە» ادەمىلەپ ءبىر تەپتىم.
قويساڭشى، ەركەك بولعانى قۇرسىن دا جانتاستىڭ. ماعان بىرەۋ الگىندەي ىستەسە، ءالىم كەلسىن-كەلمەسىن، سول ارادا قولىندا ولەم. سونداي ءبىر اشىنعاندىق جانتاستان دا شىعار دەپ ويلاپ ەدىم. مەن وندا بالەمنىڭ تۇتە-تۇتەسىن شىعارىپ، جەپ جىبەرۋىم حاق ەدى. ءبىراق جانتاس ويتپەدى، سازارىپ ۇندەمەي قالدى. بار ءتىس جارىپ ايتقانى:
— مەن ويناپ ايتسام... — دەيدى. بايعۇستىڭ داۋىسى دا ءبىرتۇرلى بەيشارالانىپ شىقتى. قايرات، قارسىلىقتان جۇرداي ەدى.
وسى كەزدە كلاسقا جانار كىرىپ كەلدى. باسىندا ماعان عاجاپ ۇنايتىن قىزىل بەرەتكاسى. مەنىڭ ونىمەن مىناداي ابىگەر حالدە تۇرىپ امانداسۋعا دا مۇرشام كەلمەدى. جانار ورتا شەندەگى باسقا ءبىر پارتاعا وتىرعالى جاتىر.
وڭباعان جانتاستىڭ كەسىرىنەن جوسپارىم كۇلپارشا بولدى.
ون التىنشى تاراۋدا
سۇلتان ەكەۋىمىزدىڭ قايتا تابىسىپ، تاتۋلاسۋىمىز، قاراسۋدان بالىق اۋلاۋىمىز ءسوز بولادى. تاراۋدىڭ اياعى سەرتتەسۋمەن تىنادى.
مەن سۇلتاندى جايلاۋدان كەلگەلى بەرى كورگەنىم جوق. قايدا ەكەنىن دە بىلمەيمىن. توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنىڭ سۇلتەكەڭە ءبارى مەكەن، ءبارى ءوpic. ءبىردى بىرگە ۇرىپ، جۇرگەن بولار جوسىلتىپ.
ءاي، سۇلتان، سۇلتان. سەنىڭ بويىڭدا كىسى قىزىعارلىق ونەر-قابىلەتتەر تولىپ جاتىر-اۋ. اساۋعا شالمانى قالاي ءدال تاستايسىڭ. نەشە ساققا جۇگىرتىپ، قۇيقىلجىتىپ، قالاي تاماشا ىسقىراسىڭ. بيە ساۋعاندا شوپىلدەتىپ جىبەرەسىڭ. جولداسىڭا قوڭ ەتىڭدى ويىپ بەرۋدەن تارتىنبايتىن باتىلسىڭ دا جومارتسىڭ. ءبىراق ارامدىعىڭ دا بار: وتىرىك ايتاسىڭ، ۇرلىق ىستەيسىڭ. ەگەر وقۋدى تاستاماساڭ، الگى ايتىلعان لاس قىلىقتارىڭنان ادا بولساڭ، سەنەن تۇبىندە جامان ازامات شىقپاس ەدى.
مەنىڭ سۇلتان جونىندەگى پىكىرىم وسىنداي.
سۇلتاندى مەن ءجيى ويلايمىن. ودان اجىراسقالى بەرى ءوزىمدى جارتىكەش قالعانداي، بىردەڭەم جەتىسپەيتىندەي سەزىنەم. ال سۇلتەكەڭنىڭ قاسىندا ۋاقىتتىڭ قالاي زىمىراپ وتكەنى بىلىنبەۋشى ەدى.
ءبىر كۇنى مەن مەكتەپتەن قايتىپ كەلە جاتتىم. قورا بۇرىشىن اينالا بەرگەنىم سول ەدى، ءبىر يت وقىستان «ىر-ر- ر» دەپ، الا كەپ ءتۇستى تاقىمىمنان. باج ەتىپ، ارتىما جالت بۇرىلدىم. قاراسام، يت تۇگىل، سايتان دا جوق، ءشيدىڭ تۇبىنەن سىلق-سىلق كۇلىپ سۇلتانىم شىعىپ كەلەدى.
— وي، مىقتاپ ءبىر قاتىردىم-اۋ، قارا كوجە. ناعىز سۋجۇرەكتىڭ ءوزى ەكەنسىڭ عوي. ۇيگە بارىپ، تەزىرەك شالبارىڭدى اۋىستىر. حا-حا!
مەن سۇلتاننان مۇنداي كوڭىلدى كەلىستى كۇتپەپ ەدىم. جايلاۋداعى تويدا ونى جۇماعۇلعا ۇستاپ بەرمەك بولعان «وپاسىزدىق» قىلىعىمنان كەيىن ول ماعان ءتىسىن باسىپ جۇرگەن شىعار، ءبىر ىڭعايىن تاۋىپ، بالەم، اكەمدى تانىتار ما ەكەن دەپ قاۋىپتەنەتىن ەدىم. جوق، ولاي ەمەس، بۇرىنعى جولداستىعىمىز سول ءباز-باياعى قاز قالپىنان بۇزىلماعانداي، قايماعى شايقالماعانداي. سۇلتانىم كۇلكىگە شاشالىپ، سىقىلىقتاپ تۇر. رەڭىنەن جاۋلىق ويلاعانداي ەشتەڭە تانىلمايدى. بۇنى كورىپ، مەن بويىمدى تەز جيناپ الا قويدىم. سۇلتانعا كوڭىلىمدە دىق ساقتاپ جۇرگەن ادامداي ءوڭىمدى سۋىققا سالىپ:
— سەن مەنەن اۋلاق ءجۇر، — دەدىم.
— نە بوپ قالدى، قارا كوجە؟
— انادا مەنى نەگە تاستاپ قاشىپ كەتتىڭ؟ سونىڭ ادامگەرشىلىككە جاتا ما؟
— ءجا، جو، قارا كوجە. سونى ءالى ۇمىتپاي ءجۇرمىسىڭ؟ جۇماعۇلمەن مەن ەسەپتەستىم. وعان مىناۋ دەگەن ادەمى كۇمىس تەمەكى ساۋىت اپارىپ بەردىم. بەرى قارا، ودان دا، سەن ءقازىر بالىققا باراسىڭ با؟ سوناۋ جوعارىداعى كيىكبايدىڭ وتكەلى تۇسىنان ار جاقتان مەن عاجاپ ءبىر قاراسۋ تاپتىم. بالىق دەگەن، ساعان وتىرىك، ماعان شىن، بىقىپ ءجۇر. باردىق بولدى، ءسۇزىپ الامىز.
— تورىڭ بار ما؟
— ديىرمەنشى يۆاننىڭ تورىن الامىز. ول مەنىڭ دوسىم.
بالىق اۋلاۋ ءتارىزدى جانىم قۇمار ىستەن باس تارتۋ ماعان قيىن ەدى.
— جارايدى، مەن تاماقتانىپ الايىن، — دەدىم.
سۇلتان قانجىرداي ءبىر تور اتتى ءبىزدىڭ قوراعا كىرگىزىپ بايلاپ قويىپتى. سوعان باياعىشا ەكى ەردى ەرتتەدىك تە، مىنگەسىپ الىپ، تارتىپ وتىردىق. شىركىن، راحات-اۋ ات ءۇستى. ەڭسەم كوتەرىلىپ، كوڭىلىم بىردەن گۇل-گۇل جايناپ كەتكەندەي بولدى. جولدان ديىرمەنگە سوقتىق. ديىرمەنشى يۆان قارت سۇلتانمەن شۇرقىراپ كورىستى. ەكەۋى تەمەكى تارتىسىپ، بىر-بىرىنەن جاڭالىقتار سۇراسىپ، جەتىسىپ قالدى.
— ءسىز بىزگە اۋىڭىزدى بەرىڭىزشى. بالىق اۋلايىق دەپ ەدىك، — دەدى سۇلتان. يۆان ءلام-ميم دەپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتپادى.
— اۋ، انە، ءۇيدىڭ ۇستىندە تۇر. الا بەر، — دەدى.
اۋدى الىپ اپ، ارمەن قاراي جونەلدىك. قالىڭ توعايدىڭ ىشىندەگى ەسكى سۇرلەۋمەن سىپىلداتىپ كەلەمىز. كەي جەرلەردەن بوستەكتەي ۇيىسىپ بۇلدىرگەن ساباقتارى ۇشىراسادى. سول ساباقتاردىڭ ارا-اراسىنان قىپ-قىزىل بوپ، مارجانداي جىلت-جىلت ەتىپ، بۇلدىرگەننىڭ ءوزى كورىنىپ قالادى. تۇسە قاپ، تەرىپ جەگىم كەلىپ، اۋزىمنىڭ سۋى قۇرىپ كەتەدى. ءبىراق وعان سۇلتان كونبەيدى، ونىڭ جانى بالىققا جەتپەي جاي تابار ەمەس.
سۇلتان ايتقان قارا سۋ جىنىس توعايدىڭ ىشىندە ەكەن. ارناسى شۇڭعىل، تور سالۋعا قولايلى. اتتى اناداي جەرگە تالعا بايلاپ قويدىق تا، ءوزىمىز جاياۋلاپ، اياعىمىزدىڭ ۇشىنان باسىپ كەلدىك. بىقىپ جۇرگەن بالىعى قايسى دەپ، ەڭكەيىپ، موينىمدى سوزىپ قارايمىن. سول كەزدە سۇلتان «كيس!» دەپ، پروبكا ءتارىزدى سەرىپپەلى جاعانى ءبىر تەۋىپ قالىپ ەدى، كىلەڭ ءبىر ۇپ-ۇزىن قارا بالىق ءورىپ شىعا كەلدى. زۋ-زۋ ەتىپ، جوعارى-تومەن بەزىپ-بەزىپ بارادى.
— تۋ! كوبىن-اي بالىقتىڭ! — دەپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن.
— تس-س-س، ايعايلاما! — دەدى سۇلتان.
ەكەۋىمىز تەپ-تەز شەشىندىك تە، قارا سۋدىڭ اياق جاعىنان باستاپ سۇزۋگە كىرىستىك. ماعان سۇلتەكەڭ ءبىر قىلتاعا توردى ۇستاتىپ قويدى. ءوزى ۇزىن اشاباس شىبىقپەن سۋدىڭ استان-كەستەڭىن شىعارىپ، كۇمپىلدەتىپ كەلەدى.
— كوتەر!
بوتانا توپان لاي سۋدىڭ ىشىنەن توردى جالما-جان تىك كوتەرىپ الدىم دا، اپ-اۋىر كۇيىندە كوگالدىڭ ۇستىنە سۇيرەتىپ تاستاي بەردىم. ءبىرىن ءبىرى سابالاپ شورشاقتاعان كوپ بالىق شۇپىرلەپ، ءۇيىلىپ ءتۇستى.
— ۋرا!
قاراسۋدىڭ باسى ونشا الىس ەمەس، توبەشىكتەنگەن سازدان شىعادى ەكەن. باس-اياعى ءبىر ساعاتتاي ۋاقىتتىڭ ىشىندە سۇزە-سۇزە كومەيىنە جەتتىك. ۇستاعان بالىعىمىز ءبىر شومەلە بولدى.
ەندى، مىنە، سۇلتان ەكەۋىمىز پەيىشتىڭ ناق تورىنەن ورىن العانداي وتتى مازداتىپ جاعىپ تاستاپ، جەتىسىپ بالىق ءپىسىرىپ جەپ وتىرمىز. نان، تۇز، بالىق اسىپ جەيتىن ىدىس الا كەلمەگەنىمىزگە وكىنەمىز. سۇلتەكەڭ كەپكانى تەرىس اينالدىرىپ كيىپ العان. ءبىر جاق قابىرعاسى قاپ-قارا بولىپ، قارىلىپ پىسكەن ىستىق بالىقتى كۇيەلەش-كۇيەلەش ۇرتىنا جونەلتىپ جاتىپ:
— قارا كوجە، ايتشى، وسىلاي ءومىر سۇرگەن جامان با؟ — دەدى. مەن ويىمداعىنى ايتتىم:
— راقات، ناعىز راقات.
— ەندەشە، وقۋ وقىپ نە ازابىڭ بار. تاستا وقۋدى.
— وندا مەنى مامام ولتىرەدى.
— ولتىرمەي قالسىن. كىسى ءولتىرۋدىڭ وڭايىن-اي، ءا. بۇرناعى جىلى جاكەم دە ماعان: «وقۋدى تاستايتىن بولساڭ، جوتا تەرىڭنەن تاسپا تىلمەسەم نەعىلسىن، وندا ەكى قولىمدى توبەمە قويىپ، بەزەمىن سەنەن»، — دەپ انت سۋ ءىشۋشى ەدى. سول دا تۇك ىستەگەن جوق قوي. بەلبەۋىمەن جوتاما ەكى وسقاندا: «ويباي-اي، ءبۇيتىپ ءومىر سۇرگەنشە، سۋعا اتىپ ولەيىن!» دەپ، وزەنگە قاراي تۇرا جۇگىرىپ ەم، ەكى كوزى شاراسىنان شىعىپ، ءوزىنىڭ زارەسى ۇشتى. ارتىمنان قۋىپ جەتىپ، قۇشاعىنا الىپ: «وقىماساڭ، وقىماي-اق قوي، ايتەۋىر، ءتىرى ءجۇر، قۋ جالعىز»، — دەپ ايمالاپ، ءسۇيىپ، ۇيگە اكەلدى. سودان بەرى قاراي ءلام دەپ اۋزىن اشپايتىن بولدى. ال ەگەر ماماڭ ساعان قول تيگىزەتىن بولسا، وندا ميليسيانىڭ تۋرا وزىنە جۇگىر. بالانى اتا-اناسى ۇرسىن دەگەن زاڭ جوق بىزدە. بۇل ءۇشىن ولاردىڭ كەكەسىن تانىتىپ جىبەرەدى.
«مامام مەنى ولتىرەدى» دەگەنىم، ارينە، جاي ءسوزىم. مۇمكىن، ءسابي كەزىمدە ۇرسا، ۇرعان شىعار. ءبىراق ەس بىلگەلى ول ماعان قول تيگىزىپ كورگەن ەمەس. قانداي رەنىشى بولسا دا سوزبەن ايتادى، قاس-قاباعىمەن بىلدىرەدى. قىمس ەتسە، «ءاي، توقماش جەيسىڭ!» «توقماش بەرەم!» دەپ كۇش كورسەتەتىن — ول اجەمنىڭ ادەتى عوي. ءبىراق ونىڭ «توقماشى» دا جاپىرايعان اۋزىنان ۇزاپ كورگەن ەمەس.
وقۋدى تاستاۋ مەنىڭ پارۋەيىمدە جوق نارسە.
— جوق، مەن وقۋدى تاستاي المايمىن، — دەدىم ۇزىلدى-كەسىلدى.
— ونىڭ دا دۇرىس ەكەن، — دەپ يلاندى سۇلتان. — سەن وقۋدى تاستاساڭ، ماعان ىلەسىپ تاستادى دەپ، ەكەۋىمىزدى بىردەي قۋدالاپ، پالە قىلادى. وقي بەر. وقۋدىڭ تۇبىنە سەن-اق جەت. مۇمكىن، كەيىن دىرداي باستىقتىڭ ءبىرى بولىپ شىعارسىڭ. سوندا ماعان شاپاعاتىڭ تيەر. ماشيناڭدى بەرە تۇرشى دەپ بارسام، قالايشا بەرمەيسىڭ.
— مەن باستىق بولمايمىن، — دەدىم.
— ەندى كىم بولاسىڭ؟
مەن ءوزىمنىڭ ۇلكەيگەندە جازۋشى بولاتىندىعىما كامىل سەنەمىن. ءبىراق تاپ ءقازىر سۇلتانعا نەمەسە باسقا بىرەۋگە سولاي دەپ ايتىپ كورشى، — جاتىپ كەپ كەلەكە قىلادى.
— كىم بولاتىندىعىمدى ءوزىم بىلەم.
ءبىراز قاۋجاڭداپ الدەنىپ العاننان كەيىن، سۇلتان ەكەۋىمىز بالىقتاردى سويا باستادىق. كۇن كەشكىرىپ، توعاي ءىشىن كولەڭكە باسىپ كەتتى. ىزىڭداعان ءبىز تۇمسىق سارى ماسالار كوبەيدى. بالىقتىڭ ءىشىن جارىپ جىبەرگەن بەتتە، سۇلتان ونىڭ تورسىلداعىن الىپ، تارس ەتكىزىپ ماڭدايىنا ءبىردى سوعىپ قالادى. ءوستىپ-وستىپ ونىڭ ماڭدايى ساپ-سارى الا بولىپ بويالدى.
سۇلتان كەنەت:
— قارا كوجە، قاراقشى بولعىڭ كەلە مە؟ — دەپ سۇرادى.
— ءقايتىپ؟
— وسى ارانىڭ ءبىر جەرىنەن كورىنبەستەي ەتىپ كۇركە جاساپ الامىز. بالىقتى مول ەتىپ كەپتىرىپ جايىپ تاستايمىز.
كەيدە، مۇمكىن، جولعا شىعىپ، كىسى تونايمىز. بۇرىنعى قاراقشىلار ءقايتىپ ءومىر سۇرسە، ءبىز دە سويتەمىز.
— ءبىزدىڭ ىدىس-اياق، مىلتىق ەشتەڭەمىز دە جوق قوي؟
— ونىڭ ءبارىن ۇيدەن اكەپ الامىز، — دەدى سۇلتان. — بۇل ءبىر كەرەمەت بولار ەدى عوي.
— مەن وقۋدى قايتەم؟
— وقۋىڭدى وقي بەر. ءبىز كۇندىز ەمەس، تۇندە قاراقشىلىق ىستەيمىز.
سۇلتاننىڭ يدەياسى مەنى قىزىقتىرىپ جىبەردى. ءيا، بۇل، شىنىندا دا، عاجاپ بولار ەدى-اۋ. شىركىن، ءبىر تۇندە جاناردى دا ۇرلاپ اكەلەر ەدىك. ول بىزگە اس ءپىسىرىپ، كىرىمىزدى جۋىپ بەرەر ەدى.
بالىقتاردى سويىپ بولعاننان كەيىن، ادەمىلەپ تۇرىپ شىبىققا تىزدىك. سودان كەيىن ماڭايدان كۇركە جاسايتىن ىڭعايلى جەر ىزدەي باستادىق. ونداي ىڭعايلى جەر سۋدىڭ ءدال جاعاسىنان تابىلا كەتتى. يت تۇمسىعى باتپايتىن جىنىس كوك تالدىڭ اراسى. تالدىڭ جەلكىلدەگەن ۇشتارىن شىرماپ، اينالا توقىپ تاستاپ ەدىك، ءىشى ۇياداي عانا ادەمى قۋىس پايدا بولدى. ونىڭ ويماقتاي اۋزىنان ءبىر كىسى ەڭبەكتەپ ازار سىيادى.ۇڭگىرگە سۇلتان راقاتتانا قاراپ تۇرىپ:
— قاراشى، قارا كوجە، تاماشا ەمەس پە. بۇل ارادا ءجۇز جىل تۇرساڭ دا، توبەڭنەن ءدال كەلىپ تۇسپەيىنشە، جان ادام تابا الا ما؟ — دەيدى.
— تابا الماي قالسىن. ءتىپتى ءدال كەلىپ تۇسكەن ادامنىڭ ءوزى بۇنىڭ استى قۋىس دەپ ەش ويلامايدى.
— قاتىپ كەتتى. ءومىر دەپ، مىنە، وسىنى ايت. مىلتىق اكەلەمىز. مەنىڭ كەلىسكەن فينكام بار، ونى اكەلەمىز. Ex، قارا كوجە. ءومىر بويى كورمەگەن راقاتىڭدى كورسەتەتىن بولدىم-اۋ. ءبىراق قارا كوجە، ءبىز مىناعان كەلىسەيىك: ەندىگارى بىر-بىرىمىزگە جازداعىداي وپاسىزدىق ىستەمەيىك. شىن ادال دوس بولايىق. قاراقشىلار ءبىرى ءۇشىن ءبىرى جانىن قيۋعا ءتيىس. كانە، اكەل قولىڭدى!
سۇلتان ەكەۋىمىز قول الىستىق، شىناشاق ىلمەلەستىردىك. سۇلتان ونى سول قولىنىڭ الاقانىمەن قىرىنان ءبىر قويىپ ءۇزدى دە:
— توقتا، بىتكەن جوق، — دەپ، شوپشەك اتاشپەن جەرگە دوڭگەلەك سىزا باستادى.
— بۇ نە؟
— بۇل قىزىل وشاق. كىم دە كىم سەرتتى بۇزاتىن بولسا، و دۇنيەدە دوزاقتا شىجعىرىلادى.
دوڭگەلەكتىڭ ورتاسىن ايقاستىرا سۇلتان سىزىقتار جۇرگىزدى. سونان سوڭ ەتپەتىنەن جاتا قالىپ، سول سىزىقتاردىڭ تۇيىسكەن جەرىنە ماڭدايىن تيگىزدى. بۇل ىرىمدى مەن دە ىستەدىم.
ون جەتىنشى تاراۋدا
جان-سەزىم قۇبىلىسىنىڭ ءار وقۋشىنىڭ باسىندا كەزدەسۋى، ىقتيمال ءبىر ءساتتى كەزى سيپاتتالادى.
كەشەگى كۇنى بويعى ارەكەتتەن كەيىن، تۇياق سەرىپپەي قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىن. اجەم جۇلقىلاپ وياتتى.
— قوجا. قوجاتاي. اكەم-اۋ، سەن بۇگىن ساباعىڭا بارماۋشى ما ەدىڭ؟
كوزىمدى اشىپ الىپ، قابىرعا ساعاتقا قاراسام، سەگىزگە ون بەس-اق مينۋت قالعان ەكەن. اتىپ تۇرەگەلىپ، تەز كيىندىم دە، بەتى-قولىمدى شايىپ جىبەرىپ، ءبىر كەسە ايراندى تىكەمنەن تىك تۇرعان كۇيدە قوتارا سالدىم. كەشە تيتىقتاپ كەلىپ، ساباق قاراۋعا مۇرشام بولماپ ەدى. بۇگىنگى بولاتىن پاندەردى سۋمكاما اسىعىس سالىپ الدىم دا، مەكتەپكە جۇگىردىم.
قوڭىراۋ سوعىلىپ كەتىپتى. ءبىرىنشى ساباق ورىس ءتىلى بولاتىن. انفيسا ميحايلوۆنا كلاسقا جاڭا كىرىپ بارادى ەكەن، تاسىرلاتىپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان مەنى كورىپ، توقتاي قالدى. مۇعالىمدەردىڭ ىشىندە بۇل ءوزى التىن ادام. بىلتىر ءبىزدىڭ مەكتەپكە پەدۋچيليششەنى ءبىتىرىپ كەلگەن. جازدا بارىپ، ينستيتۋتقا سىرتتان وقۋعا ءتۇسىپتى.
— قادىروۆ، نەمەنە، ۇيىقتاپ قالعانسىڭ با؟ توقتا، گالستۋگىڭدى تۇزە.
ومىراۋىمدى سيپالاپ تاپپاعان گالستۋگىم، سويتسەم، يىعىما شىعىپ كەتكەن ەكەن. بۇرىپ اكەپ، ورنىنا قويدىم دا، زىپ بەرىپ كلاسقا كىردىم. بالالار ءدۇر ەتىپ تۇرەگەلدى. ماعان ەمەس، ارينە، ارتىمدا كەلە جاتقان وقىتۋشىعا قۇرمەت كورسەتكەندەرى عوي. ءبىراق مەن ونى باسقاشا قابىلدادىم. ءبىر سەكۋندقا كىدىرىپ، مۇرنىمدى كوككە ءشۇيىرىپ، ماڭعازدانا قالدىم دا، قولىمدى كەۋدەمە قويىپ، ءتاجىم ەتتىم. بۇنىم بالالاردىڭ قۇرمەتىنە سىپايىگەرشىلىكپەن قايتارىلعان جاۋاپ بولدى دا شىقتى. بالالار دۋ كۇلىپ جىبەردى. انفيسا ميحايلوۆنانىڭ قاس-قاباعىن اڭداماققا، ارتىما جالت بۇرىلىپ قاراپ ەدىم، ونىڭ دا كۇلىمسىرەگەن ءجۇزىن كوردىم. «ءاي، قادىروۆ، شىعارمايتىنىڭ جوق-اۋ» دەگەندەي، انفيسا ميحايلوۆنا جىميىپ، باسىن شايقاپ قويدى.
ادام جانىن ول كەرەمەت تۇسىنەدى.
ماقتانعانىم ەمەس، كلاستاعى ورىس ءتىلىن ءتاۋىر بىلەدى دەيتىن وقۋشىنىڭ ءبىرى مەنمىن. وتكەن جىلدىڭ بارلىق توقسانىندا دا بۇل پاننەن اۋىزشا، جازۋشا ىلعي «بەستىك» باعالار الدىم. انفيسا ميحايلوۆنانىڭ مەنى ءتاۋىر كورەتىندىگىنە، مۇمكىن، بۇل دا سەبەپ شىعار.
جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرىپ بولعاننان كەيىن، ول:
— ال بالالار، پۋشكيننىڭ «قىسقى كەشىن» جاتتاپ كەلدىڭدەر عوي؟ — دەدى.
— جاتتاپ كەلدىك.
— تاتەي، مەن ايتايىنشى!
— مەن ايتام!
— انفيسا ميحايلوۆنا، مەنەن سۇراڭىز، — دەگەن داۋىستار ءبىرىن ءبىرى باسا-كوكتەپ، جامىراپ كەتتى.
سەندەر ءدال وسى ساتتەگى قوجەكەڭنىڭ ءحالىن بىلسەڭدەر ەتتى. مەنىڭ كەشە ساباق قاراۋعا مۇرشام بولدى ما؟ ۇيگە ەل ورىنعا وتىرا كەلىپ جەتتىك. ودان كەيىن سۇلتان ات تۇساپ كەلەيىك دەپ، جايىلىمعا ەرتىپ باردى. سودان سوڭ حاسەننىڭ ءمارزياسىن قاي جىگىت اينالدىرىپ جۇرگەنىن بىلەمىز دەپ، ەل جاتقانعا دەيىن بوستان بوسقا حاسەننىڭ ءۇيىن تورۋىلدادىق.
— كىم اينالدىرسا، سول اينالدىرسىن. بىزگە ونىڭ كەرەگى قانشا؟ — دەيمىن سۇلتانعا.
— كەرەگى بار، — دەيدى سۇلتان.
— نە كەرەگى بار؟
جاۋاپ بەرۋ ورنىنا سۇلتان اۋىر كۇرسىنەدى.
— قارا كوجە، ساعان بۇنى تۇسىنۋگە ءالى ەرتە، — دەيدى. «بوپتى، سەن-اق ءتۇسىن».
«قىسقى كەشتى» جاتتاپ كەلمەك تۇگىل، مەن ونداي تاپسىرما بەرىلگەنىن ۇمىتىپ تا كەتكەن ەكەم. ەسىمە ءمۇعالىم ايتقاندا عانا ءتۇسىپ، ءبۇيىرىمنىڭ ءتۇپ جاعى قىپ ەتە قالدى. «ماسقارا! سۇراي قالسا، ماسقارا بولدىم-اۋ!»
انفيسا ميحايلوۆنا تاقتاعا شاقىرىپ سۇراي باستادى. اۋەلى بالابەكوۆا دەپ، جاناردى اتادى. جانار ساباققا دايىندالماي كەلۋشى مە ەدى.
بۋريا مگلويۋ نەبو كروەت،
ۆيحري سنەجنىە كرۋتيا، —
دەپ باستادى دا، سىدىرتىپ، توقتالماي ايتىپ شىقتى.
— جارايسىڭ، بالابەكوۆا، وتىر.
«جارايسىڭدى» جانارعا ىشىمنەن مەن دە ايتىپ جاتىرمىن. «ياپىر-اي، ەندى مەنى شاقىرىپ قالماسا يگى ەدى. جازعان باسىم، كەشە وسى ولەڭدى ءبىر جاپىراق قاعازعا كوشىرىپ، بالىققا الا كەتسەم عوي، ەرىگىپ دەمالىپ وتىرعاندا تەپ-تەز-اق جاتتاپ الام».
— تۇرسىنبايەۆ، — دەدى ءمۇعالىم.
مەنىڭ جەلكەمنەن قىلقيىپ، ارت جاتىمدا وتىراتىن جانتاس ورنىنان تۇرەگەلدى.
— بۋريا مگلويۋ...
— تاقتاعا شىعىپ ايت.
— ءبارىبىر ەمەس پە؟
وح، سۇمپايى جانتاس. سۇمپايىسىن قاراي گور. پارتانىڭ استىنا كىتاپتى اشىپ قويىپ، ءبىر كوزى مۇعالىمدە بولسا، ءبىر كوزىمەن سونى سىعالاپ تۇرماقشى عوي. ءويتىپ كورگەن كۇنىم قۇرسىن دا. جانتاستىڭ پاسىق قۋلىعىنا جەم بولا قوياتىن ادام انفيسا ميحايلوۆنا ەمەس.
— ءتارتىپ جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي. تاقتاعا شىعىپ ايت، — دەپ، ول دەگەنىنەن قايتپادى.
جانتاس مۇرنىن ۋقالاپ، تىرپ-تىرپ باسىپ تاقتاعا شىقتى.
— ال ەندى ايت.
— بۋريا مگلويۋ... — جانتاس وسىنى ايتتى دا، جىم بولدى.
— دالشە؟
— ءمۇعالىم، مەن جاتتاماي كەلىپ ەدىم...
— نەگە جاتتامادىڭ؟
— ديىرمەنگە بارام دەپ... ۋاقىتىم بولماي...
انفيسا ميحايلوۆنا جانتاسقا ءبىراز قاراپ تۇردى دا:
— مۇمكىن، ورنىڭا بارىپ ايتاتىن شىعارسىڭ؟ — دەدى. ءبىز دۋ كۇلىپ جىبەردىك.
— وتىر، تۇرسىنبايەۆ. وسىمەن، مىنە، ەكىنشى رەت «ەكىلىك» باعا الىپ وتىرسىڭ. ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداماي كەلگەنىڭمەن قويماي، قۋلىققا باسىپ، ءمۇعالىمدى الداماق بولاسىڭ. بۇنىڭ جامان. بۇدان بىلاي مۇنداي قىلىعىڭدى ماعان كورسەتپەيتىن بول. بىلسەڭ، بىلەمىن دەپ، بىلمەسەڭ، بىلمەيمىن دەپ، شىنىڭدى ايت.
سول كەرەك، زالىم جانتاس. كىرمەگەنىڭ قارا جەر، ساۋاپ بولدى. بىرەۋدى اتىستىرىپ، زىمياندىق ويلاعانشا، ساباق وقىساڭ بولماس پا ەدى.ءبىر ويىم وسىلايشا جانتاستى تابالاپ جەتىسىپ جاتسا، ەكىنشى ويىم توبەمنەن تاس قۇلاۋىن كۇتكەندەي ۇرەيلى حالدە. «ءقازىر تاقتاعا سەنى شاقىرسا قايتەسىڭ؟ سەن نە دەپ سىلتاۋ ايتاسىڭ؟ «سۇلتان ەكەۋىمىز بالىق اۋلاپ، قاراقشىلىق ءومىردىڭ قامىن جاساۋمەن بولدىق» دەمەكشىمىسىڭ؟
— جاقانوۆ، — دەدى ءمۇعالىم.
تاعى ءبىر قاتەردەن جانىم قالعانداي، «ۋھ» دەپ دەمىمدى شىعاردىم. مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءار ءمۇعالىمنىڭ ساباق سۇراۋ ءتاسىلى ءارتۇرلى. ماسەلەن، مايقانوۆا ءتىزىمنىڭ باسىنان تومەن قاراي قۋالاپ سۇرايدى. ونىسى ءبىز ءۇشىن راقات. وزىڭە دەيىن نەشە وقۋشى قالعانىن، سەنەن قاشان سۇراۋى مۇمكىن ەكەنىن ءبىلىپ وتىراسىڭ.
ال انفيسا ميحايلوۆنا ويتپەيدى. ءالفاۆيتتى قۋالاماي، ءتارتىپ ساقتاماي سۇرايدى. ءقازىر ءتىزىمنىڭ باسىنداعى بىرەۋدى اتاسا، ودان سوڭ سوڭعى جاعىنان بىرەۋدى اتايدى. بۇگىن سۇراعان ادامنان ەرتەڭ تاعى دا سۇراۋى مۇمكىن. قىسقاسى، ول كىمنەن سۇراعىسى كەلسە، سودان سۇرايدى. ونىڭ وي-پيعىلىن كۇنى ىلگەرى اڭداۋ مۇمكىن ەمەس.
مەنىڭ ەندىگى بار ءۇمىت ارتقانىم قوڭىراۋ ءۇنى بولدى. شىركىن-اي، سول سىڭعىرلاپ قويا بەرسە، جانىم قالار ەدى-اۋ. كەلەسى جولى «قىسقى كەشتى» قاتىرىپ جاتتاپ كەلىپ، ءبىرىنشى بولىپ ايتار ەدىم. انە، مۇعالىمدەر بولمەسىنىڭ ەسىگى اشىلعانداي بولدى. ءداۋ دە بولسا، بۇل شىققان كەزەكشى ايەل. جۇدىرىقتاي عانا سۇيكىمدى سارى جەز قوڭىراۋ سوعىلعان قولىندا. ءقازىر سىڭعىرلاپ قويا بەرەدى.
جوق، بۇل شىققان كەزەكشى ەمەس كورىنەدى. باسقا بىرەۋ بولدى. ياپىر-اي، قىرىق بەس مينۋت ۋاقىت ەندىگى وتسە كەرەك ەدى عوي. بۇل مۇنشا نەعىپ سوزىلىپ كەتتى؟ الدە كەزەكشى ايەل تىسقا شىعىپ كەتىپ، بىرەۋمەن سويلەسىپ تۇرىپ قالدى ما. انە قوڭىراۋ... جوق، بۇل اربا ەكەن ءوتىپ بارا جاتقان.
جاقانوۆ تا زۋلاتىپ ايتىپ شىقتى. بۇنىڭ ءبارى بۇگىن تەز ايتقىش بولىپ كەتكەن ەكەن. ءمۇعالىم ەڭكەيىپ، وعان باعا قويىپ جاتىر. جانىم قىلپىلداپ تىرناعىمنىڭ ۇشىنا كەلدى. «ەندى كىمدى شاقىرار ەكەن؟»
— قادىروۆ...
توبەمنەن شاتىر ەتىپ جاي تۇسكەندەي بولدى. نە ىستەرىمدى بىلمەگەن مەڭىرەۋ حالدە ورنىمنان سۇيرەتىلىپ تۇرەگەلە بەردىم. ماڭدايىمنان بۇرق ەتىپ سۋىق تەرىم شىعىپ كەتتى. وح، شىركىن-اي. ادام ومىرىندە سىپاتتاپ ايتۋعا ءتىلىڭ جەتپەيتىن نەشە الۋان باقىتتى مينۋتتار بولا بەرەدى-اۋ. سونىڭ ءبىرىن مەن ءدال وسى ساتتە باستان كەشتىم. مەن ءلام دەپ ۇلگەرگەنىمشە، دالىزدەن قوڭىراۋ ءۇنى سىڭعىرلاپ قويا بەرگەنى. ۋھ!
— جارايدى، وتىر قادىروۆ. سەنەن باسقا جولى سۇرايمىن، — دەدى انفيسا ميحايلوۆنا.
بۋىن-بۋىنىمنان ءال كەتىپ، ورنىما سىلق ەتە قالدىم.
ون سەگىزىنشى تاراۋدا
پوۆەستەگى ەڭ كىشكەنتاي تاراۋ.
مەكتەپتەن كەلە جاتىپ سۇلتاندى كوردىم. ءبىزدىڭ قاشاعا سۇيەنىپ، قولىنا بۇكتەپ ۇستاعان دىراۋ قامشىنى ەتىگىنە ۇرعىشتاپ، تىقىرشىپ، مەنىڭ جولىمدى توسىپ تۇر. «جوق، توعايعا بۇگىن بارمايمىن، — دەگەن ويعا كەلدىم. — ساباق وقيمىن. ەرتەڭ «قىسقى كەشتى» جاتتاپ بارۋىم كەرەك. ودان باسقا دا تاپسىرمالار تولىپ جاتىر».
— قارا كوجە، تاستا كىتابىڭدى. كەتتىك.
— مەن بۇگىن بارا المايمىن.
— Heگe؟
— ساباققا دايىندالام. ۇيگە تاپسىرمانى سونداي كوپ بەردى.
— وي، قارا كوجە. سول دا ءسوز بە ەكەن. ءجۇرشى، مەن ساعان نە اكەلگەنىمدى كورسەتەيىن.
— سۇلتان مەنى قوراعا ەرتىپ كىردى. تورى ات بايلاۋلى تۇر. جەپ-جەڭىل بۇكتەمە ءشيتى مىلتىق ەردىڭ قاسىندا ءىلۋلى. تەڭكيگەن بىلعارى قورجىننىڭ ەكى باسى تولا كارتوپ، نان. قانجىعادا دوڭگەلەك قارا شەلەكشە.
— مىنە، نە كەرەكتىڭ ءبارىن تاۋىپ اكەلدىم. وق دەگەنىڭ جەتەدى. — سۇلتان قالتاسىنان شۇپىلدەگەن ءبىر قوراپ وق الىپ كورسەتتى. — ەلۋ وق. تاعى بىرەۋ ءجۇز وق تاۋىپ بەرەم دەپ ۋادە قىلدى.
مەن سولقىلداي باستادىم. مىنانىڭ ءبارىن كورە تۇرىپ، قالايشا سولقىلداماسسىڭ.
— وندا ءبىز كەشكە ەرتەرەك قايتىپ كەلەيىك. مەن ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋىم كەرەك.
— جارايدى، ورىندارسىڭ.
تورى اتتىڭ سىپ-سىپ ەتكەن اياڭىمەن توعاي ىشىنە كەلىپ كىردىك. قويان، قىرعاۋىل كورىنسە، اتپاقشى بولىپ، سۇلتان مىلتىعىن وقتاپ، دايىن ۇستاپ كەلەدى. ءبىراق ساۋىسقاننان باسقا ەشتەڭە كەزدەسە قويمادى. سۇلتان ەكەۋىمىز كەزەكتەسىپ ات ۇستىنەن ساۋىسقان اتقىلاي باستادىق. تيگىزە المادىق.
مىناۋ، مىنە، كەشەگى بالىق اۋلاعان قاراسۋىمىز. اتتان ءتۇسىپ، تال ۇڭگىرىمىزگە كىردىك. تورىمىز بەن ۇستاعان بالىعىمىزدىڭ بارلىعىن كەشە وسىندا قالدىرىپ كەتكەنبىز. ءماسساعان، تالعا ءتىزىپ قويعان بالىعىمىزدى قي سىپىر ەتىپ، ءبىر نارسە تۇگىن قالدىرماي جەپ كەتىپتى. باس سۇيەكتەر مەن قىلتاناقتىڭ جۇعىن-جۇرناعى عانا شاشىلىپ جاتىر. نە جەۋى مۇمكىن؟ يت پە، قۇس پا؟ قاسقىر ما، تۇلكى مە؟ باسىمىزدى قانشا قاتىرىپ ويلاساق تا، بايىبىنا بارا المادىق. ايتەۋىر، ادام الماعانى اقيقات. ادام ءبۇيتىپ بۇكىل بالىقتى شيكىلەي جەمەگەن بولار ەدى جانە ول توردى دا قوسا اكەتەر ەدى. ويلاماعان جەردەن جولىققان بۇل جاعداي ءبىزدى سەكەمدەندىرە ءتۇستى.
شەشىنىپ تاستاپ، تاعى دا تور سالا باستادىق. مىنە، قىزىق، كەشەگى ءورىپ جۇرگەن كوپ بالىق بۇگىن كورىنبەيدى. ازايىپ قالعانى ما، جوق الدە باسقا جاققا اۋىپ كەتتى مە؟ ەڭبەگىمىز جانبادى، ماردىمسىز ازعانتاي عانا بالىق ۇستادىق. ءبىراق ونىڭ راقاتى كەشەگىدەن ارتىق بولماسا، كەم بولعان جوق. جىلىمسىعان تۇزسىز قۇر بالىقتى وتقا ءپىسىرىپ جەگەندەي ەمەس، كارتوپ تۋراپ، قاتىرىپ سورپا جاساپ ىشتىك.
— بالىق بولسا جوق. ەندى نە كۇن كورەمىز؟ — دەدىم سۇلتانعا.
— قويان، قىرعاۋىل اۋلايمىز.
— ول دا جوق قوي.
— نەگە جوق. وسى توعايدىڭ اراسى تولعان قويان مەن قىرعاۋىل، ءتىپتى ەلىك تە بار. ءبىراق ولاردى نە تاڭ ازاننان، ايتپەسە كەشكى سالقىندا جايىلىمعا شىققاندا اۋلاۋ كەرەك. كۇندىز ولار قىبىر ەتپەي، بۇتا-بۇتانىڭ تۇبىندە، شىلىكتىڭ اراسىندا جاتىپ الادى.
ءبىز مىناعان كەلىستىك: ەرتەڭ كۇن — سەنبى. توسەنىپ-جامىلاتىن بىردەڭەلەرىمىزدى الىپ، قوناعا وسىندا كەلەمىز. تۇنەي جاتىپ، كەشىڭدە توعايدان اڭ اۋلايمىز. تۇندە قارا جولعا شىعىپ، قاراقشىلىق ىستەيمىز — جۇرگىنشىلەردى تونايمىز.
— كەلىستىك قوي؟
— كەلىستىك.
ون توعىزىنشى تاراۋدا
ءبىر سوزبەن «قىزعانىش» دەپ اتاسا دا بولار ەدى.
مايقانوۆا ناۋقاستانىپ قالىپتى، ساباعى بولمادى. بۇعان، ارينە، ءبىز پالەندەي قايعىرا قويعان جوقپىز. قايتا جەك كورەتىن ءمۇعالىم اۋىرىپ، ساباققا كەلمەي قالسا، بالالاردا ودان ۇلكەن قۋانىش بار ما؟ كلاستىڭ ءىشى ءماز-مايرام ۋلاپ-شۋلاعان داۋىسقا تولىپ كەتتى. دوبىمىزدى الىپ، دۇركىرەپ ۆولەيبول الاڭىنا قاراي جۇگىردىك. كلاستا بىرىمەن ءبىرى باقاس ەكى كوماندا بار. ورىن-ورنىمىزعا تۇرا قالدىق تا، ويىندى دەرەۋ باستاپ جىبەردىك.
ەگەر سەنبەسەڭدەر، كەلىپ كورۋلەرىڭە بولادى، مەن ۆولەيبولدى جامان وينامايمىن. ال بۇل جولى ەرەكشە ءبىر شابىتپەن وينادىم. تالاي قىڭىر دوپتاردى قيىردان قاعىپ الىپ، جالت-جۇلت ەتىپ، جان تاپپاي ءجۇرمىن. مۇمكىن، توبىمەن كەلىپ، ءبىزدىڭ وينىمىزعا قىزدار قاراپ تۇرعاندىقتان وسىلاي شىعار. جاناردىڭ الدىندا ناشار ويناۋعا مەنىڭ قانداي قاقىم بار. كەيبىر شەبەر قيمىلدارىم وزگە تۇگىل، ءوزىمدى دە سۇيسىندىرەدى. ءبىر رەت قيىن ءبىر دوپتى جىعىلىپ جاتىپ العانىمدى قايتەرسىڭ. ەتپەتىمنەن ءتورت تاعانداپ دىك ەتە قالدىم، ءبىراق دوپتى اسپانداتا قاعىپ تا ۇلگەردىم.
— ءوي، جارايسىڭ!
— ولمە، قارا قوجا!
— مولودەس! — دەگەن داۋىستار جامىراپ كەتتى.
ورنىمنان لىپ ەتىپ تەز تۇرەگەلدىم دە، قىزدار جاققا كوز سالدىم. ولار دا ءماز. جانار... ياپىر-اۋ، جانار قايدا؟ مىنالاردىڭ ىشىندە جانار جوق قوي. باعانادان بەرى مەن جانار قاراپ تۇر ەكەن دەپ، جانىمدى پيدا ەتىپ ويناپ جۇرسەم...
— سەگىز دە سەگىز. تەپە-تەڭ. دوپتى وڭ جاق بەرەدى. دوپ بەرۋ مەنىڭ كەزەگىم ەكەن. اياق استىنان ەڭسەمدى الدەقانداي كوڭىلسىزدىك باستى دا، قالاي بولسا، سولاي ۇرا سالدىم. دوپ تورعا بارىپ ءتيدى.
— ءوي، ساعان نە بولدى؟
— نە قارا باستى، قارا كوجە؟
— مۇنىڭ نە، ەي. اش وزەگىڭە ءتۇسىپ كەتتى مە؟
— قولىمنان شىعىپ كەتتى، — دەپ سىلتاۋراتتىم.
ءبىزدىڭ كوماندا ۇتىلىپ قالدى.
— مەن وينامايمىن، — دەدىم. ورنىما جۇگىرىپ بارىپ، باسقا ءبىر بالا تۇرا قالدى.
جانار قايدا؟ ونىڭ كلاستا ورنىنان تاپجىلماي كىتاپ وقىپ وتىراتىن ءبىر ادەتى بولۋشى ەدى.قولىمنىڭ شاڭىن شارت-شۇرت قاعىپ، مەكتەپكە قاراي بەت الدىم. كلاستاردا ساباق ءجۇرىپ جاتىر. جەتىنشى كلاستىڭ ەسىگى ءسال اشىق تۇر ەكەن. تاريحشى وسپانوۆتىڭ داۋىسى ساڭقىلداپ ەستىلەدى. «از ۇلتتار تەڭدىك العىسى، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق قاسيەتتەرىن ساقتاپ قالعىسى كەلسە، بىرىگۋلەرى كەرەك. قورقاۋ يمپەرياليستەر ونسىز ولاردىڭ دىبىسىن دا شىعارمايدى...».
ءوزىمىزدىڭ كلاسقا كىردىم. كىردىم دە، سىلەيىپ تۇرىپ قالدىم. كورگەنىمنەن دە مەنىڭ مۇنى كورمەگەنىم ارتىق ەدى عوي. كلاستا جانار مەن جانتاس ەكەۋى عانا وتىر. باسقا ەشكىم جوق. وتىرعاندا، جايدان جاي وتىرعان جوق. ءبىر پارتادا — جاناردىڭ پارتاسىندا بىرىنە ءبىرى تاقالا ءتۇسىپ، الدەقانداي ءبىر سۋرەتتى جۋرنال وقىپ وتىر. بەرىلىپ وقىپ وتىرعاندارى سونشالىق، باستارى ءتۇيىسىپ كەتكەن. ماعان ءبىر-بىر كوز تاستادى دا، ەكەۋى وزدەرىمەن وزدەرى بولا بەردى. وقىپ وتىرعان جانتاس ەدى.
— نە وقىپ وتىرسىڭدار؟ — دەپ مەن قاستارىنا كەلدىم. نازار اۋدارمايدى. كوزىمدى سالىپ بايقاسام، ولاردىڭ مۇنشا قادالىپ وقىپ وتىرعاندارى چەح ساياحاتشىلارى زيگمۋند پەن گانزەلكتىڭ افريكا تۋرالى جازعان وچەركى ەكەن. بارىن سالىپ، مانەرلەپ، قۇبىلتىپ وقيدى جانتاس قۋ. جانار ونى ۇيىپ تىڭداپ وتىر.
نە ىستەرىمدى بىلمەي، سىلەيىپ تۇردىم دا قالدىم. ىشىمدە الدەقانداي ءبىر وتتى قۇيىن كوتەرىلگەندەي بولدى. مەن جانارمەن ءبىر دە ءبىر بۇلاي وتىرىپ كورگەن جوقپىن. نەتكەن اقىماقپىن دەسەڭشى. ساباق بولماي قالعاندا، ءوستىپ قىزىق ءبىر جۋرنال تاۋىپ اكەلىپ، جانارعا وقىپ بەرۋ بۇعان دەيىن ويىما نەگە كەلمەدى ەكەن؟! جانتاستىڭ قۋىن...
— ءجۇر، ۆولەيبول وينايمىز، — دەپ جانتاستى يىعىنان جۇلقىدىم. سول كەزدە جانار شىتىنا قاراپ:
— قوجا، بوگەت جاساماشى، — دەگەنى بار ەمەس پە.
ءماسساعان، كەرەك بولسا! مەن ونىڭ اۋزىنان وسىنداي ءسوز ەستيمىن دەپ ويلاپ پا ەدىم. توبەمنەن ىستىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي ءجيدىپ ءتۇستىم.
ءوز ورنىما باردىم. پورتفەلىمدى الىپ، اقتارا باستادىم. نە ىزدەگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. جۇرەگىم ءدۇرس-دۇرس ەتىپ، قابىنا سوعادى. ميسىزبىن-اۋ، ميسىزبىن! ەشتەڭە ويلاپ تابۋدى بىلمەيمىن. قاشاندا باسقالاردىڭ ىسىنە قىزىعىپ، قىزعانىپ تۇرام. مەنىڭ دە باسىم جۇمىس ىستەيتىن زامان بولار ما ەكەن، بولماس پا ەكەن.
پورتفەلىمدى ورنىنا قايتا قويىپ، سىرتقا شىعىپ بارا جاتىرمىن. جانار مەن جانتاسقا ادەيى قاراماۋعا، ولارعا مەن دە نازار اۋدارماۋعا تىرىستىم. دەگەنمەن، ەسىكتەن شىعا بەرىپ، كوز قيىعىمدى ءبىر تاستاپ ءوتتىم. ءدال وسى مينۋتتا جاناردىڭ دا ماعان قاباعىنىڭ استىنان سۇزىلە قاراپ قالعانىن اڭعاردىم. كوزدەرىمىز ءبىر ساتكە ءتۇيىسىپ ءوتتى. قاتەلەسپەسەم، جانار كۇلىمسىرەگەن ءتارىزدى بولدى. ماعان كۇلىمسىرەدى مە، جوق الدە تىڭداپ وتىرعان وچەركتىڭ قىزىعىنا ەلتىدى مە؟ و جاعىن مەن تالداپ پايىمداي العان جوقپىن. جانار كۇلىمسىرەگەندە، مەن اشۋ شاقىرىپ، قاباق شىتقانداي ءبىر قىر تانىتتىم دا، ەسىكتەن شىعىپ كەتتىم.
جيىرماسىنشى تاراۋدا
ەكى نارسەنى جازۋدىڭ قيىندىعى ايتىلادى.
جوق، مەن جانارعا ايتۋىم كەرەك. مۇمكىن، ول مەنىڭ وعان شىن نە ەكەنىمدى... ياپىر-اي، وسى ءبىر ءسوزدىڭ قورقىنىشى-اي... مەيلى، اۋرۋدى جاسىرعانمەن، ءولىم اشكەرە قىلادى دەيدى عوي. بۇگىن جاسىرعانىممەن، ەرتەڭ ەسەيگەن كەزدە ءبارىبىر اشكەرە بولادى. سوندىقتان، نە دە بولسا، وقۋشىعا تۋراسىن ايتۋعا ءتيىسپىن. مەنىڭ وعان شىن عاشىق ەكەنىمدى، مۇمكىن، جانار بىلمەس. بىلسە، ول جانتاسپەن نەگە سولاي وتىرادى؟ سوندىقتان مەن وعان ايتۋىم كەرەك ءبارىن دە. ۇلكەيگەندە كىم بولاتىندىعىمدى، مەنەن باسقا ەشكىمدى جانار سۇيمەۋى كەرەكتىگىن — ءبار-بارىن جاسىرماي ايتۋعا ءتيىسپىن. ايتامىن. تاپ ءقازىر ساباقتان تاراسىمەن ونىمەن ۇيگە بىرتە قايتامىن دا، جول-جونەكەي:
— جانار، عافۋ ەت. مەنىڭ ساعان ايتاتىن ءسوزىم بار. ول مىناۋ... — دەپ، تۇك قالدىرماي ايتىپ بەرەم. نەمەنە، قولىمنان كەلمەي مە؟ كەلەدى. مەن سۋجۇرەك ەمەسپىن. ايتا الماسام بار عوي... نە دەپ انت ىشسەم ەكەن؟
مىنە، سوڭعى ساباق تا اياقتالدى. جاناردى يىقتاپ، سىرتقا قاتارلاسىپ-اق شىقتىم. جۇرەگىم ءلۇپ-لۇپ ەتىپ، ارتىما قاراسام، جانتاس قۋ ىلەسىپ كەلەدى ەكەن. ونىڭ كوز قاراسى ماعان: «ايت، ايتام دەپ كىجىنگەن سوڭ، ايتپايسىڭ با ەندى؟ باتىر بولساڭ، ايت!» — دەپ ءارى كەلەمەجدەپ، ءارى اڭدىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. بويىم تىتىرەپ، دىرىلدەپ كەتكەندەي بولدىم. جانتاس قانا ەمەس، بالالاردىڭ ءبارى جانار ەكەۋىمىزگە قاراپ، بۇلار نە سويلەسەر ەكەن دەپ، قۇلاق ءتۇرىپ بارا جاتقان ءتارىزدى.
«جوق، ودان دا، حات ەتىپ جازىپ بەرەيىن. مىنە، وسىم ءجون، وسى دۇرىس» دەگەن ويعا كەلدىم. «اۋىزشا ايتقاندا، مۇمكىن، بىردەڭەلەردى ۇمىتىپ، ايتا الماي قالارمىن. ال حاتتا قاتىرىپ، تاپتىشتەپ تۇرىپ، ءبارىن دە جازۋعا بولادى».
كۇن رايى بۇگىن بۇزىلىڭقى. كۇز بولعانىن بىلدىرگىسى كەلگەندەي جەلدەتىپ، قاباق ءتۇيىپ تۇر. تالايدان بەرى مولدىرەگەن اشىق ەدى، ءسىرا، جاۋاتىن ءتۇرى بار. جاسارىن بۇرىنىراق جاساپ بولىپ، ءۇزىلىپ تۇسكەن ءبىرلى-جارىم قۋاڭ سارعىش جاپىراقتار بايقالادى كوشەدە.
مەن تاماقتانىپ وتىرعاندا، تىسىرلاپ كۇن جاۋا باستادى. جىندى ءبىر قۇيىن ەسىك الدىندا زىر قاعىپ، انا بوساعاعا ءبىر، مىنا بوساعاعا ءبىر سوعىلدى، شاڭداتىپ جىبەردى. «مىنا قان جاۋعىر قايتەدى» دەپ، اجەم ەسىكتى جابۋعا ۇمتىلىپ ەدى، قۇيىن ونى ودان بەتەر ىزالاندىرماق بولعانداي لەزدە اياعىنىڭ ءدال استىنان كەلىپ شىقتى دا، كويلەگىن دوڭگەلەنتىپ، كەۋەكتەي ءتۇرىپ جىبەردى.
كەشەگى ۋادەمىز بويىنشا، سۇلتان كەلىپ قالار دەپ كۇتىپ ەدىم. كەلمەدى. تاپ ءقازىر ونىڭ كەلمەگەنىنە مەن قۋانباسام، رەنجىگەم جوق. Tءوp ۇيگە كىرىپ، ستولىما جايعاسىپ وتىردىم دا، جانارعا حات جازباقشى بولدىم. ساعات ءقازىر ءبىر جارىم.
ساعات ەكى بولدى...
ەكى جارىم بولدى...
ءۇش بولدى...
ستولىمنىڭ ءۇستى قيقىمدالىپ جىرتىلعان قاعازعا تولىپ كەتتى. وسىنىڭ ءبارى جانارعا جازىلعان حاتتار. جازامىن، ۇنامايدى — جىرتامىن. تاعى جازام — تاعى جىرتام، ءبىر داپتەردى تاۋىسۋعا اينالدىم. جاي سوزبەن دە جازىپ كوردىم، ولەڭدەتىپ تە جازباقشى بولدىم. بولمايدى، كوڭىلىمدەگى لىقسىپ تۇرعان كورىكتى وي قاعازعا تۇسكەندە وڭەزىپ، ءوڭى قاشىپ كەتەدى. جاي عانا اسەرسىز بىردەڭە بولىپ شىعادى.
«جانار، مەن سەنى كەرەمەت جاقسى كورەم!».
تفۋ، وسى دا ءسوز بە. جاقسى كورۋدىڭ كەرەمەتى، كەرەمەت ەمەسى بولا ما ەكەن؟
«جانار، مەن سۇيەم سەنى!».
قانداي تۇرپايى — قۇلدى كينوداعى سەكىلدى.
«ج... قوزى مەن بايان سەكىلدى بولايىق».
جو، بۇل دا ەمەس. ءىس-مىس جوق، تۇيەدەن تۇسكەندەي ەتىپ، بۇل نەنىڭ قيسىنى. اۋەلى باس جاعىن بىلاي... جۇقالاپ جازۋ كەرەك ەمەس پە. سودان ءبىرتىن-بىرتىن دامىتىپ... سوندا قالاي جۇقالاپ، قالاي دامىتپاقشىمىن؟
ەكى نارسەنى جازۋدىڭ قيىندىعىنا مەنىڭ كوزىم ابدەن جەتىپ بولدى. ءبىرى — قىزعا حات جازۋ، ەكىنشىسى — شىعارما. ولەڭ جازعانداي ەمەس، مۇنىڭ ماشاقاتى دا جەتەرلىك كورىنەدى. مىنەكەي، وسى پوۆەستى جازا باستاعانىما ەكى-ۇش ايدىڭ ءجۇزى بولدى. قاشان اياقتايمىن، نەمەن اياقتايمىن، ول جاعى ماعان ءالى ءمالىم ەمەس. نە دە بولسا، ءبىر تياناققا تەزىرەك كەلىپ، باس-اياعىن كومكەرىپ: «ال حالايىق، ەندىگى تورەشىسى وزدەرىڭ بولىڭدار. مەن قولىمنان كەلگەنىن ىستەدىم. باعاسىن وزدەرىڭ بەرىڭدەر»، — دەپ، جۇرتشىلىق تالقىسىنا ۇسىنعانشا اسىقپىن-اق.
ارينە، مەن بۇل پوۆەستى ويدان شىعارىپ نەمەسە باسقا بىرەۋ تۋرالى جازىپ وتىرسام، وندا تاعى قانشا جازارىمدى، ونىڭ نەمەن تىنارىن دا كۇنى ىلگەرى تۇسپالداپ بىلگەن بولار ەدىم عوي. مەنىڭ قازىرگى مۇمكىندىگىم ونداي ەمەس. ءوز باسىمنان كەشكەن وقيعالاردى تىزبەكتەپ وتىرعان حاتشى ءتارىزدىمىن. ءبىراق سول ىركەس-تىركەس وقيعالاردى بىرىنە ءبىرىن قالاي بولسا، سولاي ماتاپ، جاپسىرا بەرگەنمەن، ول كوركەم شىعارما بولا ما. ارينە، بولمايدى. سىنشىلار ايتاتىنداي، ونى جازۋشىلىق ەلەكتەن وتكىزىپ وڭدەۋىم، سۇرىپتاۋىم، ءبىر جەلىنىڭ بويىنا مارجانداي ەتىپ تىزە ءبىلۋىم قاجەت. تۆورچەستۆولىق ەڭبەكتىڭ وسى نازىك جاقتارى مەنىڭ قولىمنان كەلىپ جاتىر ما، كەلمەي جاتىر ما؟ قۇرمەتتى وقۋشىمدى جالىقتىرىپ جىبەرگەن جوقپىن با، نەعۇرلىم ىلگەرىلەي تۇسكەن سايىن، مەنى وسى جاي قاتتى تولقىتىپ، جۇرەكسىندىرەدى.
ءبىراق دوستارىم، بەينەتسىز ەڭبەكتە زەينەت بولا ما؟ ارزاننىڭ جىلىگى تاتي ما؟ قيىندىققا قۇلاش سەرمەۋ ءبىزدىڭ سالتىمىز ەمەس پە؟ باستاپ قالعان ەكەنمىن، بۇل ەڭبەكتى جەتى قابات تەرىم سىلىنسا دا اياقتاپ شىعۋعا مىندەتتىمىن.
جيىرما ءبىرىنشى تاراۋدا
ءبىزدىڭ قاراقشىلىق ءومىرىمىزدىڭ ءبىرىنشى جانە ەڭ سوڭعى كۇنى سيپاتتالادى.
كەشە كەشكە دەيىن كۇننىڭ كوز جاسى تىيىلمادى. ءبىز توعايعا كەلە المادىق. بۇگىن تاڭەرتەڭ تۇرىپ قاراساق اسپان مولدىرەپ تۇر.
— كەتتىك! — دەدى سۇلتەكەڭ.
— كەتتىك.
تورى اتقا باياعىشا ەكى ەر ەرتتەپ مىندىك تە، جونەپ بەردىك.
ەكەۋىمىز دە قارۋلىمىز. مەن سۇلتاننىڭ ءمۇيىز ساپتى كوزدىگىن بەلىمە تاعىپ الدىم. ال سۇلتاننىڭ تاقىمىندا ءشيتى مىلتىق. قۇداي جولدى وڭعارسا دەپ، بۇل ءبىزدىڭ اڭ اۋلاپ شىققان بەتىمىز.
تۇسكە دەيىن ساندالىپ، ەشتەڭە دە اتا المادىق. بىرەر جەردەن قويان كەزدەسىپ ەدى، ورعىپ بەزىپ بارا جاتقاندا، ادام ءتىپتى كوزدەپ ۇلگەرەتىن ەمەس. ايتەۋىر، بەتكە الىپ تۇسپالداپ اتقان وعىمىز لاعىپ، تيمەي كەتتى.
ۇنجىرعامىز ءتۇسىپ، شارشاپ كەلە جاتقانبىز، وزەن جاعاسىندا ءبىر توپ قاز جايىلىپ ءجۇر ەكەن. بۇل ارا اۋىلدان الىستاۋ، ەداۋىر جەر. سۇلتان وقتاۋلى كەلە جاتقان مىلتىعىن كەزەپ:
— مىنا قازدىڭ بىرەۋىن جالپاسىنان تۇسىرەيىن بە؟ — دەدى.
— قوي، پالەسىنە قالامىز.
سويتكەنشە بولمادى، سۇلتەكەڭ باسىپ سالدى. قازدىڭ ءبىرى جالپ ەتىپ قۇلاپ قالدى.تىپىر-تىپىر ەتىپ، تۇرا الماي جاتىر. اياعىن سەرەيتە قارىستىرىپ ءبىر ىشقىندى دا، قاز ءولىپ قالدى.
— و، قۇداي اتسىن! پالە بولدى عوي. ەندى قايتتىك؟
— ەشكىم كورگەن جوق. كۇركەگە اپارىپ، ءپىسىرىپ جەيمىز.
قازدى الىپ، سوقتىرعاننان سوقتىرىپ وتىرىپ، كۇركەمىزگە كەلدىك. كەلسەك، مىنا قىزىققا قاراڭىز، كۇركەمىزدىڭ ءىشى تاعى دا اپتەر-تاپتەر. ازىق-تۇلىگىمىزدى سالىپ، اۋزىن بۋىپ، تىعىپ كەتكەن دوربامىز پارە-پارەسى شىعىپ، جىرتىلىپ جاتىر. بىردەڭە نانىمىزدى جەپ، كارتوبىمىزدى شاشىپ كەتىپتى.
— بۇل، مەن بىلسەم، تۇلكى سۇمپايىنىڭ ىستەپ جۇرگەنى، — دەدى سۇلتان.
قارنىمىز ابدەن اشىپ كەتىپ ەدى، اس ىستەپ ءىشۋدىڭ قامىنا كىرىستىك. سۇلتان بۇرقىلداتىپ قازدىڭ ءجۇنىن جۇلا باستادى. مەن شەپشەك تەرىپ، وت جاقتىم،
قاز سەمىز ەكەن. سۇلتەكەڭ تەڭكيتىپ قىراعىنان ۇستاپ، ءۇيتىپ وتىر.
كەنەت ءدال بەت الدىمىزداعى تالدىڭ اراسىنان سۋماڭ ەتىپ، ءبىر سالت اتتى شىعا كەلدى. سۇلتان ەكەۋىمىز قازدى تىقپاق تۇگىل، قاس قاعىپ تا ۇلگەرمەي قالدىق. سالت اتتى مەكتەپ ديرەكتورى احمەتوۆتىڭ اكەسى احمەت شال ەدى.
— وۋ، بالالار، بۇلارىڭ نە؟
— جاي... مىنا ءبىر قاز اتىپ الىپ ەدىك، ءپىسىرىپ جەيىك دەپ وتىرمىز، — دەدى سۇلتان.
— قايدان اتىپ الدىڭدار؟
— ۇشىپ بارا جاتقاندا اتىپ الدىق، — دەپ سۇلتان اسپانعا قاراپ قويدى.
— قوي، سەندەر قاز اتىپ الساڭدار... مىناۋ جابايى قازداي ەمەس، ۇلكەن عوي، تەگى.
— ادەيى ۇلكەنىن تاڭداپ اتتىق، — دەدى سۇلتان.
شال ءبىزدىڭ شاشىلىپ جاتقان ىدىس-اياق، كيىم-كەشەگىمىزگە، اۋزى ۇڭىرەيگەن كۇركەمىزگە، وسى ارانى سارى قونىس ەتىپ، جايلاپ العان تۇرىمىزگە قاراپ، ودان بەتەر ءشۇبالانا ءتۇستى:
— سەندەر وزدەرىڭ وسى ارانى جايلاپ العان تۇرلەرىڭ بار عوي؟
— بۇل ءبىزدىڭ بالىق اۋلايتىن جەرىمىز، — دەدىم مەن.
— تۇساۋلى جيرەن ات كوزدەرىڭە ءتۇستى مە؟
— جوق، بايقامادىق.
اتىنىڭ باسىن بۇرىپ، كەتە بەرىپ، شال:
— سۇمپايىلار، الدەكىمدى سورلاتقان ەكەنسىڭدەر. مىنالارىڭ اتىپ العان جابايى قاز ەمەس. قاز اتىپ الۋ سەندەرگە قايدان كەلسىن. ەگەر قازىم جوعالدى دەيتىن پەندە بولسا، مەن سەندەردىڭ سازايلارىڭدى بەرگىزەمىن، — دەدى.
پالە بولدى دەگەن ءبىر ءقاۋىپ مەنىڭ ىشىمدە قىپ ەتە قالدى.
وسى ارانى قوردا ەتىپ، قاراقشىلىق ىستەمەك بولعان «تاپقىر» ويىمىزدان تاباندا باس تارتۋعا تۋرا كەلدى. ونداي كاسىپتىڭ نەگە اپارىپ سوعۋى مۇمكىن ەكەنىن جاڭاعى احمەت شالدىڭ تاپ بولۋى اڭعارتىپ كەتتى. قيىرداعى بارسا كەلمەستىڭ ارالىنا بەكىنىپ العانداي اۋىلدىڭ ءدال ىرگەسىندەگى توعايدان كۇركە سايلاپ، ونى جان ادام تابا المايدى دەپ جۇرگەن ءبىز نەتكەن اقىماقتارمىز... جالپى، قاراقشى دەگەننىڭ ءوزى وسى كەزدە اقىلعا سيا ما؟ قاراقشىلار بۇرىن بايلاردى، كوپەستەردى توناعان. ءبىز كىمدى توناماقشىمىز؟ توناماق تۇگىل، وسى كۇنى بىرەۋگە قولىڭدى كوتەرىپ كورشى. ميليسيا اپارىپ، كوزىڭدى جىلتىراتىپ قاماپ قويسىن.
قاراقشىلىق ءومىر جايىندا سۇلتان ەكەۋىمىز ەندى وسىلاي توپشىلادىق.
سەمىز قازدىڭ ەتى ءبىر-اق سالىپ اسۋعا شەلەگىمىزگە سىيمادى. ەكى ءبولىپ اسىپ، ازەر جەپ تاۋىستىق. اراسىندا بالىق اۋلادىق. سۋعا تۇستىك. بۇلدىرگەن تەرىپ جەدىك. سونىمەن كۇندى باتىردىق تا، ىدىس-اياق، تورىمىزدى ارتىنىپ-تارتىنىپ، قاس قارايا ۇيگە كەلدىك. بۇل ءبىزدىڭ قاراقشىلىق ءومىرىمىزدىڭ ءبىرىنشى جانە ەڭ سوڭعى كۇنى بولدى.
جيىرما EكIHءشى تاراۋدا
باقا مەن قازدىڭ شۋى، جايلاۋدان مامامنىڭ كەلۋى، اجەمنىڭ مەنى قورعاۋى ءسوز بولادى.
«ءبىر اينالدىرعاندى قۇداي شىر اينالدىرادى» دەگەن ءسوز بار. سوڭعى ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە باسىمنان كەشكەن وقيعالار مەنى ەسىمنەن تاندىردى. مايقانوۆانى تالدىرىپ تۇسىرگەن باقانىڭ شۋىنا ءابدىبايدىڭ شاتاعى ۇلاستى. ءبىز جەگەن قاز دۇكەنشى ابدىبايدىكى ەكەن. ونىڭ كوكبەت قاتىنى كەلىپ، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ الەگىن اسپانعا شىعاردى. شىركىننىڭ ايتپاعان ءسوزى، اتپاعان وعى قالسايشى: «ۇرىسىڭ! قاراقشىسىڭ! باسكەسەرسىڭ! قارشادايىڭنان وسىنى ىستەپ ءجۇرسىڭ، جۇرە بارا كىم بولام عوي دەيسىڭ. ءالى بىرەۋدىڭ باسىن كەسىپ، سوتتالاسىڭ. يتجەككەنگە ايدالاسىڭ».
مەن ءوزىمدى ءوزىم ونشا بىلىڭكىرەمەي جۇرەدى ەكەم، ءابدىبايدىڭ قاتىنىنىڭ ايتقاندارىنا قاراپ، توبە شاشىم تىك تۇرىپ كەتتى. «ياپىر-اي، شىنىمەن-اق وسىندايمىن با؟» دەگەن ويعا قالدىم.
ايەلىنىڭ سوڭىنان تۇتىگىپ ءابدىبايدىڭ ءوزى كەلىپتى. جۇرت ونى «جۇمىرتقادان ءجۇن قىرىققان ءابدىباي»، «قۋ باستان قۋىرداقتىق ەت العان ءابدىباي»، «شىق تاتىرماس شىعايباي ءابدىباي» دەپ بەكەر ايتادى دەيمىسىڭ. «قازىم قاز ەمەس ەدى. اسىل تۇقىمدى قاز ەدى. ونداي قازدى بۇل اۋدان تۇگىل، وبلىس كولەمىنەن تاپپايسىڭ» دەپ، ونىڭ تولەمى ءۇشىن ءبىزدىڭ باعلان قارا قوزىنى الىپ كەتتى. بۇنىمەن دە تىنبادى، مەنى جەلكەلەپ ديرەكتورعا الىپ باردى.
احمەتوۆ قاتال ادام. شىنىمدى ايتسام، مەن ونىڭ الدىنا بارعان سايىن قالتىراپ تۇرام. سۋسىلداعان قىزىل كۇرەڭ شاشى جەلپ-جەلپ ەتىپ، قاباتى تۇكسيىپ، شۇيلىگىپ قاراعاندا، سۇپ-سۋىق كوزدەرى ادامنىڭ وڭمەنىنەن وتەدى. مايقانوۆانى تالدىرىپ تۇسىرگەن باقانىڭ كەسىرىنەن مەن كەشە وسى كابينەتتە ءبىر ساعاتتان ارتىق بولىپ، جارتى ءومىرىمدى بەرىپ شىعىپ ەدىم. ەندى، مىنە، ءتۇن اينالماي تاعى ءبىر شۇرقان ارقالاپ جانە ءموليىپ كەلىپ تۇرمىن.
ءابدىباي قايداعى جوق پالەنى كوكىتىپ، قازدىڭ وقيعاسىن ەسىرتە بايانداپ بەردى. احمەتوۆ سىزدانعان قالپى، ءۇنسىز وتىرىپ تىڭدادى. وقتا-تەكتە كوزىن عانا بۇرىپ، ماعان قاراپ قويادى. مەن ەرىكسىزدەن جەرگە قارايمىن.
ءابدىبايدى تىڭداپ بوپ، احمەتوۆ ستول ۇستىندەگى تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن بۇراي باستادى. جايلاۋدى سۇرادى. ودان ساتىلاپ ءسۇت فەرماسى، ءبىرىنشى بريگادامەن جالعاستى. تەلەفونمەن مەنىڭ مامامدى شاقىرىپ الدى.
— بۇل كىم؟ سالامات بولارسىز، ميللات اپاي. شارۋاڭىز كۇيلى مە؟ بۇل احمەتوۆ قوي، مەكتەپتەن. امانشىلىق، تۇگەل امان. ميللات اپاي، سىزگە ايتايىن دەگەنىم مىناۋ ەدى: ءسىز ەرتەڭ قالايدا اۋىلعا كەلىپ كەتسەڭىز. ماڭىزدى ءبىر شارۋا بولىپ تۇر. قوجا جايىندا. ءبىز ول جونىندە ءوزىڭىزدى قاتىستىرا وتىرىپ، پەدسوۆەتتە ارناۋلى ماسەلە قاراماقشىمىز. بالاڭىز ناعىز ءبىر وڭباعان جولعا ءتۇسىپ العان...
مەنىڭ وزەگىمە شىجىلداپ قايناپ تۇرعان ىستىق مايدى قوتارىپ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. ارقا-باسىم شىمىرلاپ، تەرلەپ كەتتى. تاپ ءقازىر الدىمداعى جەر تەسىك بولسا، كوزىمدى شارتا جۇمىپ، كۇمپ بەرگەن بولار ەدىم...
احمەتوۆ ۇزاق سويلەستى ماماممەن. سونان كەيىن ترۋبكانى ورنىنا قويدى دا:
— جايلاۋدان شەشەڭ كەلەدى، سونان سوڭ سويلەسەمىز، بار، — دەدى ماعان.
مەكتەپتەن قۇر سۇلدەرىمدى سۇيرەتىپ شىققانداي بولدىم. بايعۇس مامام، الگى اڭگىمەدەن كەيىن قانداي كۇيگە تۇسپەكشى. ىشكەنى ءىرىڭ، جەگەنى جەلىم بولادى عوي. ونسىز دا كوڭىلى جارىم ادامدى ازاپقا سالىپ ولتىرەتىن بولدىم-اۋ.
«قوجا ءويتىپ قويدى، قوجا ءبۇيتىپ قويدى. قوجا ءبۇلدىردى» دەپ، بىلتىر دا جىل بويىنا مايقانوۆا ونىڭ قۇلاعىن تالاي سارسىتىپ ەدى. ەندى، مىنە، وقۋ باستالعانىنا ءبىر اي بولماي جاتىپ، تاعى باستالدى...
ءبىزدىڭ قورانىڭ توبەسىندە جۋىردا عانا ۇيىلگەن جاس جوڭىشقا بار ەدى. كەلگەن بويدا، ۇيگە كىرمەستەن، سونىڭ ۇستىنە شىقتىم دا، ءيتتىڭ ۇياسىنداي شۇقىرلاپ الىپ، ەتپەتىمنەن جاتىپ قالدىم. ەشكىمدى كورگىم، ەشكىمگە كورىنگىم كەلمەيدى. سان-ساپالاق ويلار باسىما ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعادى: «پەدسوۆەتتە قاراعاندا، نە ايتپاقشى؟ و، ءتاڭىرىم، مەنىڭ دە تىنىشتىق تاباتىن كۇنىم بولا ما، جوق پا؟ «وسى اۋرۋدان جانىم قالسا، ەندىگى اۋرۋدىڭ الدىمەن كەتەر ەدىم» دەگەن ەكەن بىرەۋ. سول ايتپاقشى، وسى جولى ءبىر جايلى بولسام، بۇدان بىلاي قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن موماقان بولىپ جۇرەر ەدىم-اۋ».
وسىندايدا سۇيەۋ بولۋدىڭ ورنىنا، سۇلتان دوسىم قاراسىن كورسەتپەستەن، تاعى دا زىم-زيا جوعالدى. «وڭباعان وتىرىكشى، ديىرمەنشى يۆاننىڭ تورىن اكەلىپ بەرەم دەپ الىپ ەدى، اپارىپ بەرگەن دە جوق، تور، انە، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ توبەسىندە جاتىر. ادامشىلىق دەگەننەن جۇردايسىڭ-اۋ، سۇلتان. ەندى سەنىڭ ماڭىڭا جولاي قويماسپىن...». ءار قيلى مازاسىز وي تەپكىسىندە قالجىراپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەنمىن. تۇمسىعىمنىڭ ءدال استىنان ترت-ترت-ترت-ترت دەگەن داۋىستان سەلك ەتىپ وياندىم. كوزىمدى اشىپ السام، توڭىرەك الا كولەڭكە، كەش باتىپ قالىپتى. مەن جاتقان كەز بەسىن شەنى ەدى. قالاي كوپ ۇيىقتاعانمىن.
ەسىكتىڭ ءدال الدىنا بوساعانى تىرەي كەلىپ توقتاعان ءۇش دوڭگەلەكتى موتوسيكلدى كوردىم. ودان ەكى ادام ءتۇسىپ جاتىر. ءبىرى ەركەك، ءبىرى ايەل. موتوسيكلدىڭ يەسىن تانىپ، الگىدەن بەتەر سەلك ەتە قالدىم — قاراتاي ەدى. قاسىنداعى مەنىڭ مامام.
كوشە جاقتان قولىنا وشاق ۇستاپ اجەم كەلە جاتىر:
— ميللاتپىسىڭ؟ ات-كولىگىڭ امان با؟
موتوسيكلگە ءمىنىپ كەلگەن ادامعا اجەمنىڭ «ات-كولىگىڭ امان با» دەۋى ماعان سوكەتتەۋ كورىنىپ كەتتى.
— مىنا وشاعىڭىز نە؟ — دەپ سۇرادى مامام.
— بالالار تيىسكەن بە، ءبىر سيراعىن ءتۇسىرىپ تاستاپتى. سونى باعانا ۇستاعا اپارىپ تاستاپ ەدىم.
— ءاي، جارىقتىق-اي، نە كەرەگى بار مۇنىڭ. پايدالانىپ جاتپاعان سوڭ، تاستامايسىز با لاقتىرىپ.
— نەگە تاستايمىن. مۇلىك ەمەس پە. اكەم مارقۇمنان قالعان ءبىر كوز عوي. جايشا كەلدىڭ بە؟
— جۇمىستى تاستاپ، جايشا ادام كەلۋشى مە ەدى. الگى جەر-الەمدى شۋلاتىپ، ءورت قويىپ جۇرگەن بۇزاقى بالاڭنىڭ الەگى.
— بۇزاقى بوپ، ول نە ىستەپتى؟ ەل توناپ، كىسى ءولتىرىپ پە؟ — دەدى اجەم.
— بىرەۋدىڭ قازىن ۇرلاپ سويىپ جەۋ — ەل توناعان ەمەس پە ەكەن؟ ساباق ۇستىندە ءمۇعالىمدى شوشىتىپ تالدىرىپ جىققان ادام تۋرا بارا كىسى ولتىرۋدەن تايىنباس.
— باقا اكەل دەگەن وزدەرى كورىنەدى عوي. ءبىر قوجا ەمەس، وسىندا وزگە بالالار دا ءمۇعالىم اكەل دەدى، سويامىز دەپ، كولشىكتەن باقا ۇستاپ الىپ جۇرگەن. ەندى سونىڭ بارىنە باياعى اتى شۋلى قوجا كىنالى.
— سوندا اكەلگەن باقانى وعان ءمۇعالىمنىڭ سۋمكاسىنا سالىپ قوي دەپ پە؟
— ادەيى سالدى دەيمىسىڭ، تارباڭداعان نەمە ءوزى كىرىپ كەتتى دە.
وڭباي كەتەيىن، اجەمنىڭ ءسوزى مەنى ەلجىرەتىپ جىبەردى.
بالاپانىن قورىعان مەكيەندەي شىر-شىر ەتىپ، سوتقار نەمەرەسىن قامقورىنا الۋىن قاراشى. ءاي، جانىم اجەم، قايىرىمدى اجەم، مەنىڭ كىنالى ەكەنىمدى بىلە تۇرىپ وستەسىڭ-اۋ.
— بالاعا قورۋشى بولعاننىڭ ءجونى وسى دەپ، ونىڭ تەرىسىن دە دۇرىس، دۇرىسىن دا دۇرىس دەپ، ءسىز ءبۇلدىرىپ ءجۇرسىز. ءبىر مەزگىل جازعىرىپ، قاتال ۇستاساڭىز، ول مۇنداي جولعا تۇسپەگەن بولار ەدى، — دەدى مامام.
— مەنىڭ قوجاشىم ءتىرى بولسا، ەشكىمنەن كەم بولمايدى. وسە كەلە ءوزى-اق تۇزەلىپ كەتەدى. سابىربەك ناعاشىسىنا تارتقان. ول دا جاس كەزىندە وسى سەكىلدى شىعاننان شىققان سوتاناق ەدى. بۇل قايتا وقۋ وقىپ، مۇعالىمدەرىنىڭ ايتقانىن ورىنداپ، كەيدە اتىنشىك بوپ ءجۇر عوي. ال سابىربەك ناعاشىسى وسىنداي كۇنىندە مولدانى قاق باسقا تاياقپەن ءبىر سالىپ قاشقان بولاتىن. كەيىن ەسەيىپ، بالالى-شاعالى بولا باستاعاندا، ءوزى-اق تۇزەلىپ كەتتى. قوجاتاي دا سويتەدى. بالا كۇنىندە بالانىڭ ءبارى تەنتەك، — دەپ اجەم شۇباتىپ الا جونەلدى.
— ي-ي-ي-ي، جارىقتىق-اي، — دەپ مامام قولىن ءبىر-اق سىلتەدى. — ءسىزدىڭ مىنا وسيەتىڭىزدى تىڭداپ وسكەن بالا قالاي وڭسىن.
جيىرما ءۇشىنشى تاراۋدا
كىتاپتاعى ەڭ ءبىر قايعىلى تاراۋ بولار دەيمىن.
— كەلەسى ساباقتا قايسىڭ باقا ۇستاپ اكەلەسىڭدەر؟ — دەپ سۇرادى زوولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى وسپانوۆ.
— مەن اكەلەم، — دەدىم.
— قادىروۆ، سەن اكەلەسىڭ. ۇمىتىپ كەتپە ءبىراق.
— اعاي، نەشە باقا اكەلەيىن؟
— ءبىر... ەكەۋ اكەلسەڭ، جەتەدى.
مەن ءبىر، ەكەۋدىڭ ورنىنا ءتىس پوروشوگىنەن بوساعان قاڭىلتىر قوبديشاعا تولتىرىپ، بەس باقا اكەلدىم. ونىڭ بىرەۋى عانا ۇلكەندەۋ ەدى دە، باسقالارى كىشكەنتاي ۇساق باقالار بولاتىن.
ءبىرىنشى ساباق قازاق ءتىلى. كلاسقا مايقانوۆا كىردى دە، كلاسس جۋرنالى مەن سۋمكاسىن مەنىڭ الدىما ستول ۇستىنە قالدىرىپ، ءوزى تىسقا شىعىپ كەتتى. قوڭىراۋ ءالى بولا قويماعان. سول كەزدە ساپ ەتىپ باسىما ءبىر قىزىق وي كەلە قالدى. كىشكەنتاي باقانىڭ ءبىرىن مايقانوۆانىڭ سۋمكاسىنا سۇڭگىتتىم دە جىبەردىم. نە بولار ەكەن؟
قوڭىراۋ سوعىلدى، ساباق، باستالدى. ءتىزىم شاقىرىپ بولعاننان كەيىن، مايقانوۆا سۋمكاسىن اشىپ، قول ورامالىن سۋىرىپ الدى. سول كەزدە كىشكەنتاي قاراسۇر باقا قول ورامالمەن قوسا سەكىرىپ شىعىپ، سەكەمشىل ءمۇعالىمنىڭ قولىنىڭ ءدال ۇستىنە قونباسى بار ما. مايقانوۆانىڭ شاڭق ەتكەن داۋىسى ءبىر-اق شىعىپ ۇلگەردى. ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ، سىلق ەتىپ قۇلاپ بارا جاتىر...
مايقانوۆا سودان ساباققا ەكى كۇن بويىنا كەلمەدى. شوشىنىپ، اۋىرىپ قالىپتى. جۇمىسقا بۇگىن عانا شىعىپ وتىر. بۇكىل مەكتەپتى داڭعازا قىلعان باقا وقيعاسىنىڭ ءمان-جايى، مىنە، وسىنداي.
...كوز بايلانىپ كەتتى. جوڭىشقانىڭ توبەسىندە دوڭبەكشىپ ءالى جاتىرمىن. نە ىستەيمىن؟ قالاي كورىنەمىن ماماما. مىناۋ قاراتاي دەگەن... مۇنداي دا جابىسقاق پالە بولادى ەكەن. كولەڭكەشە ەرىپ، مامامنىڭ سوڭىنان ءبىر قالار ەمەس. ياپىر-اي، مامام وسىعان شىنىمەن-اق كۇيەۋگە شىقپاقشى ما؟ جوق، مۇمكىن ەمەس.
ءبىرسىپىرا ۋاقىتتان كەيىن ۇيدەن قاراتاي مەن مامام شىقتى. قاراتاي موتوسيكلىن وت الدىرىپ، تۇمسىعىن كوشەگە قاراي بۇردى. «كەت! جوعال! تەزىرەك كەت!» دەپ مەن ونى كوڭىلىممەن جەلكەلەيمىن. ءبىراق قاراتاي كەتە قويمادى، ماماممەن سويلەسىپ تۇرىپ الدى. ولاردىڭ سوزدەرىن ترت-ترت ەتكەن موتور ءۇنى ماعان جوندەپ ەستىرتپەيدى. سويلەسە تۇرىپ، قاراتايدىڭ قالقيعان دەنەسى ماماما ءبىرتىن-بىرتىن جاقىنداپ، تاقالا تۇسەتىن ءتارىزدى. «توقتا! قايدا كيمەلەپ باراسىڭ؟». — مەن قاراتايدى جەلكەدەن ءبۇرىپ ۇستايمىن دا، بار كۇشىممەن جۇلقىپ، لاقتىرامىن كوشەگە قاراي. ولگەن مىسىق تارىزدەنىپ، كوشەنىڭ ماي شاڭىنا بارىپ ول توپ ەتە تۇسەدى.
بۇل دا مەنىڭ ويىمدا بولىپ جاتقان قۇبىلىس.
قاراتاي ارەڭ دەگەندە «قوش، ساۋ بول» ايتىسىپ، موتوسيكلىنە وتىرىپ، زىرعىتا جونەلدى. مامام ونىڭ سوڭىنان ءبىراز ءۇنسىز قاراپ تۇردى دا، ۇيگە كىرىپ كەتتى.
ءار نارسەنىڭ شەگى بار، مەن قاشانعى جاتا بەرەيىن. تاۋەكەل دەپ، ۇيگە كىرمەكشى بولدىم. قورانىڭ ارت جاعىنان جەرگە ءتۇسىپ، ءۇستىمنىڭ ءشوبىن قاعىپ، بويىمدى تارتىپكە كەلتىرىپ الدىم. جۇرەگىم ءلۇپ-لۇپ ەتىپ، القىمىما تىعىلادى.
ەسىكتى اشا بەرگەنىمدە تىنىسىم مۇلدە ءبىتىپ، جۇرەگىمنىڭ سوعۋى توقتاپ قالعانداي بولدى. سول كەزدەگى كەلبەتىم كولدەنەڭ كوزگە ءتىرى ءارۋاق ءتارىزدى قىبىرلاعان بىردەڭەگە ۇقسار دەيمىن. اۋىز ۇيدەن اجەم ۇشىراسىپ:
— سەن قايدا قاڭعىپ ءجۇرسىڭ؟ شەشەڭ كەلدى، — دەپ ءتور ءۇيدى نۇسقادى. سونان سوڭ قۇلاعىما سىبىرلاپ:— بايقا، شەشەڭ ساعان اشۋلى، — دەدى.
ءتور ۇيگە كىردىم. مامام كيىمشەڭ كۇيى، ءوز توسەگىندە ءبىر ۋىس بولىپ، ءارى قاراپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىر.
— ماما.
مامام جاۋاپ قاتپادى. مەن جاقىنداي ءتۇسىپ، ونىڭ ۋىسىندا كوزىنە باسىپ العان قول ورامالى بار ەكەنىن كوردىم. جۇرەگىمدى بىرەۋ ۇستارامەن ءتىلىپ جىبەرگەندەي بولدى.
— ماما، سەن جىلاپ جاتىرمىسىڭ؟
مامام باسىن جايلاپ كوتەردى دە، ماعان قاراي بۇرىلدى. جاسقا شىلانعان قوڭىر كوزدەرى ءبىرتۇرلى بوتەن، سۋىق.
— ءيا، جىلاپ جاتىرمىن، — دەدى ول. داۋىسى قارلىعىپ، ءبىتىپ شىقتى. — قايتەيىن جىلاماي. قۇداي باعىن اشپاعان مەن سورعا جىلاۋدان وزگە نە بۇيىرعان. قۋ جالعىز، سەنىڭ-اق كۇيىگىڭدى تارتىپ ولەتىن بولدىم عوي. وسى سەن نە بوپ باراسىڭ كۇننەن كۇنگە. بۇل نە سۇمدىق؟ جۇرگەن جەرىڭە ءشوپ شىقپاعىر بوپ باراسىڭ عوي. ۇيالمايسىڭ با ءبىر مەزگىل ەلدەن-جۇرتتان. قۋ جالعىز-اۋ، ايتشى، نە بولدى مۇنشا ساعان بۇزىلىپ؟ ءولتىردىڭ عوي مىنا سورلى اناڭدى.
ەل بەتىنە قاراعىسىز قىلدىڭ عوي. قايتەم سەنى؟ قايتەم؟.. نەگە تىنىش جۇرمەيسىڭ؟ وسى ساعان نە جەتپەيدى؟
— ماماتاي، قويشى. ەندىگارى...
مامام مەنىڭ جالبارىنا سوزعان قولىمدى قاعىپ جىبەردى:
— جولاما. ماما دەۋشى بولما مەنى. قۇدايدىڭ سەندەي بالا بەرىپ، ازاپقا ساپ قويعانىنان دا، قۋ باس تاستاعانى ارتىق ەدى عوي.
— قويشى، ماماتاي... ەڭ سوڭعى رەت كەشىرشى. انت ەتەمىن...
مامامنىڭ تىزەسىن قۇشاقتاي جىعىلعان قالپىم ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردىم...
جيىرما ءتورتىنشى تاراۋدا
پەدسوۆەت جايلى ءسوز بولادى.
جۇمىر جەر كۇندەگى داعدىسى بويىنشا تىنباستان زىرلاپ، كىندىگىن جانە ءبىر اينالىپ شىقتى. تاريح تاعى ءبىر تاۋلىككە ۇزاردى. وسى ءبىر تاۋلىكتىڭ، ياعني جيىرما ءتورت ساعاتتىڭ ىشىندە مىناۋ ىعى-جىعى كۇناھار دۇنيەدە كىمنىڭ باسىنان نە كەشىپ ۇلگەرمەدى دەيسىڭ. قانشا ادام ومىرگە جاڭادان كەلىپ قوسىلدى، قانشا ادام ولارعا ورىن بوساتىپ، و دۇنيەدەگى ماڭگىلىك مەكەندەرىنە ساپار شەكتى. وسى ءبىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە قانشاما باقىتتى كەۋدەدە قۋانىشتىڭ وتى مازداپ جانبادى، قاتال تاعدىر قانشاما باسى جۇمىر پەندەسىن قايعىنىڭ قارا سۋىعىندا بۇرسەڭدەتپەدى. وسى سوڭعى توپقا مەن دە قوسىلامىن.
مەن ءوزىمنىڭ ون ءۇش جىل ءومىرىمنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر قاتىگەز كۇندى باستان كەشتىم.
تىستا قاراڭعى، اۋىل ءۇستى تىنىشتىق. اقىماق يتتەر عانا ءار جەردەن ءاۋپ-اۋپ ءۇرىپ باسىلادى. كوشەنىڭ باسىنان ءبىر يت ءشاۋ ەتە قالسا، سوڭىنان وعان باسقا ءبىر يت ءۇن قوسادى. سونان سوڭ ءۇشىنشى، ءتورتىنشى يتتەر اۋپىلدەسىپ، «و نە، نە بوپ قالدى» دەگەندەي اۋىلدىڭ بۇكىل ءيتى ۋلاپ-شۋلاپ كەتەتىن ءسات تە بولادى. ونىڭ ىشىندە ايبارىنان دا ايعايى كوپ، شىڭكىلدەك كۇشىك ۇندەرى، ماڭ توبەتتەردىڭ قارلىققان قالىڭ داۋىستارى، قانشىق يتتەردىڭ قۇلاق كەسەتىن اششى شاڭقىلداۋلارى — ءبارى ارالاس. و، يتتەر. قالىڭ يتتەر. مۇنشاما كوپ بولارسىڭدار ما. ءتۇرلى-تۇرلى بولارسىڭدار ما. بەي-بەرەكەت ۇرگەندى، تاقىمنان ۇندەمەي كەلىپ الا تۇسكەندى قاشان قويار ەكەنسىڭدەر.
مامام ەكەۋىمىز مەكتەپكە پەدسوۆەتكە كەلە جاتىرمىز. كۇزدىڭ سالقىن كەشى توڭازىتا ما، جوق الدە ۇرەيلەنۋدەن بە، ءىشى-باۋىرىم قالتىراپ كەلەدى.
مەكتەپتىڭ الدىندا بىرەۋ شىلىم شەگىپ تۇر. مەن ونى كوكشىل اسپان ايناسىنداعى كەلبەتىنەن انادايدان تانىدىم — احمەتوۆ. گاليفە شالبار كيگەن، جىڭىشكە اياقتارى سيديىپ، شاشى قاق جارىلا جەلبىرەپ، قازديىپ تۇر. «ءسىزدى كۇتىپ وتىرمىز»، — دەپ، مامامدى قولتىقتاپ دەرەۋ ىشكە اكەتتى. ماعان: «ءوزىمىز شاقىرامىز، وسى ارادا كۇتە تۇر»، — دەدى.
سايابانعا كوتەرىلدىم دە، سول اراداعى تاقتاي ورىندىقتا توسىپ وتىردىم.
وسى كەزدە ءۇي پۇشپاعىنان بىرەۋدىڭ كەلە جاتقان تىسىرى ەستىلدى. تىرپ-تىرپ باسقان اياق دىبىسىنا تىق-تىق قادالعان تاياق ءۇنى قاباتتاسادى. كوپ ۇزاماي اياقپەن تاياقتىڭ قوجاسى دا كورىندى. مەكتەپ كۇزەتشىسى سايبەك قارت. سايبەك كىلت توقتاي قالىپ، شەكاراداعى ساقشىداي قاتال ءۇن قاتتى:
— بۇل كىم؟
— مەن عوي، اتا.
— مەنىڭ كىم؟
— مەن، قوجامىن.
— مۇندا نەعىپ وتىرسىڭ؟
— پەدسوۆەتكە كەلدىم.
— وندا سەنىڭ نە شارۋاڭ بار؟
— مەن جونىندە ماسەلە قاراپ جاتىر.
— ماسەلە؟ قانداي ماسەلە؟ سەنى ءمۇعالىم ەتەمىز دەي مە؟
— ديرەكتور ەتەمىز دەيدى.
— وندا تىپتەن جاقسى. جالاقىڭ كوپ بولادى. — سايبەك مەنىڭ قاسىما كەلىپ وتىردى. — ءاي، قوجا. سەنىڭ اكەڭ مارقۇم ازامات ەدى عوي. وعان تارتساڭ، ديرەكتور تۇگىل، ودان ۇلكەنى بولاسىڭ. ءبىراق وعان تارپاعانسىڭ.
مەن سەنىڭ اكەڭە قارىزدار اداممىن. مەنىڭ موينىمدا ونىڭ تيىن ەمەس، تەڭگە ەمەس، باقانداي ءبىر قاراسى ءجۇر. قالاي دەيسىڭ عوي. مىنە، بىلاي: العاش كولحوزداسقان جىلدىڭ كۇزىندە مەن، — ونىڭ كەلىسكەن ءبىر جورعا كۇرەڭ اتى بار ەدى، — ول كەزدە جۇرتتىڭ كوبى قارا جاياۋ، — سونى ديىرمەنگە ءمىنىپ بارىپ، سازعا باتىرىپ، ءولتىرىپ قويدىم. سۋىپ، قاڭسىپ تۇرعان اتتى سۋارماي، وتقا قويام دەپ، وزىمنەن بولدى. اياعى شىدەرلەۋلى ەدى. سۋ ىشەم دەپ بارىپ، وپپاعا ءتۇسىپ كەتىپتى. ەرتەسىندە قاراسام، سۋعا سۇڭگىگەن ۇيرەكتەي ارت جاعى عانا كورىنىپ، توڭقايىپ جاتىر. ون شاقتى جىگىت جابىلىپ، ارقان ساپ ارەڭ سۋىرىپ الدىق. مىنە، باسقا بىرەۋ بولسا، سونى قىڭق ەتكىزبەستەن تولەتىپ الار ەدى عوي. ال قادىر مارقۇمنىڭ كەڭپەيىلدىگى سونشالىق: «ءسىز قاس قىپ ولتىرگەن جوقسىز عوي، اجالى سولاي تۋرا كەلگەن شىعار»، — دەپ، ءۇنسىز قويا سالدى. مىنە، اكەڭ وسىنداي پاراساتتى، اقىلدى جىگىت ەدى. — سايبەك وسىنى ايتتى دا، ءسال ويلانىپ بارىپ: — ال سەن... سەن عانا ەمەس-اۋ، قازىرگى وسى وقىپ جۇرگەن بالالار، كوبىڭ اقىماقسىڭ، — دەدى. — نەگە دەيسىڭ عوي. اقىماق ەمەي، نەمەنە، ءتارتىپتى ءجۇر، وقۋىڭدى جاقسى وقى، ادام بول دەسە، سەندەر سونىڭ ءبارىن كەرىسىنشە ىستەيسىڭدەر.
وسى كەزدە ىشتەن وسپانوۆ شىعىپ:
— قادىروۆ، قايداسىڭ؟ — دەپ داۋىستادى.
— بار، انە، شاقىرىپ جاتىر. ءاي، سوتاناعىم...
ديرەكتور كابينەتىنە وسى مەكتەپتە ءبىر وقۋشى ەڭ كوپ باس سۇقسا، سول مەن بولارمىن دەيمىن. مايقانوۆا تالاي سۇيرەپ اكەپ، ەندىگارى قوي اۋزىنان ءشوپ الماي جۇرۋگە تالاي رەت ۋادەمدى بەرگەن ۇيرەنشىكتى ورىن عوي. ءبىراق بۇل جولى مەن مۇندا شىن مانىندە كۇيزەلىپ، تەبىرەنىپ كىردىم دە، بوساعاداعى سۋىق گولدان پەشىنە سۇيەنىپ تۇرىپ قالدىم. توردە سارعىش شاشى قاق ايىرىلا جەلبىرەپ احمەتوۆ وتىر. ءتۇسى ءورت سوندىرگەندەي، قاسىنىڭ اراسىنداعى قاتارىنان تىكە تارتىلىپ تۇسكەن ەكى سىزىق ادەتتەگىدەن تەرەڭ دە قالىڭ.
— بەرىرەك كەل، — دەدى ول قولىنداعى اۆتوقالامىمەن بولمەنىڭ ورتاسىن نۇسقاپ.
الدىمدا قاقپان قۇرۋلى تۇرعانداي جىبىرلاپ بىر-ەكى اتتادىم. ەكى جاق قابىرعادا ءتىزىلىپ وتىرعان مۇعالىمدەردىڭ بارلىق كوزى جان-جاعىمنان نايزاداي تۇيرەپ، قادالىپ بارادى. اسىرەسە، وڭ جاقتا، ديرەكتورعا تامان وتىرعان مايقانوۆانىڭ سۇسى قاتال دا سۇراپىل كورىنىپ كەتتى.
— قادىروۆ، سەنى ءبىز مۇندا نە ءۇشىن شاقىرىپ وتىرمىز، بىلەسىڭ بە؟ — دەدى احمەتوۆ.
— بىلەمىن، — دەدىم.
— نە ءۇشىن شاقىرىپ وتىرمىز؟
— تارتىپسىزدىگىم ءۇشىن شاقىرىپ وتىرسىزدار.
ەكى-ۇش جەردەن مىرس ەتىپ كۇلگەن ۇندەر ەستىلدى.
— سەنى مەكتەپ ءومىرى تويدىردى ما؟ بۇدان بىلاي وقىعىڭ كەلمەي مە؟ — دەپ سۇرادى احمەتوۆ.
— جوق، وقىعىم كەلەدى.
— ەندەشە، نەگە قويمايسىڭ تارتىپسىزدىكتى!
احمەتوۆ «نەگە» دەگەن ءسوزدى بار داۋىسىمەن شەگەلەي ايتىپ، ستولدى ۇلكەن اۋىر الاقانىمەن سارت ۇرىپ، ۇشىپ تۇرەگەلگەندە، مەن عانا ەمەس، بۇكىل وتىرعاندار تۇگەل سەلك ەتە قالدى.
— قويامىن ەندى... كەشىرىڭىزدەر...
— بۇل نەشىنشى... ءجۇزىنشى رەت ۋادە بەرۋىڭ بە؟ — دەپ كيىپ كەتتى مايقانوۆا.
— بۇدان بىلاي ەشقاشاندا ءتارتىپ بۇزبايمىن...
مەنىڭ قازىرگى تالقىعا سالىپ وتىرعان تارتىپسىزدىك قىلىقتارىمنىڭ قاي-قايسىنىڭ دا سەبەبى بار ەدى. قازدى اتقان مەن ەمەسپىن، سۇلتان. ال باقانى مەن سۋمكاعا مايقانوۆا تالىپ جىعىلىپ قالسىن دەپ، ونىڭ سونشالىق شوشىمال ادام ەكەنىن ءبىلىپ سالعان جوقپىن. ءتىپتى، بۇنىڭ اقىرى نە بولادى دەپ ويلاپ تا جاتپادىم، سالعىم كەلدى — سالدىم. وسىنداي ءبىر اقىماقتىق كەيدە اقىلعا مۇرشا بەرمەي، دەدەكتەتىپ اكەتەتىنى بار. ىستەپ الىپ، سوڭىنان بارماعىڭدى تىستەيسىڭ.
وسىنىڭ ءبارى وسىلاي بولا تۇرسا دا، مەن ءوزىمدى اقتاپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتپادىم. اقتالۋدىڭ ءتىپتى قيسىنى بار ما؟ ءبارىن مويىندادىم. بار ايتقانىم:
— كەشىرىڭىزدەر. سوڭعى رەت تاعى ءبىر كەشىرىم جاساپ، سىناپ كورىڭىزدەر. بۇدان بىلاي قاراي تارتىپسىزدىك ىستەيتىن بولسام، قانداي جازا قولدانساڭىزدار دا ريزامىن!
— جوق، قادىروۆ تۇزەلمەيدى. ول ۋادەسىن بىزگە تالاي بەرگەن. قادىروۆتى وقۋدان شىعارۋ كەرەك، — دەدى مايقانوۆا.
* * *
ماڭدايدان بۋىم بۇرقىراپ ەسىك الدىنا شىقتىم. سايبەك كورىنبەيدى. ومىراۋىمدى اعىتىپ، جەلپىنىپ، ويلانىپ تۇرمىن. «نە دەپ شەشەر ەكەن؟ مەكتەپتەن شىنىمەن-اق شىعارا ما؟ وندا نە ىستەيمىن؟».
قايتا بارىپ، ەسىكتەگى كىلتتىڭ ورنىنا قۇلاعىمدى توسىپ، مۇعالىمدەردىڭ نە ايتىپ جاتقانىن تىڭداعىم كەلەدى. ارينە، مايقانوۆا مەنى قۇرتۋ، وقۋدان شىعارۋ جاعىندا بولار. ال باسقا مۇعالىمدەر نە ايتادى؟ انفيسا ميحايلوۆنا، وسپانوۆ، داۋىربايەۆ... بۇلار مەنى جاقسى كورەتىن مۇعالىمدەر ەمەس پە؟ احمەتوۆتىڭ ءوزى دە وسىدان ون شاقتى كۇن بۇرىن عانا اۋداندىق وقۋ بولىمىنەن كەلگەن ينسپەكتورعا مەنى: «مىناۋ ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ اقىنى، بولاشاق ءسابيت مۇقانوۆىمىز»، — دەپ دارىپتەمەدى مە؟ سويتە تۇرىپ، مەنى وقۋدان قالايشا شىعارادى؟
ەسىككە بارىپ تىڭداعانىم جاراماس، مۇعالىمدەردىڭ بىرەۋى شىعا كەلۋى مۇمكىن عوي دەگەن ويمەن، ءۇيدى اينالىپ، پەدسوۆەت ءوتىپ جاتقان بولمەنىڭ تەرەزەسىنە كەلدىم. ءۇيدىڭ بۇل ويپاڭ تۇسى، فۋندامەنت بيىك. تەرەزەگە بويىم تۇگىل، ۇسىنسام، قولىم ازەر جەتەدى. فورتوچكا عانا اشىق تۇر، نە سويلەنىپ جاتقانى كۇمبىرلەپ ءجوندى ەستىلمەيدى.
تەرەزەنىڭ تۇسىندا مەكتەپتىڭ باعى بار. وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن ءوز قولىمىزبەن وتىرعىزىلعان قايىڭ-تەرەكتەر بۇ كۇندە قولدىڭ سالاسىنداي ءتىزىلىپ، اسقاقتاپ تۇر. شارباقتىڭ كوپ كەتىگىنىڭ بىرىنەن زىپ بەرىپ وسى باققا كىردىم دە، ءبىر تەرەكتىڭ باسىنا مايمىلشا ورمەلەپ شىعىپ الدىم. و، بۇل ارادان مۇعالىمدەر ۇيىندە نە بولىپ جاتقانى سايراپ كورىنەدى: انە، احمەتوۆ سويلەپ تۇر. ەكى قولىن كەڭىنەن سەرمەپ، ارا-تۇرا جۇدىرىعىمەن ستولدى ۇرىپ تا قويادى. باسىن بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا بۇرىپ سويلەيدى. ەگەر مەن ونىڭ جەلكەسىنەن قاراپ وتىرماسام، نە ايتىپ جاتقانىن، مۇمكىن، ەمەۋرىنىنەن تۇسىنگەن بولار ەدىم.
احمەتوۆتىڭ سول جاعىندا وسپانوۆ ستولعا جابىسىپ الىپ سۇيكەتىپ جازىپ جاتىر. باس الماي جازۋىنا قاراعاندا، تەگى، ءماجىلىس حات جۇرگىزىپ وتىرعان بولار. «وسىنداي دا وسىنداي، پالەنىنشى جىلى، پالەن ايدىڭ پالەنى كۇنى، پالەندەي ءبىر ءماجىلىس بولدى. وندا التىنشى كلاسس وقۋشىسى قوجا قادىروۆتىڭ تارتىپسىزدىك قىلىقتارى تۋرالى ارنايى ماسەلە قارالىپ، پالەن-پالەندەر سويلەپ، مىنانى-مىنانى ايتتى...». بىرنەشە ادامنىڭ قولتاڭباسى قويىلىپ بەكىتىلگەن وسى ءماجىلىس حات قاتىرما تىستى جۋان پاپكالاردىڭ بىرىنە تىگىلەدى دە، تاريحقا جونەلتىلەدى. ءارحيۆتىڭ التىن قورىنا اينالادى. زىرعىپ جىلدار وتەدى، ءداۋىر كوشىپ، زامان وزگەرەدى. مەن جونىندە جازىلىپ جاتقان وسى ءماجىلىس حاتى كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ادەبيەت زەرتتەۋشى ىزشىلەردىڭ ءبىرىنىڭ قولىنا تۇسەدى. سوندا ول جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قانداي ءماز بولىپ قۋانادى دەسەيشى. گازەتتەر ەڭ سەمىز دەگەن ارىپتەرىمەن دۇرىلدەتىپ حابارلار باسادى: «اتاقتى جازۋشى قوجا قادىروۆ جونىندەگى جاڭا دەرەكتەر!». كىتاپتار جازىلادى مەن جونىندە، كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاسيالار قورعالادى: «قادىروۆ قوجا جانە ونىڭ ۇستازدارى»، «قادىروۆ قوجا جانە مايقانوۆا»، «قادىروۆ قوجا جانە باقا وقيعاسى»، «قادىروۆ قوجا جانە قاز وقيعاسى»، ت. ت. س. س. ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ شالقار قورىنا مۇنشالىق باعالى قازىنانىڭ قوسىلۋىنا سوندا وسى جازىلىپ جاتقان ءماجىلىس حات مۇرىندىق بولادى. وسپانوۆ اعاي! ءسىز سوندىقتان دا اسىقپاي-ساسپاي، تىڭعىلىقتى ەتىپ جازا كورىڭىز. تاريح ءۇشىن قانداي ۇلى جۇمىس اتقارىپ جاتقانىڭىزدى ءبىلىڭىز.
بۇل ايتىلعاندار مەنىڭ باسىما كەيىننەن كەلگەن ويلار ەدى. ال ءقازىر قوناقتاعان قارعاداي اعاش باسىندا سەكيىپ وتىرىپ، قيىرداعى كەلەشەكتى شارلاپ، قيالدانباي قالايىن. وسى ساتتەگى مەنىڭ نازارىم دا، ويىم دا مۇعالىمدەر بولمەسىندەگى كورىنىستە. احمەتوۆ ءالى سويلەپ تۇر. مىلقاۋ فيلم ءتارىزدى، مەن ونىڭ قيمىلىن عانا كورەمىن، ءسوزى ەستىلمەيدى. ءبىراق سونىڭ وزىنەن دە نە ايتىپ جاتقانى اڭعارىلاتىن ءتارىزدى. انە، ول ستولدى تاعى ءبىر قويىپ قالدى. تۇسىنىكتى — «بۇل بۇزاقىنى مەكتەپتەن قۋۋ كەرەك!».
احمەتوۆ ءسوزىن ءبىتىرىپ، وتىردى. مامام تۇرەگەلدى. بالاجان بايعۇس انام، مەن ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا تۇسەدى شىرىلداپ. ونىڭ قازىرگى كەيپى: «اينالايىندار، بالامدى وقۋدان شىعارا كورمەڭدەر، تاعى ءبىر جولعا كەشىرىم جاساڭدار»، — دەپ جالبارىنا سويلەپ تۇرعان ءتارىزدى.
مەن مامامدى عاجاپ ايايمىن. ويپىر-اي، نەگە مۇنداي تىنىمسىز، سوعاناق بولىپ تۋدىم! تەمىر سەكىلدى جەر قوزعالسا دا قوزعالمايتىن، ماڭقيىپ جايىنا جۇرەتىن مومىن بولىپ نەگە تۋمادىم؟
مايقانوۆا ءسوز الدى. ونىڭ نە ايتاتىنى ماعان بىلاي دا بەلگىلى: «قادىروۆتى شىعارۋ كەرەك مەكتەپتەن!»، «مۇنداي باۋكەسپە وڭباعانعا ءبىزدىڭ تاتۋ كوللەكتيۆىمىزدىڭ اراسىندا ورىن بولماۋعا ءتيىس!». وتىرعانداردىڭ ءبارى كۇلدى. ءتىسى جارقىراپ، مامام ەزۋ تارتتى. نەگە كۇلەدى؟ يىعى سەلك-سەلك ەتىپ، انفيسا ميحايلوۆنا باسقالاردان وزگەشە ءماز. مىسىققا ويىن، تىشقانعا ءولىم دەگەن وسى دا.
تاعى دا مامام تۇرىپ، باسىن يزەپ، ماقۇلداپ بىردەڭە ايتتى. «شىعارساڭدار، شىعارىڭدار مەكتەپتەن! كەتسىن قاڭعىپ. مەنىڭ دە جۇيكەمدى ءجۇن ەتىپ، قۇرتىپ ءبىتتى بۇل وڭباعان!».
سويلەۋشىلەردىڭ نە دەپ جاتقانىن مەن وزىمشە وسىلاي جورامالدايمىن.
پەدسوۆەت اياقتالدى، جۇرت تاراي باستادى. مەن اعاشتان تەزىرەك ءتۇسىپ كەتپەكشى بولىپ ەدىم، ءبىر باتىڭكەم ەكى بۇتاقتىڭ اراسىنا كەپتەلىپ قالىپ، شىعا قويسىنشى. جۇلقي تارتىپ قالعانىمدا، ءماسساعان، تابانى دىر ەتىپ قاقىراپ ءتۇستى...
مۇعالىمدەردىڭ الدى تىسقا شىعىپ تا ۇلگەردى. دىمىمدى ىشىمە بۇگىپ، تەرەكتىڭ دىڭىنە جابىسىپ، قاتتىم دا قالدىم. احمەتوۆ پەن مايقانوۆا وقشاۋلانىپ، بەرمەن قاراي بۇرىلدى. ەكەۋى مەن تۇرعان تەرەكتىڭ تۋرا تۇبىنەن ءوتىپ بارا جاتىر.
— قادىروۆ تۇبىندە ادام بولاتىن بالا، — دەدى مايقانوۆا.
— وتى بار، — دەپ قوستادى احمەتوۆ.
ەكەۋى بىلاي ۇزاي بەرىپ، مەن جونىندە تاعى بىردەڭەلەردى سويلەسىپ بارا جاتتى، ءبىراق مەن انىقتاپ ەستي المادىم. الگى ەستىگەنىمنىڭ ءوزى قولقا-جۇرەگىمدى سولق ەتكىزگەندەي اسەر قالدىردى. مەن مايقانوۆانى قاس دۇشپانىم ساناپ جۇرسەم، ول مەنى «تۇبىندە ادام بولاتىن بالا» دەپ ديرەكتورعا ماقتاپ بارا جاتقانى قالاي؟ اپ-ايقىن تاپ وسىلاي دەدى. مىنە، جۇمباق...
جيىرما بەسىنشى تاراۋدا
كلاسس جيىلىسى ءسوز بولادى.
مەن بايىبىنا بارا الماعان جۇمباقتىڭ شەشۋىن ۇيگە كەلگەننەن كەيىن مامام ايتتى:
— بالام، سەن كلاسس جەتەكشىڭە بەكەر رەنجيسىڭ. «مايقانوۆا ماعان ءوش، مەنى جەك كورەدى، قىر سوڭىما ءتۇسىپ الدى» دەگەنىڭنىڭ ءبارى بوس ءسوز، — دەدى مامام. — جەك كورگەن ادام پەدسوۆەتتە ساعان جانى اشىپ، قورعاپ سويلەمەگەن بولار ەدى. ول سەنى جەك كورمەك تۇگىل، جاقسى كورەدى، وسىنى ءبىل. وعان ۇنامايتىنى سەنىڭ تەنتەكتىك قىلىقتارىڭ. جاسىندا جەتىمدىك ءومىردىڭ تاۋقىمەتىن كوپ تارتىپ، جۇيكەسى جۇقارىپ وسكەن ادام تارىنعىش، اشۋلانشاق بولادى. سەندەردىڭ ءاربىر ءجونسىز قىلىقتارىڭ ونىڭ ميىنا ينەدەي قادالىپ تۇرادى. مايقانوۆانىڭ شىج-بىج ەتىپ ۇرسا جونەلەتىنى وسى سەبەپتەن. مىنەزى الگىندەي ادامعا سەندەر سەكىلدى جۇگەنسىز اساۋلارمەن ارپالىسۋ جەڭىل تيمەيدى. سەن اقىماقتار وسىنى تۇسىنۋلەرىڭ، ءمۇعالىمدى اياۋلارىڭ كەرەك.
مامامنىڭ مايقانوۆا جونىندە ايتقاندارى ماعان وي سالدى. شىنىندا دا، ونىڭ مەنىمەن ءوش بولارلىقتاي التى الاسى، بەس بەرەسىسى بار ما؟ شىرىلداسا، ۇرىسسا، ءبىزدى ادام بولسىن، جامان جولعا ءتۇسىپ كەتپەسىن دەيتىن شىعار. ءيا، مامام ايتپاقشى، ءبىز بالا دەگەن اقىماق حالىقپىز، شولاق ويلايمىز.
مەن مايقانوۆانىڭ جەتىم وسكەندىگىن بىلمەۋشى ەدىم. ەندى وعان ءبىرتۇرلى ايانىش كوزبەن قاراي باستاعاندايمىن. باسە، دەنەسى دە سونداي نازىك، كيىمى دە جۇپىنى، قىستان بۇرسەڭدەپ جۇقا پالتومەن شىقتى. وقۋ بىتىرگەنىنە ءبىر عانا جىل بولعان، ءقايتسىن ەندى. سونىمەن تاقاسىپ، ءاي، قارا قوجا، اقىماقسىڭ، شيكىسىڭ ءالى. قاربىزىڭنىڭ ىشىندە سۋدان باسقا دانەڭە جوق.
مەنىڭ مايقانوۆا جونىندەگى پىكىرىمنىڭ وڭى — سول، سولى وڭ بولىپ وزگەرە باستادى.
— پەدسوۆەت، پەدسوۆەت نەمەن تىندى؟
سابىر ەت، وقۋشىم، ءقازىر ايتىپ بەرەم. پەدسوۆەتتىڭ تياناعى مىناداي: قادىروۆ جونىندەگى ماسەلە كلاسس جينالىسىندا قارالسىن. ەگەر التىنشى كلاسس وقۋشىلارى قادىروۆ قوجانىڭ بۇدان بىلاي ەشقانداي تارتىپسىزدىك ىستەمەيمىن، تۇزەلەمىن دەگەن ۋادەسىنە سەنىپ، ديرەكسيا الدىندا كەپىلدىك بەرەتىن بولسا، وندا قادىروۆ وسى مەكتەپتە سىنعا قالدىرىلسىن. ال ەگەر ولار ونداي كەپىلدىك بەرمەسە، قادىروۆ قوجا وسى اۋدانداعى وزگە مەكتەپتەردىڭ بىرىنە اۋىستىرىلسىن.
پەدسوۆەتتىڭ مەن جونىندەگى قاۋلىسى وسىنداي.
كلاسس جينالىسى دۇيسەنبى كۇنى ساباق سوڭىنان شاقىرىلدى. احمەتوۆ ءوزى دە قاتىستى. جيىلىستى اشىپ، باسقارعان مايقانوۆا. ول وقۋشىلاردى پەدسوۆەتتىڭ قاۋلىسىمەن تانىستىردى. سونان سوڭ مەنى العا شىعاردى دا:
— مىنا جولداستارىڭا نە ايتاسىڭ؟ — دەدى.
نە ايتۋشى ەدىم، پەدسوۆەتتە ايتقانىمدى مۇندا دا قايتالادىم: «ەڭ سوڭعى رەت كەشىرىڭىزدەر. بۇدان بىلاي تارتىپسىزدىك ىستەسەم، نە شارا قولدانساڭىزدار دا ريزامىن»، — دەدىم.
بۇدان سوڭ ءسوز وقۋشىلارعا بەرىلدى.
كلاستا ماعان كىم دوس، كىم قاس — وزىمە ايان. كىم نە ايتۋى مۇمكىن ەكەنىن كۇن ىلگەرى توپشىلايمىن. سونىم، نەگىزىنەن، تۋرا شىقتى. كلاسكوم تەمىر سويلەپ، اۋەلى مەنى سىناپ الدى دا، ءسوزىنىڭ سوڭىندا تۇزەلەدى دەگەن سەنىم ءبىلدىردى.
— ەگەر ءبىز قادىروۆتى بۇل مەكتەپتەن شىعاراتىن بولساق، وندا ءبىز كىم بولعانىمىز؟ وعان وسى وتىرعان ءبارىمىزدىڭ ەشقانداي ىقپال جاساي الماعانىمىز با؟ جوق الدە جولداسقا جانى اشىمايتىن تاسباۋىر بولعانىمىز با؟ — دەدى تەمىر. سوزدەرى كىتاپ سوزىندەي مىعىم، اسەرلى شىقتى.
— ءبىز قادىروۆتى تاربيەلەۋىمىز كەرەك، مەنىڭ ۇسىنىسىم: وعان ەڭ سوڭعى رەت قاتتى سوگىس بەرىلسىن. مەكتەپتە قالدىرىلسىن، — دەدى تەمىر.
بۇدان كەيىن ءۇش-تورت ادام سويلەپ ەدى. ءبارىنىڭ ءسوز سارىنى وسىعان سايدى، تەمىر ولارعا جول سىزىپ، ارنا تارتىپ كەتكەن ءتارىزدى.
«ءىس وڭىنا باستى» دەگەن ويمەن مەن جادىراپ سالا بەردىم.
— تاعى كىمنىڭ سويلەگىسى كەلەدى؟
— مەن. — قول كوتەرگەن جانتاس ەدى.
جانتاس ورنىنان تۇرەگەلە بەرىپ، سامپىلداي جونەلدى:
— قادىروۆتى وقۋدان شىعارۋ كەرەك. ول ۋادەسىن بەرگەنمەن، ورىندامايدى، بىلتىر دا تالاي رەت ۋادە بەرگەن، مايقانوۆا اپايدى شوشىتىپ، ءولتىرىپ قويا جازدادى... ول... ول... قىزدارعا حات جازادى...
سوڭعى ءسوز مەنىڭ جۇرەگىمدى قاق ايىرىپ ءتىلىپ تۇسكەندەي بولدى. بۇكىل كلاسس مەنى جاڭا كورگەندەي اڭتارىلا ماعان قاراپ قالىپتى. نە ىستەرىمدى بىلمەستەن دۋىلداپ، ورتەنىپ بارا جاتىرمىن.
— قاي قىزعا حات جازدى؟ — دەپ سۇرادى مايقانوۆا.
— بىلمەيمىن... باسىنا «ج» دەگەن ءارىپ قويىپ، «ەكەۋىمىز قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋداي بولايىق» دەپ جازىپ وتىرعان.
مەن ەسىمدى جيناپ:
— وتىرىك! — دەپ داۋىستاپ جىبەردىم.
— وتىرىك ەمەي-اق، راس. انەۋگۇنى ساباق ۇستىندە، پارتانىڭ استىنا جاسىرىپ جازىپ وتىرعانسىڭ.
— وتىرىك!
مەن جانارعا جازعان حاتىمنىڭ ءبىرىن جانتاس قۋ قولىنا ءتۇسىرىپ العان ەكەن عوي دەپ شوشىپ ەدىم. ولاي بولماعانعا «ۋھ» دەپ، وزىمە ءوزىم كەلگەندەي بولدىم. جانار جاققا كوز تاستاپ ەدىم، ونىڭ ءجۇزىن بايقاي المادىم، ماڭدايىن قوس قولداپ تايانعان قالپى تومەن قاراپ وتىر. ابيىر بولعاندا، حات جايىنا ەشكىم ءمان بەرمەدى. ءسىرا، وسەكشى جانتاستىڭ تاعى ءبىر زۋ ەتكىزگەنى دەپ ويلاپ قالسا كەرەك.
— تاعى كىم سويلەيدى؟ — دەدى مايقانوۆا.
باسقا سويلەۋشى بولمادى.
اقىرى ماسەلە داۋىسقا سالىندى.
— ءبىرىنشى ۇسىنىس: قادىروۆ مەكتەپتەن شىعارىلماسىن، ەڭ سوڭعى قاتتى سوگىس بەرىلىپ، قالدىرىلسىن!
كوپشىلىك.
— ەكىنشى ۇسىنىس: قادىروۆ مەكتەپتەن شىعارىلسىن!
ءبىر عانا ادام قول كوتەردى، ول — جانتاس.
جيىرما التىنشى تاراۋدا
جيىرما جەتىنشى تاراۋعا باستاپ اپارادى.
استىن ۇستىنە كەلتىرىپ داۋىل ساپىرعان كوك تەڭىزدىڭ تەپكىسىندە جالعىز قايىقشى قاڭعالاق وينايدى. ءبىرىن ءبىرى تىقسىرعان ارقىراۋىق اقجال تولقىندار الگىنى بىردە جاڭقاداي ۇشىرىپ، اسپانعا الىپ شىعادى دا، بىردە تەڭىزدىڭ شىڭىراۋ تۇبىنە تاستاپ كەلىپ جىبەرەدى. قايىقشى بايعۇستىڭ قايراتى سارقىلعان، امالى تاۋسىلعان. ءتونىپ كەلگەن قاتەرگە باقىرايا قاراپ توسىپ العاننان باسقا شاراسى جوق. تاعدىرىنىڭ نەمەن تىنارىنا كوزى جەتپەي، جەگىدەي جەگەن كۇيزەلىس مينۋتتارى...
مەن ءوزىمنىڭ سوڭعى كۇندەرى باستان كەشكەن ءحالىمدى كوز الدىما وسىلاي اكەلەمىن. داۋىل ساپىرىپ ءوتتى، جان قالدى. ەندى ەس جيىپ، ويلاۋىما، وزىمە ءوزىم ەسەپ بەرىپ، تولعانۋىما بولادى!
ارينە، بارىنە ءوزىم ايىپتىمىن. وسىنىڭ ءبارى تارتىپسىزدىكتىڭ، مىنەز-قۇلقىمنىڭ ناشارلىعىنىڭ كەساپاتى. ايتپەسە، انا تەمىر قۇساپ ءوزىمدى ءوزىم ۇلگىلى ۇستاپ، تەك ءجۇرىپ، تەك تۇرسام، مۇنداي جاعداي بولار ما ەدى. اياۋلى التىن مامام ارىپ-تالىپ جايلاۋدان جۇمىسىن تاستاپ كەلەر مە ەدى! قاسىرەت شەگىپ، قاپالانار ما ەدى؟ جوق، جەتەدى! اقىماقتىقتى ەندى دوعارۋىم كەرەك!
تۇزەلۋىم كەرەك.
بۇل مەنىڭ تۇزەلەمىن دەپ وزىمە ءوزىم ءبىرىنشى رەت ۋادە بەرۋىم ەمەس. تالاي رەت ۋادە بەردىم، شىنداپ بەردىم. ءبىراق قانشا تىنىش جۇرەيىن دەپ تىرىسسام دا، ولاي بولماي شىعادى. نە ەت قىزۋىممەن، نە باسقا ءبىر سەبەپپەن تارتىپسىزدىك ىستەپ قويعانىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالام. جوق، ەندى ولاي بولماۋعا ءتيىس!
تاڭەرتەڭ مامام جايلاۋعا قايتپاقشى بولدى. اتىن اكەپ، ەرتتەپ بەردىم. ول مەنىڭ باسىمنان سيپاپ تۇرىپ:
— ال قوجاتاي، اقىلىڭ بار بالاسىڭ. ءبارىن ءوزىڭ ءتۇسىنۋىڭ كەرەك. ەگەر سەن تاعى ءبىر شۋلىعان شىعاراتىن بولساڭ، وندا ماعان وكپەلەمە. وسى كورگەن ازابىم دا جەتەدى، ءومىر بويى سەنىڭ كۇيىگىڭدى تارتىپ جۇرە المايمىن ەندى مەن. اكەڭنەن قالعان ۇي-مۇلىككە ءوزىڭ يە بول، مەن بۇل ۇيدەن كەتەمىن، — دەدى.
بۇل ءسوزدى ەستىگەندە، مەنىڭ كوز الدىما جاعال موتوسيكلىمەن قاراتاي ەلەستەپ كەلە قالدى. ول ماعان مۇرتىنان كۇلىپ، ماساتتانا قارايدى: «ءيا، اكەتەمىن ماماڭدى. سەن اجەڭ ەكەۋىڭ وسى ءۇيدى باتىپ قالاسىڭدار».
مامامدى قۇشاقتاي الدىم:
— جوق، ماماتاي، كەتپەشى، كەتپەشى، جانىم ماما. ەندىگارى تارتىپسىزدىك ىستەسەم، وڭباي، كوگەرمەي كەتەيىن... — كوڭىلىم بوساپ، كوزىمە جاس قايماقشىپ كەلىپ قالدى.
مامام قولىن يىعىما سالدى:
— سەن جاقسى جۇرسەڭ، مەن ەشقايدا دا كەتپەيمىن.
— كۇيەۋگە تيمەشى، ماماتاي...
— ادىرا قالسىن كۇيەۋى... مەن ءۇشىن سەنىڭ ادام بولعانىڭنان ارتىق ەشقانداي دا باقىت جوق، — دەدى مامام.
مامام جايلاۋعا ءجۇرىپ كەتتى. مەن مەكتەپكە كەلە جاتىرمىن. كوڭىلىم كوتەرىڭكى، بويىم سەرگەك. مامامنىڭ: «ادىرا قالسىن كۇيەۋى. مەن ءۇشىن سەنىڭ ادام بولعانىڭنان ارتىق ەشقانداي دا باقىت جوق» دەگەن ءسوزى قۇلاعىمنان كەتەر ەمەس. «سەنشى ماعان، ماماتاي. ادام بولامىن، قالايدا ادام بولام. مىناۋ دەگەن جازۋشى بولىپ شىقپاسام، نەعىل دەيسىڭ. مەن ەندى كەشەگى قوجا ەمەسپىن، باسقا قوجامىن. وزگەرگەن قوجامىن. بۇگىن مەنىڭ جاڭا ءومىرىمنىڭ ءبىرىنشى كۇنى».
نۇريلا كەمپىردىڭ ءۇيىنىڭ الدىندا قارا قانشىق سۇيەك كەمىرىپ جاتىر. وعان بايقاتپاي، جەردەن جۇدىرىقتاي تاستى ءىلىپ الدىم. تۇسىنان وتە بەرىپ، قاڭق ەتكىزىپ ءدال بۇيىردەن جىبەرىپ قالماقشىمىن. كەنەت ساپ ەتىپ ءبىر وي كەلدى باسىما: «ياپىر-اۋ، بۇل يت ماعان نە ىستەدى؟ مەن ونى نەگە ۇرامىن؟
سوسىن ۇيدەن يەسى شىقپاي ما جۇگىرىپ. قارعاپ، تىلدەمەي مە مەنى؟ تارتىپسىزدىك دەگەن، مىنە، وسىندايدان تۋادى ەكەن عوي».
قولىمداعى تاستى بىلاي لاقتىرىپ تاستاپ، ءوزىمدى ءوزىم ىشتەي سوگىپ، جونىمە كەتە باردىم.
كەلەسى كوشەگە بۇرىلعاندا، الدىمدا جانار كەتىپ بارا جاتقانىن كوردىم. قوڭىر كويلەكتىڭ ەتەگى دوڭگەلەنە توگىلىپ، شاتىن بويىنا جاراسىپ بارادى. باسىندا مەن ۇناتاتىن قىزىل بەرەتكا. قولتىعىمنان قانات بىتكەندەي جەدەلدەي باسىپ، جاناردى لەزدە قۋىپ جەتتىم. ول مەنىڭ سىبىسىمدى ەستىپ، جالت بۇرىلىپ قارادى.
— سالاماتسىڭ با، جانار؟
— امانسىڭ با؟
جاناردىڭ سول جاق يىعىنا جۇققان بولماشى اك كوزىمە شالىنا كەتتى.
— جانار، يىعىڭدى بىلعاپ الىپسىڭ عوي؟
جانار توقتاي قاپ، باسىن يىعىنا بۇردى:
— كانە؟
— مىنە.
شەرتىپ-شەرتىپ جىبەرىپ ەدىم، اك كەتىپ قالدى. جانە سۇرتكىلەپ جاتىرمىن. جاناردىڭ جۇپ-جۇمىر ادەمى يىعى الاقانىما بىلىنە تۇسكەن سايىن ايىرىلعىم كەلمەيدى.
— راقمەت، — دەدى جانار.
ەكەۋىمىز قاتارلاسىپ كەلە جاتىرمىز.
— كەشە سەن قورىقتىڭ با، وقۋدان شىعارادى ەكەن دەپ؟
— نەگە قورقام، شىعارسا، سارتوعايداعى ناعاشىمدىكىنە بارىپ وقيتىن ەدىم. سەن بىلەسىڭ بە ونداعى مەكتەپتىڭ قانداي ەكەنىن؟
— قانداي؟
— ەكى ەتاجدى. فيزكۋلتۋرا زالىن كورسەڭ ول مەكتەپتىڭ...
نە بولسا، سونى سويلەپ بارا جاتقانىمدى سەزە قويدىم.
ءبىراز ءمۇدىرىپ، توڭىرەگىمە قاراپ الدىم دا، كەنەت:
— جانار، — دەدىم.
— نە؟
— مەنىڭ كەشە حاتتى كىمگە جازعانىمدى بىلەسىڭ بە؟
— قاي حاتتى؟
— جيىلىستا جانتاس ايتقان حاتتى...
جاناردىڭ ءجۇزى قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى:
— كىمگە جازىپ ەدىڭ؟
وكپەم اۋزىما تىعىلدى.
— جاي... ويناپ ايتام... — دەدىم.
ءجيىرما جەتىنشى تاراۋدا
قۇپيا كەڭەس جايى ءسوز بولادى، پوۆەست وسىمەن اياقتالادى.
كەشكى استان كەيىن ءتور ۇيگە كىرىپ، ستول شامدى جاقتىم دا، سىرتتان ەشتەڭە كورىنبەستەي ەتىپ تەرەزە پەردەلەرىن ءتۇسىردىم. بۇرىشتا كىسى بويى ۇلكەن ايىپ تۇر. ستولىمدى سونىڭ ءدال الدىنا تاقاپ قويدىم دا، دۇنيەنى شۋلاتىپ، سويقانداپ جۇرگەن قىلمىسكەر قوجامەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىردىم.
— قادىروۆ قوجانىڭ جەكە باس قۇپيا كەڭەسى اشىق دەپ جاريالايمىن. كۇن تارتىبىندە ءبىر-اق ماسەلە — ءتارتىپتى، ۇلگىلى وقۋشى بولۋ ءۇشىن مەن بۇدان بىلاي نە ىستەۋىم كەرەك؟
كۇن ءتارتىبىن پروتوكولعا مانەرلەپ جازدىم دا، قىلمىسكەردىڭ جۇزىنە قارادىم:
— ال سويلە، باتىرىم.
ول ارسىز بۇنىڭ ءبارىن قالجىڭ دەپ ويلايتىن بولۋ كەرەك، كۇلەدى ماعان قاراپ. كوزىن باعجيتىپ، ەرنىن شىعارىپ، اۋزىن قيسايتىپ، كەلەكەلەيدى ءوزىمدى. ونىڭ بۇل قىلىعىنا مەنىڭ ىزام كەلىپ، اشۋىم قايناپ كەتتى. قاباعىمدى قارس ءتۇيىپ، احمەتوۆكە ەلىكتەپ، ستولدى تارس ەتكىزىپ قويىپ قالدىم:
— تۇرەگەل!
باتىرىڭا جان كەرەك ەكەن، ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— وتىر!
قايتا وتىردى.
— نەگە شاقىردىڭ، قوجاتاي؟ — دەپ اجەم كىرىپ كەلە جاتىر.
— شاقىرعام جوق، ارى بارىڭىز.
— داۋىستاعانداي بولدىڭ عوي؟
— سىزگە ەمەس... جايشا. مۇندا قۇپيا كەڭەس ءوتىپ جاتىر. بوگەت جاساماڭىز.
— كەڭەسى نەسى؟
— كەڭەس دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيسىز بە؟ جيىلىس، جيىلىس ءوتىپ جاتىر.
اجەم ءبىر ساتكە اڭىرىپ، ۇركە قاراپ قالدى.
— اكەم-اۋ، مىناۋ نە ايتادى؟ جيىلىسى نەسى؟ ستولدى اينانىڭ الدىنا نەگە قويدىڭ؟
— تۋ، جارىقتىق-اي، — دەپ كەيىدىم مەن، — وزىڭىزگە ءتيىستى ەمەس نارسەدە نە شارۋاڭىز بار. مەن قۇپيا كەڭەس وتكىزىپ جاتىرمىن. ءوزىم، ءوزىم تۋرالى ماسەلە قاراپ جاتىرمىن. سىزگە قاتىناسۋعا بولمايدى.
اجەم مەنىڭ قاسىما كەلدى. قاراسى قىزعىلتتانىپ، جاساۋراعان قوڭىر كوزدەرى وڭمەنىمنەن ءوتىپ بارادى.
— قوجاتاي، شىبىنىم... سەن... بيسميللا دەشى. بيسميللا دەشى، شىبىنىم... تۇندە دە ۇيىقتاپ جاتىپ، جيىلىس اشىق، تالقىلايمىن دەپ، بىردەڭەلەردى ايتىپ شىعىپ ەدىڭ، شوشىمالدانىپ ءجۇرسىڭ عوي دەيمىن. بيسميللا دەشى...
ىزا بولعانىم سونشالىق:
— بيسميللا! بيسميللا! بيسميللا! — دەپ نىعارلاپ ءۇش رەت ايتتىم. — بولدى ما؟ جوق، تاعى ايتايىن با؟
— شىبىنىم... جالعىزدان جالعىز وتىرىپ تا ادام جينالىس وتكىزە مە ەكەن؟ ءتۇن بولسا، سارىلىپ كوپ وقيسىڭ. وسى سەنىڭ ۇيقىڭ قانباي ءجۇر عوي دەيمىن؟
مەن ورنىمنان ۇشىپ تۇرەگەلدىم:
— اينالايىن اجەتاي، بارىڭىزشى. بوگەت جاساماڭىزشى.
تارتىنشاقتاعانىنا بولماي، اجەمدى شىعارىپ جىبەردىم دە، ەسىكتى ءىلىپ الدىم.
...قۇپيا كەڭەس ءبىر ساعاتتاي ۋاقىتقا سوزىلدى. اقىرى تومەندەگىدەي تۇجىرىمعا كەپ، ءبىراۋىزدان قاۋلى قابىلداندى.
قاۋلى. قادىروۆ قوجانىڭ جەكە باس تارتىبىنە بايلانىستى ماسەلەنى تالقىلاي كەپ، قۇپيا كەڭەس مىناداي قاۋلى الادى:
«ءبىرىنىش. تارتىپسىزدىك كىسىنى جەكسۇرىن كورسەتىپ بىتەدى ەكەن. وعان كوزىم ابدەن جەتتى. ءارى بۇل ادامنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن زيان. ءتارتىپسىز بولساڭ، كومسومولعا دا الماي قويۋى مۇمكىن. سوندىقتان، قالاي ەتكەندە دە، ءتارتىپتى بولۋىم كەرەك. ول ءۇشىن:
ا) بۇدان بىلاي ەشكىمگە تيىسپەي، جايىما جۇرەمىن. دوسىم بولسىن، قاسىم بولسىن، بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋگە تىرىسامىن.
ەسكەرتۋ! ەگەر ءتيىسۋشى مەن بولماي، باسقا بولسا، وعان: «اۋلاق ءجۇر، جاقسىلىق كورمەيسىڭ» دەگەن ءتارىزدى ەسكەرتپەلەر جاساۋىم كەرەك. وندا دا تىڭداماي، باسا كوكتەپ كەلە جاتسا، مۇنداي جاعدايدا، قاجەت دەپ تاپسام، قول دا جۇمساۋ ارقىلى قورعانۋعا ەرىكتىمىن دەپ سانايمىن.
ءا) وسىدان وسىلاي ەشقانداي ءتارتىپسىز، تۇرپايى ءسوزدى اۋزىما المايمىن. ۇلكەندى اعا، كىشىنى ءىنى دەپ تۇرام.
ەكىنشى. ءاربىر تارتىپسىزدىك قىلىعىم ءۇشىن دەر كەزىندە اياۋسىز جازالانىپ تۇرۋىم ءتيىس. جازانىڭ ءتۇرى تومەندەگىشە بولادى:
ا) ەگەر بىرەۋگە ءوزىم ءتيىسىپ، شاتاقتاسسام، ول كۇنى ءبىر مەزگىل اس ىشپەيمىن.
ءا) بىرەۋدى جازىقسىز تىلدەيتىن بولسام، كەزەكتى دەمالىسىمدا ەشقانداي قيا باسىپ شىقپايمىن، ۇيدە وتىرام. ياعني ءوزىمدى ۇيگە قامايمىن دەگەن ءسوز.
ب) ساباق ۇستىندە تىنىش وتىرماعاندىقتان مۇعالىمنەن ەسكەرتۋ ەستيتىن بولسام، ول جولعى ۇزىلىستە تىسقا شىقپاي ورنىمدا وتىرامىن.
ۆ) ەگەر بىرەۋ-مىرەۋدىڭ لاق-قوزىسى، تاۋىق، قازى، ءيتى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ماڭىنا جولاپ كەتسە، اياماي ۇرىپ قۋالايتىن جىنىم بار. الماستىڭ قىزىل قورازىن ءسويتىپ ءولتىرىپ قويدىم. بۇنىم دا جارامايدى، جاي ايداپ جىبەرۋىمە دە بولۋشى ەدى عوي. ەندىگارى بۇنداي قىلىقتارىم قايتالانسا، جوعارعى تاۋىق بازعا دەمالماستان ەكى رەت جۇگىرىپ بارىپ كەلەم.
ءۇشىنشى. سۇلتانمەن جولداستىق قارىم-قاتىناسىم بۇدان بىلاي ۇزىلەدى. ول ەكەۋىمىزدىڭ سەرتىمىز بۇگىننەن باستاپ كۇشىن جويادى. و دۇنيەدەگى قىزىل وشاق جايىنا كەلەتىن بولساق، مەن قۇدايعا سەنبەيمىن، سوندىقتان مەنى دوزاق وتى سەسكەندىرە المايدى.
ءتورتىنشى. ساباقتى جاقسى وقۋ — ۇلگىلى وقۋشىنىڭ ءبىرىنشى بەلگىسى. مەن وسى توقساننىڭ ىشىندە قالاي ەتكەندە دە وزات وقۋشىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىم كەرەك. ول ءۇشىن:
ا) ساباقتان ءبىر ساعات تا سەبەپسىز قالمايمىن.
ءا) ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى مەزگىلىندە ورىنداپ وتىرام.
بەسىنشى. جوعارىدا قابىلدانعان مىندەتتەمەلەردىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، كۇن سايىن ۇيىقتار الدىندا وزىمە ءوزىم ەسەپ بەرىپ، جاقسى-جامان قىلىقتارىمدى وسى داپتەرگە ءتىزىپ جازىپ وتىرامىن.
وسى ايتىلعانداردى جۇزەگە اسىرۋ مەن ءۇشىن ۇلى سىن. ەگەر وسى سىننان وتە المايتىن بولسام، وندا ماعان بۇدان بىلاي وقۋ وقىپ قاجەتى جوق. انام بايعۇسقا كۇيىگىمدى تارتقىزا بەرمەي، ادام بولاتىن باسقا ءبىر جولدى ىزدەپ جوعالۋىم كەرەك».
قاۋلى ءبىراۋىزدان قابىلداندى.
وسى كەزدە اۋىز ۇيدەن تىسىرلاعان اياق سىبىسى، بىرەۋلەردىڭ سوزدەرى ەستىلدى. ەسىكتى تارتقىلاپ قاعا باستادى.
— قوجاتاي، اشا عوي، شىبىنىم...
تۇرەگەلىپ بارىپ ەسىكتى اشتىم. اجەم مەن اۋباكىر شال تۇر. كوز قاراستارى ءبىرتۇرلى ۇرەيلى، جۇمباق.
— سالاۋمالەيكوم، قاريا.
— سالامات بول، بالام. سەن، نەمەنە، جاپادان-جالعىز ەسىكتى ءىلىپ الىپ وتىرعانىڭ؟
— جايشا... ساباق وقىپ وتىرعانىم عوي.
— قوجاتاي، مىنا اتاعا تامىرىڭدى ۇستاتشى، شىبىنىم، — دەيدى اجەم.
شوشىپ قالدىم:
— Heگe؟ نە بوپتى؟!
— تۇندە ۇيقىسىراپ سويلەپ شىعىپ ەدىڭ. كىم بىلەدى... مىنا اتاڭ ۇستاپ كورسىن تامىرىڭدى. ءوڭىڭ دە ءبىرتۇرلى بالبىراپ تۇرعان ءتارىزدى.
مەن ەرىكسىزدەن كۇلىپ جىبەردىم:
— ءاي، اجەم، قاراڭعى اجەم، مەنى اۋرۋ عوي دەپ تۇرمىسىز؟ اۋرۋ تۇگىل، دانەڭەم دە جوق. ساپ-ساۋمىن.
اجەمنىڭ ءاجىمدى ماڭدايىنان ءشوپ ەتكىزىپ ءبىر ءسۇيدىم دە، جۇگىرىپ تىسقا شىعىپ كەتتىم. شىركىن، بۇگىنگى كەش قانداي اسەم ەدى. اي جارىق. اسپاننىڭ تۇپ-تۇنىق كوك جىبەك شاتىرى بار جيھازىن تاعىنىپ مولدىرەپ تۇر. كلۋب جاقتان گارمون ءۇنى، بالالاردىڭ شۋىلداپ ويناعان داۋىستارى ەستىلەدى. بويىمدا كەرەمەت ءبىر جىگەر وتى لاپىلداپ، سولاي قاراي بەت الدىم. اي نۇرىنان ورناعان كۇمىس كوپىر بەلدەۋلەپ بەت الدىمدا، اۋىلدىڭ ءدال ىرگەسىندە وزەن جاتىر جارقىراپ. ءموپ-مولدىر مىنا عاجاپ دۇنيە... «ءۇش! سامعا!» دەپ، قولتىعىمنان قانات بىتىرەتىن، ارمان نىساناسىنا قاراي الىپ ۇشاتىن ءتارىزدى. لاۋلا! لاۋلا، جىگەر وتى! سامعا، قيال قۇسى!
اسىعاتىنىم دا، اڭسايتىنىم دا ەرتەڭگى بولاشاعىم.
You Might Also Like
-
ادامزات وركەنيەتىن وزەندەرسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى ادامدار ادەتتە وزەندەردى جاعالاي قونىستانۋعا ۇمتىلعان. وزەندەر — وركەنيەتتىڭ تىرەگى. ولار ادام بالاسىن ءوزىنىڭ رەسۋرستارىمەن، بالىعى ...
-
كۇز كەلۋىمەن جان جابىرقاپ، كوڭىل قۇلازىپ، كوڭىلىڭدى مۇڭ بيلەيدى. الايدا الەم قوڭىرقاي تۇسكە بويالعان وسى شاق شىعارماشىلىق ادامىنا تاپتىرماس كەزەڭ سەكىلدى. جۇدەۋ تارتقان باقتاعى سارعايعان جاپىراقتار ...
