مىڭ ءبىر ماقال، ءجۇز ءبىر جۇمباق
تاربيە ساعاتى «مىڭ ءبىر ماقال، ءجۇز ءبىر جۇمباق»
ماقساتى: ماقال – ماتەل، جۇمباقتار ايتۋ ارقىلى وقۋشىلاردى كوركەم، ۇتىمدى سويلەۋگە، قيىننان قيىستىرا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
تاربيەلىك ءمانى: ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا تاربيەلەۋ. اتا – بابالارىمىزدىڭ وسيەتىن قادىر تۇتۋعا، ماقال - ماتەل، جۇمباق، شەشەندىك ونەر ارقىلى ءوز ەلىنىڭ تاريحي شەجىرەسىن بىلۋگە، ادەت – عۇرىپ، سالت - ءداستۇردى سىيلاۋعا باۋلۋ.
دامىتۋشىلىق: سوزدىك قورىن دامىتۋ، ءوز ويلارىن كەڭ، مازمۇندى جەتكىزە بىلۋگە ۇيرەتۋ.
قۇرمەتتى ۇستازدار، وقۋشىلار، «1001 ماقال، 101 جۇمباق» اتتى تانىمدىق ويىنعا جينالىپ وتىرسىزدار. ماقال – ماتەل، جۇمباق، شەشەندىك ونەر اتا – بابامىزدان قالعان وشپەس مۇرا. كولەمى جاعىنان شاعىن بولعانىمەن، مازمۇنى تەرەڭ، قۇنى ارتىپ، قىمبات قازىناعا اينالىپ كەلەدى. ماقال – ماتەل، شەشەندىك سوزدەردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور، رۋحاني بايلىق. ال، جۇمباقتار ويلاۋ قابىلەتىن شىندايدى.
«تالاپتارىنا نۇر جاۋسىن» دەپ وقۋشىلارعا ءسوز بەرەيىك.
ديما: ساۋىق كەشكە كەلىڭدەر،
سوزدەن مارجان تەرەيىك،
مىنا ءبىر انگە ەرىڭدەر،
ماقال ايتىپ كورەيىك.
اننا: ايتقان اتا - بابام دا
ارپا بيداي اس ەكەن،
اس بولمايتىن ادامعا،
التىن كۇمىس تاس ەكەن.
ايدار: سۇيسىندىرەر قاۋىمدى،
ولەڭشىنىڭ ءسوزى التىن،
ونەرلى كىسى ءقادىرلى،
ونەرلىنىڭ قولى التىن.
كارينا: ءقايتىپ كىرەر ەسىكتى،
قاتتى جاپپا تەگىندى،
ەكى ەلى قاقپاق دەسىپتى،
ەلى تولماس ەرىنگە.
الەكسەي: العىس ءسوز كوپ حالىقتا،
ىلە جۇرەر قۇلاققا،
ىزدەنگەن جەتەر مۇراتقا،
ىزدەنۋدەن جالىقپا.
ويىندى باستاماس بۇرىن، «شاشۋ» ءانىن قابىل الىڭىزدار.
«1001 ماقال، 101 جۇمباق» ويىمىزدى باستايمىز. ويىننىڭ شارتىمەن تاڭىستىرىپ كەتەيىن. ورتاعا ءۇش ماقالشى شىعىپ، ۇيدەن دايىنداعان ماقالداردى ايتادى.
1 تۋر. 1 - اينالىم.
جۇرگىزۋشىنىڭ ماقالىن جالعاستىرادى. ەڭ از ۇپاي العاندارى ويىننان شىعادى.
1. وقۋ ءبىلىم بۇلاعى..... (ءبىلىم ءومىر شىراعى)
2. جاڭبىر ءبىر جاۋسا،.... (تەرەك ەكى جاۋادى)
3. ونەرلىنىڭ قولى التىن،.... (ولەڭشىنىڭ ءسوزى التىن)
4. ەڭبەك ەتسەن ەرىنبەي،... (تويادى قارنىڭ تىلەنبەي)
5. وتان - قۋات... (وتباسى - شۋاق)
6. ۇلانى بار ەلدىڭ... (ۇرانى بار)
7. بولات قايناۋدا شىنىعادى... (باتىر مايداندا شىنىعادى)
8. بىلگەن كىسى تاۋىپ ايتادى،... (بىلمەگەن كىسى قاۋىپ ايتادى)
9. مىڭ مالىن بولعانشا،... (ءبىر بالان عالىم بولسىن)
2 - اينالىم.
ەكى ماقالشى قالادى. ءبىرىنىڭ ماقالىنداعى سوزگە ەكىنشىسى ماقال ايتادى. مىسالى: وتان وتباسىنان باستالادى. وسىنداعى وتان، وت، باس دەگەن سوزدەردى قاتىستىرىپ، ماقال ايتادى. مىسالى، وتان وتتاندا ىستىق. ەكى ماقالشى ءتورت – تورتتەن ايتادى. ەكىنشى اينالىمنان كەيىن قاتەسىز ايتقان ماقالشى جەڭىمپاز بولادى.
كورەرمەندەر كورىمدىگى. كورەرمەندەرگە ماقالدىڭ ءبىر جولىن ايتادى، ولار ەكىنشى جولىن تابادى، كوپ تاپقانى جەڭىمپاز اتانىپ، سىيلىقتار الادى.
1. ەر جىگىت ەل ءۇشىن تۋادى... (ەل ءۇشىن ولەدى)
2. ادەپتى بالا – ارلى بالا،... (ادەپسىز بالا سورلى بالا)
3. بىلەكتى ءبىردى جىعادى،... (ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى)
4. اتاڭنىڭ بالاسى بولما،.. (ادامنىڭ بالاسى بول)
5. ادەپتىلىك بەلگىسى... (ءيىلىپ سالەم بەرگەنى)
6. قىز وسسە ەلدىڭ كوركى،... (گۇل وسسە جەردىڭ كوركى)
7. جەرى بايدىڭ... (ەلى باي)
8. جاقسىدان ۇيرەن،....(جاماننان جيرەن)
9. ەردىڭ اتىن... (ەڭبەك شىعارادى)
ەندىگى كەزەك 6 ا سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ونەرپازدارىنا بەرىلەدى.
1. بي «قاماجاي»
2. وزبەك ءبيى.
2 – تۋر. 1 - اينالىم.
ورتاعا ءۇش جۇمباقشى شىعادى.
1. وزدەرى دايارلاپ كەلگەن جۇمباقتارىن ءبىر — بىرىنە جاسىرادى.
2. جۇرگىزۋشىنىڭ جۇمباعىن شەشۋ.
ەڭ اس ۇپاي جيناعان ءبىر وگقۋشى ويىننان شىعادى.
1. جەردى كوردىم قالاسى بار
ۇيلەرى جوق مەكەندەيتىن،
كولدى كوردڭم، وزەن كوردىم
سۋلارى جوق تەرەڭ دەيتىن (كارتا)
2. جۇمباق شەشكىش كىم ەكەن؟
سىرتقا شىقسام ءتۇن ەكەن
مونشاقتارىن شاشىپ اپ،
ءبىر سارى قىز تۇر ەكەن (اي، جۇلدىزدار)
3. قابات – قابات قاپتاما،
اقىلىڭ بولسا اتتاما (كىتاپ)
4. جەزگە ۇقساس ساباعى،
ءدانى حالىق تاعامى (بيداي)
5. ەكى اياقتى، ءبىر باستى،
جۇگىرەدى تىم قاتتى (ۆەلوسيپەد)
6. كۇندىز بىلىنبەيدى،
تۇندە كۇلىمدەيدى (جۇلدىزدار)
7. بالالار سۋعا سالعان ءجىپ
تەرەڭنەن ءىلىپ الار جۇك (قارماق)
8. ءشومىشى جوق تەڭىزدى ساپىرادى
كەبىسى جوق ەگىندى جاپىرادى. (داۋىل)
9. بۇراپ قويعان ساعاتتاي،
ايعايلايدى تاڭ اتپاي (اتەش)
2 - اينالىم
ەكى ادام ءبىر – بىرىنە جۇمباق جاسىرادى. ۇپايى كوپ جەڭىمپاز اتانادى.
كورەرمەندەر كورىمدىگى.
ۇيقاسىن تاپ.
1. وزىنشە نويان، قورقاق (قويان)
2. تۇمسىعىمەن شىمشىپ، قۇرت تەرەدى (شىمشىق)
3. كەزىپ جۇرگەن شانداقتى، كوردىم جانا (قاڭباقتى)
4. الماستان تىنىم، شابادى (قۇلىن)
5. اق جىبەك اسىل كورپەدەي،
قىس بولسا جەردى جابادى،
جازعىتۇرىم بولعاندا
سۋ بولىپ سايعا اعادى. (قار)
6. قالىڭ كيىمدى ۇناتادى،
شەشىندىرسەن جىلاتادى (پياز)
7. استى تاس، ءۇستى تاس،
ورتاسىندى جاندى باس (تاسباقا)
8. تىرىدەن ءولى تۋادى،
ولىدەن ءتىرى تۋادى. (جۇمىرتقا)
9. تال باسىندى تۇندىكسىز وتاۋ (ۇيا)
3 - تۋر.
جەڭىمپاز جۇمباقشى مەن ماقالشى شىعادى.
جۇرگىزۋشى جۇمباق جاسىرادى، ونى جۇمباقشى شەشەدى، سونىڭ جاۋابىنا ماقالشى ماقال ايتادى. ۇپايى ازى جەڭىلەدى.
1. وتىز ەك باتىر،
ەكىگە ءبولىنىپ جاتىر (ءتىس)
وتىز ەكى تىستەن شىققان ءسوز،
وتىز رۋلى ەلگە تارايدى.
2. ءبىر بەتكەيدە ەكى كول. (كوز)
كوزىڭ اۋىرسا – قولىڭدى تىي،
ءىشىڭ اۋىرسا – اۋىزىڭدى تىي.
3. ەش تەسىككە تۇرمايدى،
ول جوقتا جەر قۇرعايدى. (سۋ)
تاۋ مەن تاستى سۋ بۇزار،
ادامزاتتى ءسوز بۇزار.
4. ءبىلىمنىڭ ءدانىن تەرەدى،
بالاعا ءتالىم بەرەدى (ۇستاز)
استازى جاقسىنىڭ ۇستامى جاقسى.
5. اسپاننان دومالاپ،
كوپ مونشاق توگىلدى.
بۋسانىپ جون الاپ،
تەرلەدى كەرىلدى. (جاڭبىر)
جاڭبىر ءبىر جاۋسا، تەرەك ەكى جاۋادى.
6. ۇزىن تۇرتتى سارىلار،
قوينىندا تولعان نانى بار (بيداي)
ارپا، بيداي اس ەكەن،
التىن، كۇمىس تاس ەكەن.
4 – تۋر.
ۇپايى كوپ العان قالادى. ەگەر ول ويىندى ارى قاراي جالعاسىتىرسى كەلسە، شەشەندىك سوزدەرگە قاتىسادى. جالعاسىتىرعىسى كەلمەسە سىيلىقتى الادى. ويىن اياقتالادى.
شەشەندىك سوزدەر.
- ومىردە نە جەتىم؟
- ومىردە اتا – اناسى جوق بالا جەتىم.
توعىز جەتىم بار. حالقىنا سەنىمسىز بولسا – حان جەتىم.
حان اقىلسىز بولسا – حالقى جەتىم.
كەڭەسشىسى اقىلسىز بولسا – اكىم جەتىم.
سۋى جوق – قۇدىق جەتىم،
ۇلى جوق – اكە جەتىم.
قىزى جەتەسىز بولسا – انا جەتىم،
دوسى جوق – جىگىت جەتىم،
شاكىرتسىز – ۇستاز جەتىم،
- ۇيدە كىم، ەلدى كىم ءقادىرلى؟
- ۇيدە قوناق، بالا ءقادىرلى،
ەلدە حان، ۇستاز ءقادىرلى
قوناقتى قادىرلەۋدى ءبارى بىلەدى.
بالا ءۇيدىڭ پاتشاسى
بالالى ءۇي – بازار، بالاسىز ءۇي – قۋ مازار
وسىلايشا وربىگەن ويىن قورىتىندىسىنىڭ جەڭىمپازى ماراپاتتالادى.
ويىنىمىزدى «اتامەكەن» ونەرىمەن اياقتايمىز.
يبرايەۆا بوتاكوز سۋيۋندۋكوۆنا
ماقساتى: ماقال – ماتەل، جۇمباقتار ايتۋ ارقىلى وقۋشىلاردى كوركەم، ۇتىمدى سويلەۋگە، قيىننان قيىستىرا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
تاربيەلىك ءمانى: ادامگەرشىلىككە، ادالدىققا تاربيەلەۋ. اتا – بابالارىمىزدىڭ وسيەتىن قادىر تۇتۋعا، ماقال - ماتەل، جۇمباق، شەشەندىك ونەر ارقىلى ءوز ەلىنىڭ تاريحي شەجىرەسىن بىلۋگە، ادەت – عۇرىپ، سالت - ءداستۇردى سىيلاۋعا باۋلۋ.
دامىتۋشىلىق: سوزدىك قورىن دامىتۋ، ءوز ويلارىن كەڭ، مازمۇندى جەتكىزە بىلۋگە ۇيرەتۋ.
قۇرمەتتى ۇستازدار، وقۋشىلار، «1001 ماقال، 101 جۇمباق» اتتى تانىمدىق ويىنعا جينالىپ وتىرسىزدار. ماقال – ماتەل، جۇمباق، شەشەندىك ونەر اتا – بابامىزدان قالعان وشپەس مۇرا. كولەمى جاعىنان شاعىن بولعانىمەن، مازمۇنى تەرەڭ، قۇنى ارتىپ، قىمبات قازىناعا اينالىپ كەلەدى. ماقال – ماتەل، شەشەندىك سوزدەردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور، رۋحاني بايلىق. ال، جۇمباقتار ويلاۋ قابىلەتىن شىندايدى.
«تالاپتارىنا نۇر جاۋسىن» دەپ وقۋشىلارعا ءسوز بەرەيىك.
ديما: ساۋىق كەشكە كەلىڭدەر،
سوزدەن مارجان تەرەيىك،
مىنا ءبىر انگە ەرىڭدەر،
ماقال ايتىپ كورەيىك.
اننا: ايتقان اتا - بابام دا
ارپا بيداي اس ەكەن،
اس بولمايتىن ادامعا،
التىن كۇمىس تاس ەكەن.
ايدار: سۇيسىندىرەر قاۋىمدى،
ولەڭشىنىڭ ءسوزى التىن،
ونەرلى كىسى ءقادىرلى،
ونەرلىنىڭ قولى التىن.
كارينا: ءقايتىپ كىرەر ەسىكتى،
قاتتى جاپپا تەگىندى،
ەكى ەلى قاقپاق دەسىپتى،
ەلى تولماس ەرىنگە.
الەكسەي: العىس ءسوز كوپ حالىقتا،
ىلە جۇرەر قۇلاققا،
ىزدەنگەن جەتەر مۇراتقا،
ىزدەنۋدەن جالىقپا.
ويىندى باستاماس بۇرىن، «شاشۋ» ءانىن قابىل الىڭىزدار.
«1001 ماقال، 101 جۇمباق» ويىمىزدى باستايمىز. ويىننىڭ شارتىمەن تاڭىستىرىپ كەتەيىن. ورتاعا ءۇش ماقالشى شىعىپ، ۇيدەن دايىنداعان ماقالداردى ايتادى.
1 تۋر. 1 - اينالىم.
جۇرگىزۋشىنىڭ ماقالىن جالعاستىرادى. ەڭ از ۇپاي العاندارى ويىننان شىعادى.
1. وقۋ ءبىلىم بۇلاعى..... (ءبىلىم ءومىر شىراعى)
2. جاڭبىر ءبىر جاۋسا،.... (تەرەك ەكى جاۋادى)
3. ونەرلىنىڭ قولى التىن،.... (ولەڭشىنىڭ ءسوزى التىن)
4. ەڭبەك ەتسەن ەرىنبەي،... (تويادى قارنىڭ تىلەنبەي)
5. وتان - قۋات... (وتباسى - شۋاق)
6. ۇلانى بار ەلدىڭ... (ۇرانى بار)
7. بولات قايناۋدا شىنىعادى... (باتىر مايداندا شىنىعادى)
8. بىلگەن كىسى تاۋىپ ايتادى،... (بىلمەگەن كىسى قاۋىپ ايتادى)
9. مىڭ مالىن بولعانشا،... (ءبىر بالان عالىم بولسىن)
2 - اينالىم.
ەكى ماقالشى قالادى. ءبىرىنىڭ ماقالىنداعى سوزگە ەكىنشىسى ماقال ايتادى. مىسالى: وتان وتباسىنان باستالادى. وسىنداعى وتان، وت، باس دەگەن سوزدەردى قاتىستىرىپ، ماقال ايتادى. مىسالى، وتان وتتاندا ىستىق. ەكى ماقالشى ءتورت – تورتتەن ايتادى. ەكىنشى اينالىمنان كەيىن قاتەسىز ايتقان ماقالشى جەڭىمپاز بولادى.
كورەرمەندەر كورىمدىگى. كورەرمەندەرگە ماقالدىڭ ءبىر جولىن ايتادى، ولار ەكىنشى جولىن تابادى، كوپ تاپقانى جەڭىمپاز اتانىپ، سىيلىقتار الادى.
1. ەر جىگىت ەل ءۇشىن تۋادى... (ەل ءۇشىن ولەدى)
2. ادەپتى بالا – ارلى بالا،... (ادەپسىز بالا سورلى بالا)
3. بىلەكتى ءبىردى جىعادى،... (ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى)
4. اتاڭنىڭ بالاسى بولما،.. (ادامنىڭ بالاسى بول)
5. ادەپتىلىك بەلگىسى... (ءيىلىپ سالەم بەرگەنى)
6. قىز وسسە ەلدىڭ كوركى،... (گۇل وسسە جەردىڭ كوركى)
7. جەرى بايدىڭ... (ەلى باي)
8. جاقسىدان ۇيرەن،....(جاماننان جيرەن)
9. ەردىڭ اتىن... (ەڭبەك شىعارادى)
ەندىگى كەزەك 6 ا سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ونەرپازدارىنا بەرىلەدى.
1. بي «قاماجاي»
2. وزبەك ءبيى.
2 – تۋر. 1 - اينالىم.
ورتاعا ءۇش جۇمباقشى شىعادى.
1. وزدەرى دايارلاپ كەلگەن جۇمباقتارىن ءبىر — بىرىنە جاسىرادى.
2. جۇرگىزۋشىنىڭ جۇمباعىن شەشۋ.
ەڭ اس ۇپاي جيناعان ءبىر وگقۋشى ويىننان شىعادى.
1. جەردى كوردىم قالاسى بار
ۇيلەرى جوق مەكەندەيتىن،
كولدى كوردڭم، وزەن كوردىم
سۋلارى جوق تەرەڭ دەيتىن (كارتا)
2. جۇمباق شەشكىش كىم ەكەن؟
سىرتقا شىقسام ءتۇن ەكەن
مونشاقتارىن شاشىپ اپ،
ءبىر سارى قىز تۇر ەكەن (اي، جۇلدىزدار)
3. قابات – قابات قاپتاما،
اقىلىڭ بولسا اتتاما (كىتاپ)
4. جەزگە ۇقساس ساباعى،
ءدانى حالىق تاعامى (بيداي)
5. ەكى اياقتى، ءبىر باستى،
جۇگىرەدى تىم قاتتى (ۆەلوسيپەد)
6. كۇندىز بىلىنبەيدى،
تۇندە كۇلىمدەيدى (جۇلدىزدار)
7. بالالار سۋعا سالعان ءجىپ
تەرەڭنەن ءىلىپ الار جۇك (قارماق)
8. ءشومىشى جوق تەڭىزدى ساپىرادى
كەبىسى جوق ەگىندى جاپىرادى. (داۋىل)
9. بۇراپ قويعان ساعاتتاي،
ايعايلايدى تاڭ اتپاي (اتەش)
2 - اينالىم
ەكى ادام ءبىر – بىرىنە جۇمباق جاسىرادى. ۇپايى كوپ جەڭىمپاز اتانادى.
كورەرمەندەر كورىمدىگى.
ۇيقاسىن تاپ.
1. وزىنشە نويان، قورقاق (قويان)
2. تۇمسىعىمەن شىمشىپ، قۇرت تەرەدى (شىمشىق)
3. كەزىپ جۇرگەن شانداقتى، كوردىم جانا (قاڭباقتى)
4. الماستان تىنىم، شابادى (قۇلىن)
5. اق جىبەك اسىل كورپەدەي،
قىس بولسا جەردى جابادى،
جازعىتۇرىم بولعاندا
سۋ بولىپ سايعا اعادى. (قار)
6. قالىڭ كيىمدى ۇناتادى،
شەشىندىرسەن جىلاتادى (پياز)
7. استى تاس، ءۇستى تاس،
ورتاسىندى جاندى باس (تاسباقا)
8. تىرىدەن ءولى تۋادى،
ولىدەن ءتىرى تۋادى. (جۇمىرتقا)
9. تال باسىندى تۇندىكسىز وتاۋ (ۇيا)
3 - تۋر.
جەڭىمپاز جۇمباقشى مەن ماقالشى شىعادى.
جۇرگىزۋشى جۇمباق جاسىرادى، ونى جۇمباقشى شەشەدى، سونىڭ جاۋابىنا ماقالشى ماقال ايتادى. ۇپايى ازى جەڭىلەدى.
1. وتىز ەك باتىر،
ەكىگە ءبولىنىپ جاتىر (ءتىس)
وتىز ەكى تىستەن شىققان ءسوز،
وتىز رۋلى ەلگە تارايدى.
2. ءبىر بەتكەيدە ەكى كول. (كوز)
كوزىڭ اۋىرسا – قولىڭدى تىي،
ءىشىڭ اۋىرسا – اۋىزىڭدى تىي.
3. ەش تەسىككە تۇرمايدى،
ول جوقتا جەر قۇرعايدى. (سۋ)
تاۋ مەن تاستى سۋ بۇزار،
ادامزاتتى ءسوز بۇزار.
4. ءبىلىمنىڭ ءدانىن تەرەدى،
بالاعا ءتالىم بەرەدى (ۇستاز)
استازى جاقسىنىڭ ۇستامى جاقسى.
5. اسپاننان دومالاپ،
كوپ مونشاق توگىلدى.
بۋسانىپ جون الاپ،
تەرلەدى كەرىلدى. (جاڭبىر)
جاڭبىر ءبىر جاۋسا، تەرەك ەكى جاۋادى.
6. ۇزىن تۇرتتى سارىلار،
قوينىندا تولعان نانى بار (بيداي)
ارپا، بيداي اس ەكەن،
التىن، كۇمىس تاس ەكەن.
4 – تۋر.
ۇپايى كوپ العان قالادى. ەگەر ول ويىندى ارى قاراي جالعاسىتىرسى كەلسە، شەشەندىك سوزدەرگە قاتىسادى. جالعاسىتىرعىسى كەلمەسە سىيلىقتى الادى. ويىن اياقتالادى.
شەشەندىك سوزدەر.
- ومىردە نە جەتىم؟
- ومىردە اتا – اناسى جوق بالا جەتىم.
توعىز جەتىم بار. حالقىنا سەنىمسىز بولسا – حان جەتىم.
حان اقىلسىز بولسا – حالقى جەتىم.
كەڭەسشىسى اقىلسىز بولسا – اكىم جەتىم.
سۋى جوق – قۇدىق جەتىم،
ۇلى جوق – اكە جەتىم.
قىزى جەتەسىز بولسا – انا جەتىم،
دوسى جوق – جىگىت جەتىم،
شاكىرتسىز – ۇستاز جەتىم،
- ۇيدە كىم، ەلدى كىم ءقادىرلى؟
- ۇيدە قوناق، بالا ءقادىرلى،
ەلدە حان، ۇستاز ءقادىرلى
قوناقتى قادىرلەۋدى ءبارى بىلەدى.
بالا ءۇيدىڭ پاتشاسى
بالالى ءۇي – بازار، بالاسىز ءۇي – قۋ مازار
وسىلايشا وربىگەن ويىن قورىتىندىسىنىڭ جەڭىمپازى ماراپاتتالادى.
ويىنىمىزدى «اتامەكەن» ونەرىمەن اياقتايمىز.
يبرايەۆا بوتاكوز سۋيۋندۋكوۆنا