مۇحيتتار
ساباقتىڭ تاقىرىبى: دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت جانە ونىڭ بولىكتەرى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك:
«دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت»، «ماتەريك»، «ارال»، «تۇبەك»، «تەڭىز» (شەتكى، ىشكى)، «شىعاناق»، «بۇعاز» ۇعىمدارى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ. كارتادان مۇحيتتاردى، تەڭىزدەردى، ماتەريكتەردى كورسەتە ءبىلۋ جانە سيپاتتاي الۋعا ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىق:
ويلارىن جيناقتاي بىلۋگە، ءوز بەتىمەن ەڭبەكتەنۋ ىسكەرلىكتەرىن، ويلاۋ قابىلەتتەرىن، كارتامەن جۇمىس ىستەۋ داعدىلارىن دامىتۋ.
تاربيەلىك:
جولداستارىنا كومەك بەرۋ، تاپقىرلىققا، بەلسەندىلىككە، تاباندىلىققا، تابيعي ورتانى ايالاي بىلۋگە تاربيەلەۋ، گەوگرافيالىق مادەنيەتكە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق – جاۋاپ، تەست جۇمىسى، ت. ب.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: دۇنيە ءجۇزىنىڭ فيزيكالىق كارتاسى، گلوبۋس، وقۋلىق.، باعالاۋ پاراعى، سۋرەتتەر، كەسكىن كارتا.
ساباقتىڭ بارىسى.
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ا) سالەمدەسۋ.
ءا) تۇگەندەۋ.
ب) ساباققا نازار اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. گيدروسفەرا دەگەنىمىز نە؟ (سۋ قابىعى)
2. تابيعاتتا سۋ نەشە كۇيدە كەزدەسەدى؟ (ءۇش كۇيدە)
3. فيزيكالىق كارتادان گيدروسفەرانىڭ قانداي بولىكتەرىن كورۋگە بولادى؟ (وزەن، كول، مۇحيت، تەڭىز، مۇزدىقتار)
4. سۋدىڭ مۇحيتتان قۇرلىققا، قۇرلىقتان مۇحيتقا ۇزدىكسىز اۋىسۋ پروسەسىن نە دەپ اتايدى؟ (دۇنيەجۇزىلىك سۋ اينالىمى)
5. تابيعاتتاعى سۋدىڭ ءرولى قانداي؟ (ماڭىزى وتە زور، سۋسىز تىرشىلىك جوق)
6. ۇيدە دايىنداعان: سۋ تۋرالى ولەڭدەرىن سۇراپ، سۋعا قاتىستى ماقال - ماتەلدەر، سۋعا قاتىستى تيىم سوزدەر سۇراۋ.
( «بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش»، «سۋلى جەر – نۋلى جەر»، «وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايدى»، «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە»، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» ت. ب.)
7. سونىمەن سۋدىڭ پايداسى مەن ماڭىزى زور، سۋسىز تىرشىلىك جوق ەكەنى بەلگىلى. سۋدى قورعاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
( - رەتسىز پايدالانباۋ؛
- زاۋىت، فابريكالاردان شىققان قالدىقتارىن سۋعا توكپەۋ؛
- تازارتقىش قوندىرعىلارىنان ءسۇزىپ وتكىزۋ؛
- مەملەكەتتىك زاڭدا كورسەتىلگەن وزەن، كول سۋلارىن قورعاۋ تۋرالى ءىس - شارالار
ورىندالىپ وتىرۋىن قاداعالاۋ.)
گيدروسفەرانىڭ قۇرامداس بولىكتەرىن اتاپ، تاقتاعا توپتاستىرۋ.
ءسوزجۇمباقتى شەشۋ ارقىلى جاڭا ساباقتىڭ تاقىرىبىن تابۋ (مۇحيتتار)
سۇراقتارى:
1. سۋ تەك مۇز تۇرىندە كەزدەسەتىن عالامشار؟(مارس)
2. گيدروسفەرانىڭ قۇرامداس بولىگى (مۇزدىق)
3. سۋدىڭ كوپ بولىگىن الىپ جاتقان گيدروسفەرانىڭ بولىگى / ياعني 97 پايىزىن (مۇحيت)
4. سۋ قابىعى (گيدروسفەرا)
5. قايدا 20 ملرد كم3 سۋ بار؟ (مانتيا)
6. گيدروسفەرانىڭ تىعىز بايلانىستاعى قابىعىنىڭ ءبىرى (اتموسفەرا)
7. مۇحيتتارداعى، اتموسفەراداعى، وزەندەردەگى، كولدەردەگى، مۇزدىقتارداعى، جەر استىنداعى سۋلار ۇنەمى نەدە بولادى؟ (اينالىم)
8. كۇن جۇيەسىندەگى عالامشارلاردىڭ ىشىندەگى تەك قاي عالامشاردا سۋ سۇيىق كۇيىندە كەزدەسەدى؟ (جەر)
ءىىى. جاڭا ساباق.
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى:
بالعىن بوبەك اقىل – ويدان ءنار العان،
ايتتى سۋعا، اعىپ تۇرعان كراننان:
- سەن قايدانسىڭ؟ نەدەن پايدا بولعانسىڭ؟
- مۇحيتتانمىن، مەن مۇحيتتان جارالعام!
سوسىن بوبەك اقىل – ويدان ءنار العان،
كوك ورماندا جاسىل – جەلەك ورالعان.
- سەن قايدانسىڭ؟ – دەپ سۇرادى شىقتان ءبىر.
- مۇحيتتانمىن، مەن مۇحيتتان جارالعام!
- سەن، گازدى سۋ، كوپىرشىك بوپ تارالعان،
- ءبىلىپ قوي، دوس، مەن شالعايدان كەلگەنمىن.
- مۇحيتتانمىن، مەن مۇحيتتان جارالعام!
بالعىن بوبەك اقىل – ويدان ءنار العان،
بوز تۇماننان، بۇتالارعا ورالعان.
- سەن قايدانسىڭ؟ – دەپ سۇرادى، ول ايتتى:
- مەن دە، دوسىم، كوك مۇحيتتان جارالعام!
عالامات پا؟ بولماڭىزدار ءشۇبالى،
بوزعىلت تۇمان، ماما بۇلتتار شۇبادى.
ىشكەن شايىڭ، قىراۋ مەن شىق، ءار تامشى،
بارلىعى دا مۇحيتتان بوپ شىعادى!
ەندەشە بالالار، جەر عالامشارىنداعى بارلىق سۋدىڭ اتاسى، ادامزاتقا ءالى تۇسىنىكسىز بولىپ جاتقان وزگەشە الەم دۇنيەسى – مۇحيتتار الەمىنە ارنالعان ساباعىمىزدى باستايىق.
- مۇحيت دەپ نەنى ايتادى؟ مۇحيت دەپ جەر بەتىنىڭ 3\4 بولىگىن الىپ جاتقان وراسان زور سۋدى ايتامىز، ەگەر گلوبۋستى شىر اينالدىرىپ قاراساق كوگىلدىر ءتۇستىڭ باسىم ەكەنىن كورەمىز. ول دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت دەپ اتالادى، ونىڭ ۇلەسىنە بۇكىل جەر بەتىنىڭ 361ملن. شق. تيەدى. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت ءبىر - بىرىنە جالعاسىپ جاتقان جەكە - جەكە ءتورت مۇحيتتان تۇرادى. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ كەز – كەلگەن نۇكتەسىنەن كەلەسى نۇكتەسىنە قۇرلىققا اياق باسپاي جەتۋگە بولادى.
- مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر قورشاپ جاتقان قۇرلىقتى ماتەريكتەر نەمەسە كونتينەنتتەر دەپ اتايدى. دۇنيە جۇزىندە التى ماتەريك بار.
(وقۋشىلار ماتەريكتەردى اتايدى)
- قۇرلىقتىڭ بارلىق جاعىنان سۋ قورشاعان بولىگى ارال دەپ اتالادى. (كارتادان گرەنلانديا، ماداگاسكار، يسلانديا ارالدارىن تابىڭدار)
- قۇرلىقتىڭ سۋ كەڭىستىگىنە تەرەڭ سۇعىنىپ كىرىپ تۇرعان بولىگىن تۇبەك دەپ اتايدى.(پيرەنەي، ءۇندىستان، اپەنين ت. ب.)
مۇحيتتاردىڭ اتاۋى.
- 1520 – 1521 ج. ج. ف. ماگەللان دۇنيە ءجۇزىن اينالۋ ساياحاتى كەزىندە العاش رەت تىنىق مۇحيتىن ءجۇزىپ وتكەن، سول ساپارىندا ەشقانداي داۋىلعا، سۋنامي تولقىندارىنا ۇشىراماعاندىقتان، وعان «تىنىق مۇحيت» دەپ ات قويعان. شىن مانىندە ەڭ تىنىشسىز، داۋىل ءجيى بولىپ تۇراتىن مۇحيت.
- ەجەلگى ەۋروپالىقتار وزدەرىنەن باتىستا وراسان زور قۇرلىق بار دەپ ەسەپتەگەن، قيالدارىنان شىققان بۇل قۇرلىقتى اتلانتيدا دەپ اتاعان جانە ونى سۋ استىنا باتىپ كەتتى دەپ بولجاعان، ال اتلانتيدا قۇرلىعى باتقان سۋ ايدىنى اتلانت مۇحيتى دەگەن اتقا يە بولىپ قالعان دەگەن بولجام بار.
- ال ءۇندى مۇحيتىنىڭ اتاۋى پورتۋگالدىق تەڭىزدە ءجۇزۋشى ۆاسكو دا گامانىڭ تۇڭعىش رەت وسى مۇحيتتى ءجۇزىپ ءوتىپ ءۇندىستانعا بارۋىمەن بايلانىستى.
- سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتىنىڭ اتى ايتىلىپ تۇرعانداي سولتۇستىكتە ورنالاسقاندىقتان جانە بەتىن مۇز باسىپ جاتاتىندىقتان وسىلاي اتالعان.
مۇحيت بولىكتەرى.
تەڭىزدەر دەپ مۇحيتتىڭ قۇرلىقپەن، ارالدارمەن نەمەسە سۋ استى قىراتتارىمەن ازدى كوپتى ءبولىنىپ جاتقان بولىكتەرىن اتايدى.
شەتكى ىشكى
بارەنس، كارسك، لاپتيەۆتەر جەرورتا، قارا، ازوۆ، بالتىق
ت. ب
بۇعاز - قۇرلىقتى ەكىگە ءبولىپ تۇرعان جانە كورشىلەس ەكى سۋ الابىن جالعاستىراتىن جىڭىشكە سۋ الابى.
(درەيك، ماگەللان، گيبرالتار، لا - مانش)
شىعاناق - مۇحيتتىڭ، تەڭىزدىڭ قۇرلىققا سۇعىنا ەنىپ جاتقان بولىگى
(كاليفورنيا، مەكسيكا، گۋدزون، بەنگال)
ءىV. بەكىتۋ.
1. كارتامەن جۇمىس. (تاقتاداعى كەسكىن كارتاعا مۇحيتتار مەن ماتەريكتەردىڭ اتتارىن جازۋ)
2. سەمانتيكالىق كارتا.
تەڭىز شىعا - ناق بۇعاز كول ىشكى تەڭىز شەتكى تەڭىز ارال ارالىق تەڭىز
مۇحيت، تەڭىز سۋلارىنىڭ قۇرلىققا سۇيىرلەنە نەمەسە تەرەڭىرەك ىشكە ەنگەن بولىگى +
قۇرلىقتاردى تەڭىز، كول، مۇحيت سۋلارىن ءبىر – بىرىمەن جالعاستىراتىن +
ماتەريكتەر مەن ارالدار ارقىلى ءبولىنىپ جاتقان مۇحيتتىڭ ءبىر بولىگى +
ماتەريكتىڭ ىشكى تۇيىق سۋلى ولكە نەمەسە ويپاڭعا جينالعان سۋ +
جەرورتا، ازوۆ تەڭىزدەرى قاي تەڭىز تۇرىنە جاتادى؟ +
اراب، بارەنس تەڭىزدەرى قاي تەڭىز تۇرىنە جاتادى؟ +
سۋلاۆەسي، فيدجي تەڭىزدەرى قاي تەڭىز تۇرىنە جاتادى؟ +
3. «ساندار سويلەيدى» ويىنى (ۇياشىق تاڭداۋ ارقىلى سانداردىڭ ءمانىن اشۋ)
361 ملن كم2، 92 ملن كم2، 11022 م، 180 ملن كم2، 8742 م، 5527م، 75 ملن كم2، 7729 م، 14 ملن كم2
4. «ەڭ، ەڭ، ەڭ...» ويىنى
ەڭ ۇلكەن ماتەريك. ەۋرازيا
ەڭ ۇلكەن مۇحيت. تىنىق
ەڭ تەرەڭ شۇڭعىما. ماريان
ەڭ سۋىق مۇحيت سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى
ەڭ تاياز مۇحيت سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى
ەڭ جىلى مۇحيت ءۇندى مۇحيتى
ەڭ تەرەڭ مۇحيت تىنىق مۇحيتى
ەڭ كىشى مۇحيت سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى
ەڭ ۇزىن مۇحيت اتلانت مۇحيتى
ەڭ ەندى مۇحيت تىنىق مۇحيتى
ەڭ كىشى ماتەريك اۆستراليا
4. رەبۋس
V. قورىتىندى.
جاراتىلىستارى ادام قايران قالارلىق تاڭعاجايىپ تىرشىلىك يەلەرى مۇحيت استىندا ءومىر سۇرۋدە. اسقان اقىلدىلىقپەن، عاجايىپ شەبەرلىكپەن جاراتىلعان بۇل دۇنيەنى عالىمدار ەندى عانا اشقان مۇحيت سۋلارىنىڭ ارالاسپاۋ قۇپياسىن بىلە وتىرىپ، الەمنىڭ ءالى اشىلماعان جۇمباق سىرلارى، عاجايىپ قۇپيالارىنىڭ كوپتىگىن بايقايمىز.
Vءى. ۇيگە تاپسىرما
1. §36. د/ج مۇحيت جانە ونىڭ بولىكتەرى
2. وقۋلىق سوڭىنداعى كەستەنى تولتىرۋ.
اتاۋى اۋدانى ملن كم² شەكتەسەتىن ماتەريكتەر ەڭ تەرەڭ جەرى، م
1. تىنىق مۇحيتى
2. ءۇندى مۇحيتى
3. اتلانت مۇحيتى
4. سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى
VΙءى. باعالاۋ.
جۇلدىزشالارىن ساناپ، كوپ جۇلدىزشا العان وقۋشىلاردى باعالايمىن.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك:
«دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت»، «ماتەريك»، «ارال»، «تۇبەك»، «تەڭىز» (شەتكى، ىشكى)، «شىعاناق»، «بۇعاز» ۇعىمدارى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ. كارتادان مۇحيتتاردى، تەڭىزدەردى، ماتەريكتەردى كورسەتە ءبىلۋ جانە سيپاتتاي الۋعا ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىق:
ويلارىن جيناقتاي بىلۋگە، ءوز بەتىمەن ەڭبەكتەنۋ ىسكەرلىكتەرىن، ويلاۋ قابىلەتتەرىن، كارتامەن جۇمىس ىستەۋ داعدىلارىن دامىتۋ.
تاربيەلىك:
جولداستارىنا كومەك بەرۋ، تاپقىرلىققا، بەلسەندىلىككە، تاباندىلىققا، تابيعي ورتانى ايالاي بىلۋگە تاربيەلەۋ، گەوگرافيالىق مادەنيەتكە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق – جاۋاپ، تەست جۇمىسى، ت. ب.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: دۇنيە ءجۇزىنىڭ فيزيكالىق كارتاسى، گلوبۋس، وقۋلىق.، باعالاۋ پاراعى، سۋرەتتەر، كەسكىن كارتا.
ساباقتىڭ بارىسى.
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ا) سالەمدەسۋ.
ءا) تۇگەندەۋ.
ب) ساباققا نازار اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. گيدروسفەرا دەگەنىمىز نە؟ (سۋ قابىعى)
2. تابيعاتتا سۋ نەشە كۇيدە كەزدەسەدى؟ (ءۇش كۇيدە)
3. فيزيكالىق كارتادان گيدروسفەرانىڭ قانداي بولىكتەرىن كورۋگە بولادى؟ (وزەن، كول، مۇحيت، تەڭىز، مۇزدىقتار)
4. سۋدىڭ مۇحيتتان قۇرلىققا، قۇرلىقتان مۇحيتقا ۇزدىكسىز اۋىسۋ پروسەسىن نە دەپ اتايدى؟ (دۇنيەجۇزىلىك سۋ اينالىمى)
5. تابيعاتتاعى سۋدىڭ ءرولى قانداي؟ (ماڭىزى وتە زور، سۋسىز تىرشىلىك جوق)
6. ۇيدە دايىنداعان: سۋ تۋرالى ولەڭدەرىن سۇراپ، سۋعا قاتىستى ماقال - ماتەلدەر، سۋعا قاتىستى تيىم سوزدەر سۇراۋ.
( «بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش»، «سۋلى جەر – نۋلى جەر»، «وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايدى»، «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە»، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» ت. ب.)
7. سونىمەن سۋدىڭ پايداسى مەن ماڭىزى زور، سۋسىز تىرشىلىك جوق ەكەنى بەلگىلى. سۋدى قورعاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
( - رەتسىز پايدالانباۋ؛
- زاۋىت، فابريكالاردان شىققان قالدىقتارىن سۋعا توكپەۋ؛
- تازارتقىش قوندىرعىلارىنان ءسۇزىپ وتكىزۋ؛
- مەملەكەتتىك زاڭدا كورسەتىلگەن وزەن، كول سۋلارىن قورعاۋ تۋرالى ءىس - شارالار
ورىندالىپ وتىرۋىن قاداعالاۋ.)
گيدروسفەرانىڭ قۇرامداس بولىكتەرىن اتاپ، تاقتاعا توپتاستىرۋ.
ءسوزجۇمباقتى شەشۋ ارقىلى جاڭا ساباقتىڭ تاقىرىبىن تابۋ (مۇحيتتار)
سۇراقتارى:
1. سۋ تەك مۇز تۇرىندە كەزدەسەتىن عالامشار؟(مارس)
2. گيدروسفەرانىڭ قۇرامداس بولىگى (مۇزدىق)
3. سۋدىڭ كوپ بولىگىن الىپ جاتقان گيدروسفەرانىڭ بولىگى / ياعني 97 پايىزىن (مۇحيت)
4. سۋ قابىعى (گيدروسفەرا)
5. قايدا 20 ملرد كم3 سۋ بار؟ (مانتيا)
6. گيدروسفەرانىڭ تىعىز بايلانىستاعى قابىعىنىڭ ءبىرى (اتموسفەرا)
7. مۇحيتتارداعى، اتموسفەراداعى، وزەندەردەگى، كولدەردەگى، مۇزدىقتارداعى، جەر استىنداعى سۋلار ۇنەمى نەدە بولادى؟ (اينالىم)
8. كۇن جۇيەسىندەگى عالامشارلاردىڭ ىشىندەگى تەك قاي عالامشاردا سۋ سۇيىق كۇيىندە كەزدەسەدى؟ (جەر)
ءىىى. جاڭا ساباق.
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى:
بالعىن بوبەك اقىل – ويدان ءنار العان،
ايتتى سۋعا، اعىپ تۇرعان كراننان:
- سەن قايدانسىڭ؟ نەدەن پايدا بولعانسىڭ؟
- مۇحيتتانمىن، مەن مۇحيتتان جارالعام!
سوسىن بوبەك اقىل – ويدان ءنار العان،
كوك ورماندا جاسىل – جەلەك ورالعان.
- سەن قايدانسىڭ؟ – دەپ سۇرادى شىقتان ءبىر.
- مۇحيتتانمىن، مەن مۇحيتتان جارالعام!
- سەن، گازدى سۋ، كوپىرشىك بوپ تارالعان،
- ءبىلىپ قوي، دوس، مەن شالعايدان كەلگەنمىن.
- مۇحيتتانمىن، مەن مۇحيتتان جارالعام!
بالعىن بوبەك اقىل – ويدان ءنار العان،
بوز تۇماننان، بۇتالارعا ورالعان.
- سەن قايدانسىڭ؟ – دەپ سۇرادى، ول ايتتى:
- مەن دە، دوسىم، كوك مۇحيتتان جارالعام!
عالامات پا؟ بولماڭىزدار ءشۇبالى،
بوزعىلت تۇمان، ماما بۇلتتار شۇبادى.
ىشكەن شايىڭ، قىراۋ مەن شىق، ءار تامشى،
بارلىعى دا مۇحيتتان بوپ شىعادى!
ەندەشە بالالار، جەر عالامشارىنداعى بارلىق سۋدىڭ اتاسى، ادامزاتقا ءالى تۇسىنىكسىز بولىپ جاتقان وزگەشە الەم دۇنيەسى – مۇحيتتار الەمىنە ارنالعان ساباعىمىزدى باستايىق.
- مۇحيت دەپ نەنى ايتادى؟ مۇحيت دەپ جەر بەتىنىڭ 3\4 بولىگىن الىپ جاتقان وراسان زور سۋدى ايتامىز، ەگەر گلوبۋستى شىر اينالدىرىپ قاراساق كوگىلدىر ءتۇستىڭ باسىم ەكەنىن كورەمىز. ول دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت دەپ اتالادى، ونىڭ ۇلەسىنە بۇكىل جەر بەتىنىڭ 361ملن. شق. تيەدى. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت ءبىر - بىرىنە جالعاسىپ جاتقان جەكە - جەكە ءتورت مۇحيتتان تۇرادى. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ كەز – كەلگەن نۇكتەسىنەن كەلەسى نۇكتەسىنە قۇرلىققا اياق باسپاي جەتۋگە بولادى.
- مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر قورشاپ جاتقان قۇرلىقتى ماتەريكتەر نەمەسە كونتينەنتتەر دەپ اتايدى. دۇنيە جۇزىندە التى ماتەريك بار.
(وقۋشىلار ماتەريكتەردى اتايدى)
- قۇرلىقتىڭ بارلىق جاعىنان سۋ قورشاعان بولىگى ارال دەپ اتالادى. (كارتادان گرەنلانديا، ماداگاسكار، يسلانديا ارالدارىن تابىڭدار)
- قۇرلىقتىڭ سۋ كەڭىستىگىنە تەرەڭ سۇعىنىپ كىرىپ تۇرعان بولىگىن تۇبەك دەپ اتايدى.(پيرەنەي، ءۇندىستان، اپەنين ت. ب.)
مۇحيتتاردىڭ اتاۋى.
- 1520 – 1521 ج. ج. ف. ماگەللان دۇنيە ءجۇزىن اينالۋ ساياحاتى كەزىندە العاش رەت تىنىق مۇحيتىن ءجۇزىپ وتكەن، سول ساپارىندا ەشقانداي داۋىلعا، سۋنامي تولقىندارىنا ۇشىراماعاندىقتان، وعان «تىنىق مۇحيت» دەپ ات قويعان. شىن مانىندە ەڭ تىنىشسىز، داۋىل ءجيى بولىپ تۇراتىن مۇحيت.
- ەجەلگى ەۋروپالىقتار وزدەرىنەن باتىستا وراسان زور قۇرلىق بار دەپ ەسەپتەگەن، قيالدارىنان شىققان بۇل قۇرلىقتى اتلانتيدا دەپ اتاعان جانە ونى سۋ استىنا باتىپ كەتتى دەپ بولجاعان، ال اتلانتيدا قۇرلىعى باتقان سۋ ايدىنى اتلانت مۇحيتى دەگەن اتقا يە بولىپ قالعان دەگەن بولجام بار.
- ال ءۇندى مۇحيتىنىڭ اتاۋى پورتۋگالدىق تەڭىزدە ءجۇزۋشى ۆاسكو دا گامانىڭ تۇڭعىش رەت وسى مۇحيتتى ءجۇزىپ ءوتىپ ءۇندىستانعا بارۋىمەن بايلانىستى.
- سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتىنىڭ اتى ايتىلىپ تۇرعانداي سولتۇستىكتە ورنالاسقاندىقتان جانە بەتىن مۇز باسىپ جاتاتىندىقتان وسىلاي اتالعان.
مۇحيت بولىكتەرى.
تەڭىزدەر دەپ مۇحيتتىڭ قۇرلىقپەن، ارالدارمەن نەمەسە سۋ استى قىراتتارىمەن ازدى كوپتى ءبولىنىپ جاتقان بولىكتەرىن اتايدى.
شەتكى ىشكى
بارەنس، كارسك، لاپتيەۆتەر جەرورتا، قارا، ازوۆ، بالتىق
ت. ب
بۇعاز - قۇرلىقتى ەكىگە ءبولىپ تۇرعان جانە كورشىلەس ەكى سۋ الابىن جالعاستىراتىن جىڭىشكە سۋ الابى.
(درەيك، ماگەللان، گيبرالتار، لا - مانش)
شىعاناق - مۇحيتتىڭ، تەڭىزدىڭ قۇرلىققا سۇعىنا ەنىپ جاتقان بولىگى
(كاليفورنيا، مەكسيكا، گۋدزون، بەنگال)
ءىV. بەكىتۋ.
1. كارتامەن جۇمىس. (تاقتاداعى كەسكىن كارتاعا مۇحيتتار مەن ماتەريكتەردىڭ اتتارىن جازۋ)
2. سەمانتيكالىق كارتا.
تەڭىز شىعا - ناق بۇعاز كول ىشكى تەڭىز شەتكى تەڭىز ارال ارالىق تەڭىز
مۇحيت، تەڭىز سۋلارىنىڭ قۇرلىققا سۇيىرلەنە نەمەسە تەرەڭىرەك ىشكە ەنگەن بولىگى +
قۇرلىقتاردى تەڭىز، كول، مۇحيت سۋلارىن ءبىر – بىرىمەن جالعاستىراتىن +
ماتەريكتەر مەن ارالدار ارقىلى ءبولىنىپ جاتقان مۇحيتتىڭ ءبىر بولىگى +
ماتەريكتىڭ ىشكى تۇيىق سۋلى ولكە نەمەسە ويپاڭعا جينالعان سۋ +
جەرورتا، ازوۆ تەڭىزدەرى قاي تەڭىز تۇرىنە جاتادى؟ +
اراب، بارەنس تەڭىزدەرى قاي تەڭىز تۇرىنە جاتادى؟ +
سۋلاۆەسي، فيدجي تەڭىزدەرى قاي تەڭىز تۇرىنە جاتادى؟ +
3. «ساندار سويلەيدى» ويىنى (ۇياشىق تاڭداۋ ارقىلى سانداردىڭ ءمانىن اشۋ)
361 ملن كم2، 92 ملن كم2، 11022 م، 180 ملن كم2، 8742 م، 5527م، 75 ملن كم2، 7729 م، 14 ملن كم2
4. «ەڭ، ەڭ، ەڭ...» ويىنى
ەڭ ۇلكەن ماتەريك. ەۋرازيا
ەڭ ۇلكەن مۇحيت. تىنىق
ەڭ تەرەڭ شۇڭعىما. ماريان
ەڭ سۋىق مۇحيت سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى
ەڭ تاياز مۇحيت سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى
ەڭ جىلى مۇحيت ءۇندى مۇحيتى
ەڭ تەرەڭ مۇحيت تىنىق مۇحيتى
ەڭ كىشى مۇحيت سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى
ەڭ ۇزىن مۇحيت اتلانت مۇحيتى
ەڭ ەندى مۇحيت تىنىق مۇحيتى
ەڭ كىشى ماتەريك اۆستراليا
4. رەبۋس
V. قورىتىندى.
جاراتىلىستارى ادام قايران قالارلىق تاڭعاجايىپ تىرشىلىك يەلەرى مۇحيت استىندا ءومىر سۇرۋدە. اسقان اقىلدىلىقپەن، عاجايىپ شەبەرلىكپەن جاراتىلعان بۇل دۇنيەنى عالىمدار ەندى عانا اشقان مۇحيت سۋلارىنىڭ ارالاسپاۋ قۇپياسىن بىلە وتىرىپ، الەمنىڭ ءالى اشىلماعان جۇمباق سىرلارى، عاجايىپ قۇپيالارىنىڭ كوپتىگىن بايقايمىز.
Vءى. ۇيگە تاپسىرما
1. §36. د/ج مۇحيت جانە ونىڭ بولىكتەرى
2. وقۋلىق سوڭىنداعى كەستەنى تولتىرۋ.
اتاۋى اۋدانى ملن كم² شەكتەسەتىن ماتەريكتەر ەڭ تەرەڭ جەرى، م
1. تىنىق مۇحيتى
2. ءۇندى مۇحيتى
3. اتلانت مۇحيتى
4. سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى
VΙءى. باعالاۋ.
جۇلدىزشالارىن ساناپ، كوپ جۇلدىزشا العان وقۋشىلاردى باعالايمىن.
You Might Also Like
