ناچار جەسىردىڭ ءىسى
سىنعان تەمىر تورلارىندا بوز قاۋىرساقتار اس ازىرلەيتىن كەكانا ىستىعىنان پىسىناپ، ەسىرىكتەنىپ كەتكەن. سىرتى قىزعىلت تۇسقاعازبەن جەلىمدەلگەن تاقتاي قورشاۋ ىشىنەن كوكشىل ىستىق ءتۇتىن بۇرقىراپ جاتىر. اسحانانىڭ اق كىرپىگە ۇقساس قوجايىنى تيگران تارەلكەلەرگە مايلى قۋىرداقتى كەيىستى كەيىپپەن شىجىلداتىپ سالىپ جاتىر. قىشقىل قۇيىلعان شىنىلارداعى كۆاس كۇن شۇعىلاسىنان كوپىرشىپ كەتىپتى. تەرمومەتردەگى سىناپ ۇگىلىپ كەتكەندەي سوزىلىپ بارىپ، ەلۋىنشى بولىكتى باسىپ تۇر. تاڭەرتەڭگى ساعات توعىزدىڭ كەزى.
ماعان جانە گەولوگ پروكوفيەۆكە اكەلگەن قۋىرداعى كۇيدىرىلگەن كوكس ءتارىزدى. ونىڭ اقساق ۇستەلشەگە اكەلىپ قويىلۋىنىڭ ءوزى بەت-اۋزىمىزدى كراسنوۆودسكىنىڭ قايناعان كۇنىنەن بەتەر كۇيدىرىپ بارادى.
پروكوفيەۆ تارەلكەسىنە ۇركە قاراپ، ونى ايىرىنىڭ ۇشىمەن ارىرەك ىسىرىپ قويدى. ونىڭ سوزىنە جۇگىنسەك، مۇنداي تاعامدى جەۋ "مۇمكىن ەمەس". ءبىز ءبىر-بىر شىنىدان ىستىق كۆاس ءىشىپ، سۋعا تۇسەتىن جەرگە باردىق. بۇكىل جول بويى ءبىزدى اشىتقى ءيىسى وكشەلەپ قۋدى دا وتىردى. سول ءيىس بىزدەن شىعىپ جاتىر. پروكوفيەۆ سىپايى كەيىپپەن بىردەڭەگە ۇرسىپ كەلەدى. عۇمىرىندا تۇڭعىش رەت ونىڭ مۇناي ينستيتۋتى عىلىمي قىزمەتكەرىنىڭ بويىنان لابوراتوريا مەن مۇنايدىڭ ءيىسى ەمەس، سىرا اشىتقىسىنىڭ ءيىسى شىعۋدا.
تاپ وسىنداي تاندىرى كەپكەن تاڭەرتەڭگى شاقتا سۋعا شومىلعاننان وتكەن جان راقاتى بار ما؟! اق قايىقتار بۇيىرلەرىندە تولقىندار ساۋلەسى شاعىلىسىپ ويناپ جاتىر. ولاردىڭ جاسىل نۇرى اي ساۋلەلى اكىك تاس نۇرىنداي نازىك ەدى. سۋ بەتىندە قالقىپ جۇرگەن قاباققا شاباقتاردىڭ كۇمىس تۇيرەۋىشتەرى شۇپىرلەسە ۇمتىلادى. سۋدىڭ ءتۇبى، كوگىلدىر قۇمداۋىت ءتۇبى انىق كورىنەدى، سو ماڭدا بادىراق كوز بۇزاۋباس بالىق كەزىپ ءجۇر. ءتىپتى تەڭىز تۇبىندە توت باسىپ، ىبىرسىپ جاتقان كونسەرۆىنىڭ بلانكىلەرى دە اسىل مەتالداردان جاسالعانداي بولىپ كورىنەدى.
تەڭىز شۋىلى تولاستاپتى. ۋفرا جارتاستارىنان قالاعا ىستىق جەل سوعادى دا وسى ارادا ال-دارمەنى تاۋسىلىپ، جاعالاۋدا باسىلىپ قالادى.
سۋعا شومىلاتىن ەرتەڭگى شاق مەنىڭ كۇللى جوسپارىمنىڭ اياعىن اسپاننان كەلتىردى. مەن قارابۇعازعا كەلە جاتقانمىن، و جاقتا يندۋستريانىڭ قاراقۇم شولىندەگى العى شەبى ۇلكەن حيميالىق كومبينات سالۋ ءىسى بەلگىلەنگەن ەدى. كراسنوۆودسكىگە تاشكەنت ارقىلى بارۋ ءۇشىن، مەن ون تاۋلىك بويى ۆاگوننىڭ شاڭ-توزاڭىنا تۇنشىعىپ، ىستىق كۇننىڭ شۇعىلالى جارىعى كوزىمدى قارىپ، ازاپقا ءتۇستىم.
كراسنوۆودسكىدە مەن بولشيەۆيك-گەولوگ پروكوفيەۆپەن كەزدەستىم. مەن ونىڭ كەشقۇرىم "ءقارابۇعازسۇلفات" ترەستىنىڭ جاتاقحاناسىنان وتە ءبىر مۇشكىل حالدە وتىرعان كەزىندە تاپ بولدىم.
كورشى كينودا قاجۋدى بىلمەيتىن ءبىر پيانيست كلاۆيشتەر ۇستىندە ساۋساقتارىن جوسىتىپ جاتتى. پروكوفيەۆ توسەگى ۇستىندە جايسىز ىستىقتان جانىن قويارعا جەر تاپپاي قينالىپ، ءارى زەرىگىپ، ناسكيشەڭ وتىر ەكەن جانە سىرتقا مۇلدە شىعا المايتىن كورىنەدى: مىنەزى جۇمساق بولعانى سەبەپتى، ول ءوزىنىن سارى باتىڭكەسىن ميشا شوفەرگە بەرەدى. ميشا كينوعا كەتىپتى. كراسنوۆودسكىدە جالت ەتىپ ءبىر كورىنۋ ءۇشىن، ول پروكوفيەۆتىڭ باتىڭكەسىن قيىلىپ سۇراپ الىپ، ونىڭ ورنىنا جاعار ماي ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن جىرتىق كەنەپ ەتىگىن قالدىرادى. پروكوفيەۆ، ميشا، تەگى كراسنوۆودسكىنىڭ ءبىر ازاماتشاسىن ۇناتىپ، جەلىگىپ ءجۇر مە دەپ كۇماندانادى.
مەن كورشى ايەلدەن جۇگىرىپ بارىپ، سۋ سۇراپ اكەلدىم. ءبىز كىرپيازدانا پىسقىرىپ تۇرعان پريمۋستى ازەر جاعىپ، شايدى كۇتىپ، توسەكتەرىمىزگە جانتايا-جانتايا كەتتىك. پروكوفيەۆ پريمۋستىڭ مىنەزىن بىلەدى ەكەن، ءبىر ساعات وتپەي شاي قاينامايدى دەپ، ءبىر-اق كەستى.
مەنىڭ قارابۇعازعا بارا جاتقانىمدى ءبىلىپ، پروكوفيەۆ جاندانىپ سالا بەردى، ورنىنان تۇرىپ، بولمە ىشىندە ارلى-بەرلى جۇرە باستادى .
— بارىنەن دە بۇرىن، — دەدى ول، — ءسىز اۋەلى مارشرۋتتى — جۇرەتىن جولىڭىزدى مۇقيات ويلاستىرىپ الىڭىز. كانە، اقىلعا سالىپ كورەلىكشى.
— ياعني قايداعى مارشرۋت؟ وسى ارادان تەڭىزبەن جۇرسەك، قارابۇعازعا دەيىن ەكى ءجۇز-اق شاقىرىم.
پروكوفيەۆ ميىعىنان قاراپ، كۇلىپ جىبەردى.
— ەگەر ءسىز قارابۇعازعا ترەستىڭ قىزمەتكەرى رەتىندە باراتىن بولساڭىز، ارينە ەكى ءجۇز شاقىرىم. ءبىراق ءسىز مۇلدە باسقا نارسەنى ىزدەپ بارا جاتىرسىز: مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، ءسىز قارابۇعازدىڭ كۇللى پروبلەماسىن زەرتتەگىڭىز كەلەدى. سولاي ما؟ وندا جۇرەر جولىڭىز كۇردەلىلەنىپ، قيىنداپ كەتەدى. سونداي ساپار جاساۋدى مەن دە باياعىدان بەرى ارمانداپ كەلەمىن. ونى مەن ونىڭ ەڭ ۋاق بولشەكتەرىنە دەيىن ەسكەرىپ، جاساپ قويعانمىن. ءبىراق مەنىڭ اقشام جوق، ال ءسىزدىڭ اقشاڭىز بار، سول سەبەپتى دە مەن سىزگە ءوز مارشرۋتىمدى تەگىننەن-تەگىن بەرەمىن.
ءبىر عاجابى بۇل كىسى فيلانتروپ عالىمنىڭ مۇلدە جاڭا ءتيپى بولاتىن: ول ميشاعا باتىڭكەسىن، ال ماعان مۇقيات ويلانىپ جاساعان مارشرۋتىن بەرىپ وتىر.
پروكوفيەۆتىڭ قاراڭعى بولمەدە جۇرگەن ءاربىر قادامى شىبىنداردىڭ ىزىڭداعانىن كۇشەيتە ءتۇستى. سان مىڭ شىبىن وسىناۋ ۇزىن بويلى كىسىنىڭ توسىن قيمىلىنان بار مازا-تىنىشتىعىنان ايىرىلىپ، سونىڭ ماڭىندا ءۇيىرىلىپ ۇشىپ ءجۇردى.
كينوداعى پيانيست كلاۆيشتاردى جۇدىرىعىمەن قويىپ قالدى. رويال، قاتتى شوشىپ، بۇرىشتان اينالىپ شىعا كەلگەن كىسىدەي، جانۇشىرا قىشقىرىپ جىبەردى.
— ەسىتتىڭىز بە؟ — دەدى پروكوفيەۆ. — تاعىلىق!
ول قايتادان بولمە ىشىندە ادىمداپ ءجۇرىپ كەتتى.
— قارابۇعازعا ءسىزدىڭ سپيرال بويىمەن بارۋىڭىزعا تۋرا كەلەدى،
دەپ پروكوفيەۆ ءسوزىن ساباقتاي ءتۇستى. — قارابۇعاز دەگەنىمىز نە
وسى؟ گلاۋبەر تۇزىنىڭ الەمدەگى اسا ۇلى، سارقىلمايتىن قورى. ءبىراق ءىستىڭ ءمانىسى مۇندا ەمەس. ءىستىڭ ءمانىسى - وسىناۋ بايلىقتى قالاي پايدالانۋدا. قارابۇعازدا ءتۇز بار، ءبىراق كومىر، مۇناي، سۋ، گازدار جوق، وسىناۋ تۇزدى اسا باعالى حيميالىق زاتتار شىعاراتىڭداي ەتىپ وڭدەۋگە ىرگەلى نەگىز جوق، سول سەبەپتى دە كومبيناتقا دا ورىن جوق سياقتى بولىپ كورىنەدى. ءبىراق كومىر، مۇناي، سۋ جانە گازدار شىعاناقتىڭ اينالاسىن قورشاعان قيسىق سىزىق بويىندا جاتىر. شىعاناقتى زەرتتەمەستەن بۇرىن، ءبىز وعان اپاراتىن جول-جونەكەيدى زەرتتەۋىمىز كەرەك. مەنىڭ مارشرۋتىم دا وسىعان نەگىزدەلگەن.
شاينەك قاينادى. ءداپ سول ۋاقىتتا ينجەنەر حوروبرىح پەن توپوگراف بارحين كەلدى. ولار قاتىگەز مۋزىكاعا شىداماي، شاڭىرقاي شولدەپ، كينودان قاشىپ كەتىپتى.
حوروبرىح بىردەن اڭگىمەنىڭ جەلىسىن پروكويەۆتىڭ جۇمساق قولىنان جۇلىپ الدى. ول ءجۇزى شالياپينگە كەلەتىن، اسكەردەي جىپ-جيناقى، بيىك بويلى كىسى ەكەن. ول كراسنوۆودسكىدەن قارابۇعازعا دەيىن قارا جول تارتۋ ىستەرىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانۋ جاعىن باسقارادى ەكەن.
بىرنەشە كۇن بويى مەن ونى باقىلاپ ءجۇردىم. ونىڭ ارمياسى تەك شارۋاشىلىقتى باسقاراتىن كورچاگيننەن، بىرنەشە كومسومول-توپوگراف پەن تۇرىكمەن-جۇمىسشىسىنان جانە ءتورت تۇيەدەن قۇرالسا دا، ول مايدانداعى قولباسشى سياقتى جۇمىس ىستەدى. ءبىراق وسىناۋ شاعىن ارميانىڭ ىس-ارەكەتى تەز جانە دالمە-دال مەرزىمىندە جۇزەگە اساتىن ەدى. حوروبرىحتىڭ جارلىقتارى قىسقا بولاتىن جانە ناپولەوننىڭ: "سولداتتار، پيراميدالار بيىگىنەن سەندەرگە قىرىق عاسىر كوزىن تىگىپ تۇر"، — دەگەن اسا ايگىلى ءسوزىن ەسكە تۇسىرەتىن.
ءبىر وكىنىشتى جەرى، حوروبرىحتىڭ ەش جەردە جازىلماعان بۇيرىقتارىنان ءشولدىڭ قاتالدىعى مەن ۇلىلىعى بىلىنەتىن. ول كۇندەي كۇركىرەگەن جۋان داۋسىمەن: "توپوگرافتار! سىزدەر كوس ادجىنىڭ اششى بۇلاقتارىنان بارىپ شىعىپ، تەمىرلان زامانىنىڭ جارتاستا قاشالعان جازۋلارىندا ءجۇز تۇيەنى سۋعارۋعا بولادى دەيتىن قۇدىقتارىن قۋالاي جۇرەسىڭدەر. سول قۇدىقتاردان باستاپ، قارا جولدى سولتۇستىك باتىسقا قاراي تارتاسىزدار، ءبىراق ەستەرىڭىزدە بولسىن، سول ماڭايداعى ولشەۋ ءىسى تۇزدى كولدەردىڭ شاعىلىسۋىنا بايلانىستى ءجيى-جيى بۇرمالانىپ وتىرادى"، — دەدى عوي.
حوروبىح بۇكىل عۇمىرىن ورتا ازيادا وتكىزدى. ول ازامات سوعىسىنا كاتىستى. اسكەري كوممۋنيزم ءداۋىرىنىڭ نىشاندارى — شۇعىل شەشىمدەردىڭ، باتىل قيمىل-كىلىقتار مەن سىرتقى دەكىرلىكتىڭ بەلگىلەرى ونىڭ مىنەز-قۇلقىندا ەڭ سوڭعى كۇندەرگە دەيىن، تاسقا باسقانداي بولىپ قالعان ەدى.
قىستى كۇندەرى ول كولىكپەن قۇبا ءشولدى باسىپ، قارابۇعازعا باراتىن، ال كۇزدە تۇرىكمەن قايىقتارىمەن قارابۇعازدان باكۋگە جول تارتاتىن.
ينجەنەرلەردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ بۇعان باتىلدىعى جەتپەيتىن. ءجۇزۋ ساپارى اجالمەن ويناۋعا ۇقسايتىن.
حوروبرىح سول قايىقتاردىڭ تەڭىزدە ءجۇزۋ قاسيەتتەرى تۋرالى ماقالا جازىپ، ونى اشحابادتاعى ولكەتانۋ جۋرنالىنا باستىردى. ماقالانىڭ ىڭعايىنا قاراعاندا، تۇرىكمەن قايىقتارى پاروحودتار مەن جەدەل ءجۇرىستى موتورلى كاتەرلەردەن بەرىكتەۋ بولىپ كورىنەدى. حوروبرىحتىڭ بۇل قايىقتاردى ايرىقشا باعالايتىن ءبىر قاسيەتى — ولاردىڭ جىك-جىكتەرىنىڭ اراسىنا ەشتەڭەنى تىقپالاۋدىڭ قاجەتى بولمايتىن - ونىڭ جەكە-جەكە تاقتالارى بىر-بىرىنە كەرەمەتتەي دالدىكپەن جىمداستىرىلعانى سونداي، ارا-اراسىندا پىشاق جۇزىندەي دە سىزات قالمايتىن. حوروبرىحتى ءبىر جايت قانا الاڭداتاتىن:
قارابۇعازدىڭ سۋىنا تۇسكەننەن كەيىن تۇرىكمەن قايىقتارىنىڭ تۇبىنەن ءجيى-جيى سۋ ءوتىپ كەتەدى، كەيدە ءتىپتى سۋعا باتىپ تا كەتەدى.
حوروبرىح وسى ءبىر قۇبىلىستى زەرتتەۋ ىسىنە كىرىسىپ تە كەتەدى — تەك قىزىق قۋالاپ، قىزىنعاندىقتان ەمەس، ويتكەنى سوڭعى كەزدەرگە دەيىن شالعايداعى كاسىپشىلىكتەردەن بۇعازعا گلاۋبەر تۇزى (ميرابيليت) وسى قايىقپەن تاسىلاتىن. قايىقتىڭ وسالدىعىنىڭ سەبەبى قارابۇعاز سۋىندا بولاتىن جانە وعان قوسا ءاربىر اعاشتا، ءتىپتى ونىڭ ابدەن قۋراپ قالعانىندا دا، تۇششى سۋدىڭ زارەدەي ىلعالى بولادى. ال قارابۇعاز سۋى ەرىگەن تۇزعا ابدەن قانىققان عوي، — دەيدى حوروبرىح. قايىق قارابۇعازعا تاپ بولعان كەزدە، ونىڭ جەبىر سۋى سول ساتتە، دەرەۋ قايىقتىڭ تاقتاي جاقتاۋلارىنداعى ىلعال اتاۋلىنى تۇگەلدەي سورىپ الادى، سوسىن تاقتالاردىڭ جىك-جىگى اشىلادى دا، ول شىم باتىپ كەتەدى. حوروبرىح بۇل تەوريادان ايىرىلمادى، سونى قاتتى ۇستاندى.
كەشتىڭ قالعان ۋاقىتى تۇرىكمەن قايىقتارىنان سۋدىڭ اعۋ سەبەپتەرى تۋرالى جانە قارابۇعاز شىعاناعىن زەرتتەۋ تاريحى تۋرالى، حوروبرىحتىڭ حيكاياسى جايلى ەگەس، ەرەگىس ۇستىندە ءوتتى. حوروبرىح قارابۇعازدا 1914 جىلى ءبىرىنشى رەت بولىپتى، سول سەبەپتى دە ەزىن قارابۇعازدىڭ كونە تۇرعىنىمىن دەپ ەسەپتەۋگە تولىق حاقىم بار دەيدى.
پروكوفيەۆ كەشە كەشقۇرىم ماعان مارشرۋتتى بەرىپ ۇلگىرمەگەن بولاتىن، سوندىقتان دا ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز ەرتەڭگىسىن سۋعا تۇسەتىن جەردە اياقتالدى.
— ءسىزدىڭ مارشرۋتىڭىز تومەندەگىدەي بولۋعا ءتيىس، — دەدى پروكوفيەۆ شومىلما باسقىشىندا كولەڭكەدە وتىرىپ. - ەڭ اۋەلى ءوزىڭىز ءداپ ءقازىر وتىرعان كراسنوۆودسكىدە بولاسىز، سوسىن داعىستانعا — بەريكەي مەن ماحاچكالاعا، سوسىن ەمبىگە، ەڭ سوڭىندا ماڭعىستاۋ تۇبەگىنە باراسىز، تەك سودان كەيىن عانا قارابۇعازعا بارۋعا قۇقىلىسىز. نەبارى كاسپيي تەڭىزىمەن ءۇش مىڭ شاقىرىم، كۇرلىقپەن جۇزدەگەن شاقىرىم جۇرەسىز. كراسنوۆودسكىنىڭ ماڭايى مۇناي مەن گازعا باي، داعىستان — گازعا، ەمبى — مۇناي مەن اك كەنىنە، ال ماڭعىستاۋ — تاس كومىرگە، فوسفوريتتەر مەن مۇنايعا كەنەلۋلى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى قارابۇعاز ءميرابيليتىن وڭدەپ، اسا باعالى حيميالىق ونىمدەردى شىعارۋعا وتە قاجەت. وسىلار بولماسا قارابۇعاز كومبيناتىن سالۋدىڭ ەشبىر ءمانى جوق. قالاي، بۇعان كەلىسەسىز بە؟
— كەلىسەمىن.
پروكوفيەۆ سۋعا سەكىرىپ ءتۇستى. ول ءوز دەنەسىمەن بىرگە سۋ تۇبىنە دەيىن كوپتەگەن اۋانى الا باردى: ونىڭ اينالاسىنداعى سۋ گازدىڭ وتە ۋاق وتاۋ-وتاۋ كوبىكتەرىنەن اپپاق بولىپ كەتتى.
كورشى كابينكادان سۋعا شالپ ەتىپ، حوروبرىح قۇلاپ ءتۇستى.
— قىراندار، سالاماتسىڭدار! — دەپ ايقايلادى دا، ول ءبىر سۇڭگىپ شىعىپ، ۋفرا جارتاستارىنا قاراي قۇلاشىن كەڭ تاستاپ، ءجۇزىپ بارا جاتتى.
ول جالتىر سۋ ساۋلەسىنە مالىنىپ ءجۇزىپ بارادى. ول وندا ءتۇرلى-تۇستى عاجايىپ ءبىر مۇحيتقا باتىپ بارا جاتقانداي بولىپ كورىنەدى. حوروبرىحقا قاراي توتەلەپ، اق سارى ءتۇستى ترۋباسى بار پاروحود سىزىپ كەلەدى. ونىڭ كوپىرشەسىنەن "لافارگ" دەگەن وراسان زور جازۋ قاراۋىتادى.
اپتاپ الاۋلاپ، قىزعىلت ءتۇتىن بولىپ، ءولى تاۋلار مەن الىستا كەڭ كولەمدى ءبىر بەيمالىم قۇرلىق سياقتى، جالتىراپ جاتقان قۇم قايراڭدارىنا ءتۇسىپ جاتىر.
كەشكە سالىم مەن پروكوفيەۆتى ۆوكزالدىڭ ار جاعىنداعى جاڭا قالادا كوردىم. بۇل اراداعى كوشەلەردىڭ ءبارى جيرەن ءتۇستى تۇنجىراعان جارتاستارعا بارىپ تىرەلەدى ەكەن.
پروكوفيەۆ ماعان ەڭ سوڭعى جاڭالىقتى ايتتى: گورپونىڭ اسحاناسىنا جەبەل بۇلاعىنىڭ سۋىن اكەلىپتى. ءبىز اسحاناعا جەتكەنشە اسىقتىق. تۇشىتقىشتان شىققان سۋ بىزگە كاستوركا مايىنان دا ناشار بىردەڭە بولىپ كورىندى. بۇل ىدىس تۇبىنە ەرىنە-ەرىنە ارەڭ شوگىپ جاتقان قايداعى ءبىر جارمالاردى قوسقاندىقتان ءتۇر-تۇسى جيرەندەۋ، وزىنەن كەروسين ءيىسى شىعاتىن قويۋ دا لايساڭ سۇيىق زات بولاتىن. ونى ىشكەننەن ەشبىر پايدا جوق؛ ول كىسىنىڭ ءشولىن قاندىرمايتىن. ءبىر عانا حوروبرىحتىڭ وزىنە كۇنىنە وسىناۋ سۋدىڭ ەكى شەلەگى كەرەكتۇعىن. ءار ادامعا ونىڭ تەك ءبىر شەلەگىن عانا بەرەتىن، ويتكەنى تۇشىتقىشتىڭ بىرەۋىن جوندەۋگە قويعان ەدى.
سۋ الاتىن بۋدكەلەر اينالاسىنا سەرىپپە سەكىلدى ەتىپ، قورشاي قويىلعان بوس شەلەكتەردىڭ ءالى شىرەتى سۋ داعدارىسىنىڭ كۋاسىندەي ەدى. تاكاپپار تۇيەلەر ايەلدەردىڭ، كارت تۇرىكمەن-فيلوسوفتىڭ كوز قىرىن سالۋىنا سەنىپ تاستاپ كەتكەن شەلەكتەرىن باسىپ-جانشىپ وتە شىقتى. كوشەلەردى تاباندا ايقاي-شۋ كەرنەدى، تۇرىكمەن تۇيەلەردى سۇرعىلت بۇيىرلەرىنەن تاياقپەن سوققىلاسا، ايەلدەردىڭ بەت-اۋزى اۋدەمدە، وت جاققىش كوچەگارلار بەتى سەكىلدەنىپ، قىپ-قىزىل بولىپ دۋىلداپ، تۇيەلەردى قارعاپ-سىلەپ، مايماڭداي باسىپ، شەلەكتەرىنە ۇمتىلىسىپ جاتتى.
جولاي ءبىز حوروبرىحتى قۋىپ جەتتىك. ءبىزدىڭ جەبەل سۋى جونىندەگى حابارىمىزعا ول نەمعۇرايلى كەيىپپەن ءبىر قاراپ، ونشا ءمان بەرمەدى، ءبىراق قولما-قول بىزبەن بىرگە اسحاناعا بارۋعا كەلىسە كەتتى. شىن مانىندەگى ينجەنەر جانە ورتاازيالىق تۇرعىن رەتىندە، ول بىزگە تۇشىتقىشتىڭ سۋى بۇلاق سۋىنان استە كەم ەمەس دەپ دالەلدەۋگە تىرىستى.
اسحانادا شايدى "كوتەرمەلەپ" — بەس، سەگىز، ءتىپتى، ون ستاكاننان اكەلۋگە تاپسىرىس بەرەدى ەكەن. بارحين مەن كورچاگين حوش ءيىستى بۋ قورشاۋىندا، ەكسپەديسيا پاستيلاسىن قوماعايلانا وبىپ وتىر ەكەن. كينودان مۋزىكا سازى ەستىلەدى. كۇندىزگى شاڭ-توزاڭ كوشە-كوشەلەردى الاقۇيىنداتا قۋالاپ، ەل-جۇرتتى ابىگەر ەتپەي، ورىن-ورنىندا الاڭسىز جاتىر.
اۋا مۇنتازداي. سۇيىق جاسىل اسپاندا ءۇي شاتىرلارىنا تيەر-تيمەس بولىپ، تولىقسىپ پىسكەن جۇلدىزدار ءىلىنىپ قالىپتى. ءبىزدىڭ سۋرەتكەرلەردىڭ شىعىس پەيزاجى مەن شىعىس ولەڭدەرىن ەسكە تۇسىرەتىن تامىلجىعان كەشتەر ءتىپتى مۇندا دا بولادى. بارحين اسپانعا قاراپ:
— شاھريزادا، — دەدى قوڭىر ۇنمەن.
— "شاھريزاداڭ" نە؟ — دەدى حوروبرىح وعان قاتال.
— اسپاندى ايتامىن.
— نەلىكتەن "شاھريزادا"؟
— "شاھريزادا" اتتى اراپ ءسوزى ءبىزدىڭ "شاتىسقان" دەگەن سوزىمىزگە ۇقسايدى، — دەپ اڭگىمەگە ىزەتپەن پروكوفيەۆ ارالاستى. — بارحين، سىزدە ءبىر وتە قىزىق اسسوسياسيا پايدا بولدى: شاھريزادا — شاتىسۋ. اسپانعا قاراڭىزشى: الۋان ءتۇرلى — ۇلكەندى-كىشىلى جۇلدىزدار قالاي شىتىرمان بولىپ شاتىسقان!
— ەندەشە وسىناۋ شاتىسۋلاردىڭ ورتاسىنا بۇلبۇلدى اكەلىپ وتىرعىزىڭدار، ال كەلىپ سايراسىن، — دەدى حوروبرىح. — Ah، شىركىن، شيرازدىڭ بۇلبۇلدارى مەن حوراساننىڭ راۋشانگۇلدەرى-اي! اھ، زىليحا، يران القابىنىڭ اق لايلەگى قايدا!
حوروبرىح شىعىستىڭ جاتتاندى ەكزوتيكاسىن مىسقىلداپ، قورلاي باستادى. ول شىعىستىڭ وزگە دۇنيەسىن: سارى قۇمدارىن، ماقتانىڭ گۇلدەگەنىن، پوشتا كولىگىن (نارلاردى)، تاۋساعىزدىڭ توعايىن، گيندۋكۋش بوگەتىن، سۋ تۇشىتقىشتارىن جاقسى كورەتىن.
ول سامارقاندتىڭ مەشىتتەرىن قۇرمەتتەيتىن، ءبىراق ولارعا تەك ارحيتەكتۋرالىق عيمارات دەپ قارايتىن. ءساعديدىڭ پوەزياسىن ول اڭقاۋ شاحتاردىڭ باسىن اينالدىرعان قۋشىكەش قارت پارسىنىڭ ءالاۋلايى دەپ بىلەتىن. ول ءساعديدىڭ ءبىر ناقىلىن عانا جاقسى كورەتىن، ونى توپوگرافتارعا:
"ەگەر سەن اقساقپەن بىرگە جۇرسەڭ، ونىڭ كەمىستىگى كوزگە ۇرماس ءۇشىن، اياعىڭدى سىلتىپ باس" دەپ قايتالاپ وتىراتىن.
شىعىس سىپايىلىعىنىڭ شەت-شەگىن سەزدىرەتىن وسىنداي جايت حوروبرىحتىڭ كوڭىلىن ءبىر كوتەرىپ تاستايتىن.
— ودان دا شاي ءىشىڭىز، - دەدى ول پروكوفيەۆكە، - جانە وسىنداي رەتى كەلگەندە، چيكيشلياردا ىستەگەن جۇمىستارىڭىز جونىندە ايتساڭىزشى. بىزگە بارىنەن دە سونىڭىز الدەقايدا قىزىق.
پروكوفيەۆتىڭ شاڭ-توزاڭ قونعان كەنەرەسى ءمۇيىز كوزىلدىرىكتى، كۇنگە كۇيگەن ءجۇزى قوڭىر كەشتە مۇلدە قاپ-قارا بولىپ كورىنەدى.
— چيكيشليار دەگەن نە! - دەپ جاۋاپ بەردى ول. - ونداعى جەردىڭ ءاربىر سۇيەمى - مۇناي. تۇتاس گەكتارى — تۇنىپ تۇرعان مۇناي.
چيكيشلياردىڭ الدىندا باكۋىڭ كىمنىڭ شەكاراسى؟ جەردىڭ ءاربىر جارىعىنان اسىل تەكتى گازدار پىسىلداپ شىعىپ جاتادى.
— پالە، پالە، — دەپ ىمىراعا كەلگەندەي بولدى حوروبرىح جايىمەن كۇبىرلەپ، — دۇنيە جۇزىندە، ءسىرا، ءسىزدىڭ چيكيشلياردان ارتىق جەر جوق ەكەن-داعى.
— ءاي، وداندا بايىپتاپ ءبىر سويلەسەيىكشى. مىنە، تابانى كۇرەكتەي ەكى جىلدان بەرى مەن كەز كەلگەن كەڭەستە چيكيشليار مەن نەبيت-داگ، چەلەكەن مەن بايا-داگ تۋرالى تاماعىمدى جىرتىپ، ايقايلاۋمەن كەلەمىن. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، مەن چيكيشليارعا مەيلىنشە ىقتياتتى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ءۇش جىلىمدى جۇمسادىم، ەندەشە مەنىڭ چيكيشليار جايلى ەڭ شىنايى، ادال ءسوزدى ايتۋعا حاقىم بار.
وقىس اشۋلانعان پروكوفيەۆ بىزگە چيكيشليار تۋرالى وتە قىزىق ءبىر تاريحتى ايتىپ بەردى.
مەنىڭ ءبىر ءالسىز جەرىم بار: مۇمكىن بولعانىنشا ادامداردىڭ كوبىن جازۋشىلىق ىسكە ىنتالاندىرعىم كەلەدى. ومىردەن تالاي تاۋقىمەت كورىپ، قىزىق جايتتاردى باسىنان كەشىرگەن ادامدار ءجيى كەزدەسەدى. ولار سو عۇمىرىنان تاپقان اۋىر جۇگىن وزىمەن بىرگە بولعان جەرىنىڭ بارىندە ارقالاپ جۇرەدى دە، سوسىن كەزدەيسوق كەزدەسكەن ءبىر جول سەرىگىنە ايتىپ، تەكتەن-تەككە تالان-تاراج ەتەدى نەمەسە بۇدان دا وتكەن ءبىر سوراقىلىعى قۇدايدىڭ ءتىرى جانىنا ايتپايدى.
بوستان-بوسقا ءراسۋا بولىپ، ءولىپ-وشىپ بارا جاتقان كەرەمەت ماتەريالعا دەگەن وكىنىش مەنى ۇدايى وكشەلەپ قۋادى دا جۇرەدى. ادەتتە مەن سونداي ادامدارعا باسىنان كەشكەنىن سيپاتتاپ جازۋىن ايتىپ، تىنىشتىق بەرمەيمىن، ءبىراق مەن ءاماندا ءوز كۇشىنە سەنبەۋشىلىك پەن ۇركەكتىككە، اقىر سوڭىندا مىرس ەتىپ كۇلە سالۋعا تاپ بولامىن. جازۋشىلىق وڭاي ءىس دەگەن قارا ءدۇرسىن وي ءالى كۇنگە دەيىن كوپ ادامداردىڭ كوكەيىنە قاعىلعان قازىقتاي بولىپ، تىكىرەيەدى دە تۇرادى. سولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جازۋشىلىق — وتىرىك ايتۋ دەپ ويلايدى دا، وزدەرىنىڭ تەك قانا اقيقات شىندىققا قۇشتار ەكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. ولار ءبىراق قاجەتسىز بولەك-سالاقتى الىپ تاستاپ، وزىنە ءتان بەلگىلەرىنىڭ بوياۋىن قانىقتىرىپ، ادەبي تۇردە ادەمىلەپ بەرگەن فاكتى، وي-قيالدىڭ نازىك ساۋلەسىمەن نۇرلانعان فاكتى، وتە دۇرىس، دالمە-دال تۇسىرگەن پروتوكول — حاتتامادان زاتتىڭ تابيعي ءمان-ماعىناسىن ءجۇز ەسە جاركىن دا تۇسىنىكتى ەتىپ بەرەدى.
پروكوفيەۆتى ىقىلاس-ىنتامەن تىڭداعاننان كەيىن، مەن وعان وسى ايتقانىنىڭ ءبارىن جازعانىن ءجون كوردىم. مەنىڭ كۇپتى كوڭىلىمە قاراماستان، پروكوفيەۆ شىن پەيىلىمەن كەلىسە كەتتى.
ول كراسنوۆودسكىدە قارابۇعازعا باراتىن پاروحودتى كۇتىپ وتىرعان بولاتىن. پاروحود گاسان-كۋليدە كىدىرىپ قالىپتى، ونىڭ قاشان كەلەتىنىن ءتىپتى پورتتىڭ كاپيتانىنىڭ ءوزى دالمە-دال ايتا المادى — قايتكەن كۇندە دە، ەندى ءبىر اپتادان بەرگى جەردە كەلمەيتىن شىعار، — دەدى ول.
پروكوفيەۆ جازۋ ءۇشىن ەكى كۇنگە پۇرسات الدى. جاتاقحانادا ول جازا المايتىن. توپوگرافتار ونىڭ جازۋشىلىق تاجىريبەسىن بىلۋگە قۇمارتتى دا دەرەۋ "قاسيەتتى شابىت" تۋرالى، "پروكوفيەۆكە ۇيقى بەرمەي جۇرگەن "شولوحوۆتىڭ داڭقى" تۋرالى تىلدەرىن بەزەپ، قىزىل ءسوزدىڭ قىزۋىنا ءتۇستى دە كەتتى. سول سەبەپتى دە پروكوفيەۆ تاڭەرتەڭنەن جاڭا قالاعا، ءوزىنىڭ سىرلاس سەرىگىنە كەتىپ، ونىڭ سالقىن بولمەسىندە جازىپ قايتادى. جاتاقحاناعا تەك كەشكە تامان كەلىپ ءجۇردى، ول كەلىسىمەن ءبىز سول ساتتە قالانىڭ شەت جاعىنا سۋعا شومىلۋ ءۇشىن باراتىن بولدىق.
ءتۇن، ەرىتكەن كۇيە تارىزدەنىپ، تەڭىز بەن جاعالاۋعا تۇراقتى تىنىشتىقتاي بولىپ، ءتۇسىپ كەلە جاتتى. ءبىز سۋدى كورگەنىمىز جوق، ءبىز ونىڭ سالقىن دەڭگەيىن تەك ىستىق دەنەمىزگە تيگەنىنەن سەزدىك. بىرتە-بىرتە كوزىمىز قاراڭعىلىققا ۇيرەنە باستادى دا جۇلدىزداردىڭ جارىق ساۋلەلى جارماسى ءبىزدىڭ اينالامىزعا، سۋعا شاشىلىپ توگىلە بەردى، ەندى سۋ كۇڭگىرت نۇر شاشتى، ءبىز سول بەلۋارىمىزدان كەلەتىن سۋدا تۇرىپ، توڭىرەگىمىزدەن قوڭىرجاي ۇيەكتىڭ اشىق تا تاياز تەڭىزىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتكەندەي بولدىق.
پورتتىڭ شامدارى، ءتۇن ورتاسىندا جۇلدىزدارعا قاراۋ ءۇشىن جوعارى كوتەرىلگەن تەرەڭ-تۇڭعيىق بالىقتارىنىڭ كوگىلدىر كوزدەرى تارىزدەنىپ، سۋ بەتىندە قيمىل-قىبىرسىز قوزعالماي جاتتى. تەڭىز ءيىسى، تاڭ الدىندا مولىنان سۋارىلعان باقشا ءتارىزدى، اڭقىپ تۇردى. ونىڭ يىسىندە تۇز بەن باقا شاناقتاردىڭ كۇشتى كەرمەك ءيىسى بۇرقىراپ تۇرعان ەدى.
پروكوفيەۆ كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعىنى قارمالاپ كيىنىپ جاتقاندا، جازۋشىلىق — الەمدەگى ەڭ اۋىر دا تارتىمدى تىرلىك، ەگەر ەزى گەولوگ بولماعاندا، وندا جازۋشى بولىپ كەتەتىنىم انىق ەدى دەگەندى ايتتى. ءوز اڭگىمەسىن جازۋعا اۋەلدەگى ەكى كۇن ەندى جەتپەي قالدى. ول تاعى ەكى كۇنگە مۇرشا بەرۋىمىزدى سۇرادى. سونىڭ كەسىرىنەن مەن باكۋگە باراتىن كەزەكتى پاروحودتى وتكىزىپ جىبەردىم (پروكوفيەۆتىڭ مارشرۋتى بويىنشا، مەن داعىستانعا كەتۋىم كەرەك ەدى). ءبىز ۇزاق تالاستىق، ءبىراق اقىرىندا مەنىڭ ونىمەن كەلىسۋىمە تۋرا كەلدى.
پروكوفيەۆ ماعان ءوز حيكاياسىن جۇرۋىمە ءبىر كۇن قالعاندا بەردى. ول اڭگىمەنى ءوزىنىڭ كوز الدىندا وقۋىمدى قالامادى. جالعان ۇيات ونىڭ ويىنان ءالى ءبىرجولاتا سەيىلىپ كەتپەگەن ەدى. اڭگىمە "قارا وزەندەر" دەپ اتالىپتى.
مىنا تومەندەگى سول حيكايا.
"وسىدان ءۇش جىلداي بۇرىن مەن چەلەكەن ارالىندا بولىپ وتكەن تۇسىنىكسىز ءبىر قۇبىلىسقا قاتتى قىزىقتىم. بۇل قۇبىلىستىڭ ءمانىسى مىناداي ەكەن، سول ارالدان، مىنەكي، وتىز جىلدان بەرى مۇناي ءوندىرىپ كەلەدى، ءبىراق بارشا گەولوگيالىق مالىمەتتەرگە قاراعاندا، چەلەكەندەگى مۇناي قورى ونشا مول ەمەس، سول سەبەپتى دە مۇناي ءوندىرۋدىڭ العاشقى ون-ون بەس جىلىندا ونىڭ سارقىلۋى كەرەك ەكەن.
عىلىمي مەكەمەلەردىڭ ءبارى وسىنىڭ جاعدايىن انىقتاۋ ءۇشىن مەنى چەلەكەنگە ءىس ساپارمەن اتتاندىردى.
مەن ءسويتىپ تۇڭعىش رەت ورتا ازياعا تاپ بولدىم. مەنى، ءوزىم بولۋعا تۋرا كەلگەن جەرلەردىڭ قۇلازىپ بوس جاتقانى تاڭعالدىرادى. عىلىمي ادەبيەتتە سو جەرلەر ءجيى-جيى ەسكە الىنادى، ەندەشە ونى مەكەندەۋشىلەر كوبىرەك بولۋى كەرەك ەدى.
چەلەكەندە بولعان از ۋاقىتتا، ونىڭ مۇنايىنىڭ سارقىلمايتىن تامىرلارىن تەك قۇرلىقتان، شامامەن، چيكيشليار، گاسان-كۋلي مەن اترەك اۋدانىنان انىقتاۋعا بولاتىنىنا كوزىم جەتتى.
مەن سول جاققا اتتاندىم. گاسان-كۋليدە جولاي ءبىزدى ءتۇبى تەگىس قايىقتارعا اۋىستىرىپ وتىرعىزدى، ال قۇرلىققا ءبىر شاقىرىمداي قالعاندا قايىقتاردان اربالارعا وتىرعىزىپ، تايىز سۋمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، تەپ-تەگىس قۇمداۋىت جاعالاۋعا اپارىپ ءتۇسىردى.
مەن قاپىرىقتان بۋلىعىپ، شولدەپ، مازام كەتكەنىن سەزدىم. شىرىگەن بالىق يىسىنەن جەركەنە تۇنشىعىپ، شىعىسپەن ءبىرىنشى رەت كەز بولعان كىسىگە جاقسى تانىس ءبىر جايسىز كۇيدى باسىمنان وتكەردىم. ونى "ۇيرەنگەن نارسەنى اڭساۋ" دەپ ايتۋعا بولادى. ينستيتۋتتىڭ سالقىن لابوراتورياسى، لەنينگراد باۋلارىنىڭ جامىراعان قالىڭ جاپىراقتارى بولمەلەردەن جاسىل تۇنەك جاسايتىنى ماعان جوعالعان جۇماق بولىپ كورىندى. مەن وز-وزىمنەن شىنىمەن-اق دۇنيەدە قايىڭ ورماندارى مەن كۋۆشينكا قاپتاي وسكەن وزەندەر، سىركىرەگەن جاڭبىر مەن كوك ءشوپ تىرشىلىك ەتىپ جاتىر ما دەپ سۇرايمىن. بۇل ارانىڭ ىندىنى كەۋىپ، قۇرعان قالعان جەرىنىڭ جالاڭاش-جالتاڭدىعى، قاتتىلىعى سونداي، اسىرەسە ءشوپتىڭ تىرشىلىك ەتۋى شىندىققا مۇلدە جاتپايتىن سياقتى.
مەن باكۋدە بولعانمىن، گروزنىيدا جانە ەمبىدە تۇرعانمىن، گەولوگ رەتىندە، مۇناي قورلارىنىڭ قۇرعاپ قالعان بۇرىنعى تەڭىز شىعاناقتارىنىڭ تۇبىندە جاتاتىنىن، ادەتتە جۇرت نازارىنا ىلىنبەيتىن قۇنارسىز جەرلەردە بولاتىنىن جاقسى بىلەتىنمىن. ءوزىم دۋشار بولعان وسى ءبىر جەردىڭ كىسىنى جابىرقاتىپ-جالىقتىرىپ جىبەرەتىنىنىڭ ءوزى بۇل ماڭايدا مۇنايدىڭ اسا مول ەكەندىگىنىڭ ايقىن دالەلىندەي بولىپ ەلەستەدى.
مەن قۇلجار اۋىلىنا، ءتۇز ەمشىسى — ءتاۋىپتىڭ ۇيىنە كەلىپ ورنالاستىم. ول ءوڭى قاراتورى، الدەقانداي بولىپ كەكىرەيىپ جۇرەتىن تۇرىكمەن شالى ەدى، ول مەنى دە، ءوزى سياقتى مۇناي مەن باسقا دا قازبا بايلىقتارىنىڭ ءتاۋىبى، سول سەبەپتى دە كاسىپتەس جولداس دەپ ەسەپتەيتىن. ءتاۋىپ ءوزىنىڭ كاسىبي قۇپياسىن بەيحابار جۇرتتان جاسىرۋعا ءماجبۇر بولاتىن.
مەن قۇلجارعا كەلگەنىمدە اۋىل وسى قونىسىندا وتىرعانىنا جىل تولعان ەكەن، جانە اينالاسى تاستاندى كۇل-قوقىستان اياق الىپ جۇرگىسىز بولىپ، ەل ساسىپ-مۇڭكىپ وتىر ەكەن. مەن ول كەزدە اۋىلدىڭ ءبىر ورنىن ءبىر جارىم، ەكى جىل عانا قونىس ەتەتىنىن بىلمەۋشى ەدىم. سودان كەيىن ولاردىڭ توڭىرەگىندەگى جەردىڭ ءبارىن ءبۇلدىرىپ، لاستايتىنى سونداي، ولاردى جاڭا قونىسقا كوشىرۋگە تۋرا كەلەدى ەكەن.
مەن جۇمىسقا كومىلىپ قالدىم. مۇمكىن، جۇرتتىڭ كوبى ءبىرىنشى رەتتەگى، ەكىنشى رەتتەگى مۇناي تۋرالى تەوريانى بىلمەيتىن دە شىعار. بۇل تەوريانىڭ ءمانىسى مىناداي: ءبىر ورىندا پايدا بولعان مۇناي جەر استىڭدا الىس ساپارعا شىعادى، ول ادەتتە قۋىس-قۋىس پەن بورپاس پورودانى قۋالاپ، تەرەڭ قاتپارلاردان جەر بەتىنە جاقىنداي ءتۇسىپ، قارسىلىعى از جاققا قاراي بەتتەيدى. بۇل ساپاردا مۇنايلى گازداردىڭ قىسىمى ۇلكەن ءرول اتقارادى.
مەنىڭ باقىلاۋىما قاراعاندا، چەلەكەنمەن بولعان جايتتان ءبىز مۇناي قوزعالىسىنىڭ كلاسسيكالىق مىسالىن كەرەمىز. ايتا كەتۋدى ۇمىتىپپىن، ونىڭ اۋەل باستا ءتۇزىلىپ، قۇرالعان ورنىنان تابىلعان مۇناي ءبىرىنشى رەتتەگى مۇناي دەپ اتالادى، ال ول پايدا بولعان ورىننان الىس جاتقان جەردەن تابىلعان مۇناي ەكىنشى رەتتەگى مۇناي دەلىنەدى. چەلەكەنگە كەلسەك، ونداعى — ەكىنشى رەتتەگى مۇناي، وسى اراداعى مۇنايلى قاتپارلارعا قايداعى ءبىر باسقا جاقتان تولاسسىز اعىپ كەلىپ جاتادى. چەلەكەن قورىنىڭ سارقىلمايتىندىعىن وسىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. ءبىراق مۇناي وتىنىنىڭ ءوزى قايدا؟ وسى ءبىر ماسەلە مەنىڭ كوكەيىمنەن كەتپەي قويدى.
ماعان جۇمىسشىلاردى تابۋ وتە قيىن بولدى. مەنىڭ اۋىلىمنىڭ بۇكىل تۇرىكمەندەرى يتدىر رۋىنان ەدى. ەجەلدەن بەرى كەلە جاتقان وسى رۋدىڭ سان جەتپەيتىن مىڭعىرعان مالى بولعان جانە ولار رىمشىلدىقپەن ايگىلى بولعان. تەك جاستارى عانا ريەۆوليۋسيادان كەيىن جۇمىس ىستەي باستاعان، ال شالدارى وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمىس ىستەۋدى قورلىق دەپ سانايدى، ۋاقىتتارىن بەكەر بوسقا وتكىزەدى، شىلىم شەگەدى، اسىق وينايدى. ايەلدەرى عانا جۇمىس ىستەيدى.
ءتاۋىپ جۇمىسشى رەتىندە ماعان ءۇش تەرياكەشتى-تۇككە تۇرمايتىن ەڭ لاس اپيىندى شەگەتىن، كىسى سەنۋگە بولمايتىن، مەلشيگەن مەڭىرەۋ بىرەۋلەردى ەرتىپ كەلدى. باعزى ءبىر كەزدەرى ولاردى ءتىپتى ورنىنان قوزعاۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەستى. تەك ءبىر ايدان كەيىن عانا مەنىڭ قاراۋىمدا الىمدى دا شالىمدى، ءبىراق ءار نەگە شامادان تىس قىزىققىش كومەكشى — ءجاسوسپىرىم عۋزار پايدا بولدى. ونىڭ قىزىقپايتىن نارسەسى جوق، سول سەبەپتى دە مەنىڭ وعان ءتىپتى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى رەتتەگى مۇناي تەورياسىن تۇسىندىرۋىمە تۋرا كەلدى. ونىڭ كوزى الدىندا مەن نەبىر كەرەمەتتەردىڭ شىعۋ تەگىن بىلەتىن ۇلى عالىم-بولشيەۆيك جانە اۋىلداعى جاسارىن جاساعان قادىرمەندى ءاۆليادتار — پايعامباردىڭ ۇرپاقتارىنان دا الدە قايدا قۇرمەتتى كىسى بولىپ شىعا كەلدىم.
ءتاۋىپ مەنى جايىمەن، اسپاي-ساسپاي اقىلمەن جۇيكەلەتە باستادى. ول قۇپيا تۇردە بولشيەۆيكتەرگە ءوش بولدى، ريەۆوليۋسيانى ەسكە تۇسىرگەندە ءبىر كۇرسىنىپ، ەسكىدەن كەلە جاتقان ءبىر ناقىلدى: "كەرۋەن بۇرىلعان كەزدە، اقساق تۇيە العا شىعادى" دەگەندى جار سالىپ ايتىپ وتىراتىن. ول اقساق تۇيە دەگەندە وكىمەت باسىندا تۇرعان كەدەيلەردى تۇسپالداپ ايتقانى ايدان انىق ەدى.
ونىڭ ەمدەۋدىڭ تازالىق ادىستەرىن قولدانعانىنا مەنىڭ جىنىم كەلەدى. ول قىزىل بۇرىشتى تۇيەنىڭ سۇتىنە سالىپ تۇندىرىپ، سونىمەن تراحماتوزداردى — كوز اۋرۋلارىنا ۋلى دارمەكتى جاعادى. سوزبەن اۋىرعان كىسىلەرگە ول ولتىرىلگەن كەسىرتكە-كەسەلدىڭ كەپتىرىلگەن باس سۇيەگىن ۇنتاپ، سونىڭ ۇلپاسىن تەمەكىمەن ارالاستىرىپ، شىلىم ەتىپ شەگۋگە بەرەتىن. ىرىڭدەگەن جارا اۋزىنا ەندى عانا ولتىرىلگەن كەسىرتكەنىڭ نە كۇشىكتىڭ جاس ەتىن باسۋمەن ەمدەيتىن. ءبىراق بارىنەن دە ماسقاراسى ءىش اۋرۋدى ەمدەۋ ءادىسى بولاتىن. بۇل اۋرۋدان بالالار قىناداي كارىلاتىن. ءتاۋىپ بالالاردى شىڭعىرىپ جىلاعانىنا قاراماي، ولاردىڭ كىندىكتەرىن بار كۇشىن سالىپ بۇراي باستايتىن. ەمدەۋدىڭ بۇل ءادىسى ادەتتە گرىجامەن اياقتالاتىن.
ءتاۋىپ تەك قانا ءتورت اۋرۋدى — كوز اۋرۋىن (تراحوما)، ءىش اۋرۋىن (ديزەنتەريا)، ءسوز بەن كۇرت اۋرۋىن (تۋبەركۋلەز) بىلەتىن. قالعان اۋرۋلاردىڭ ءبارىن ول جۇرەكتىڭ ناۋقاسى دەپ، ولاردى كۇيدىرۋ ارقىلى ەمدەيتىن. كۇيدىرۋ ءادىسى ادامدى ازاپتاۋدىڭ ەڭ ءبىر سۇمپايى تۇرىنە ۇقسايتىن. ناۋقاستىڭ بۇيىرىنە كۇيدىرىلگەن كيىزدى باسىپ، تاڭىپ تاستايتىن. ءتاۋىپتىڭ پىكىرىنە جۇگىنسەك، كۇيدىرىلگەن جەر مولشەرى قاجەتتى شاماعا جەتكەن كەزدە، كيىزدى الىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا ءزارلى كومپرەسس قوياتىن.
مەن بۇل سۇمدىقتىڭ بارىنە ەكى اپتاداي ءتوزدىم دە سوسىن ءتيىستى كىسى ارقىلى چيكيشليارعا جازباحات جولدادىم، ءتاۋىپتىڭ ادامداردى جارىمجان ەتۋىنە تىيىم سالۋدى تالاپ ەتتىم.
سودان كەيىن مەن ۇزاماي تاۋعا كەتتىم. سول ارادان مەن، ءتاۋىپتى مۇلدە ۇمىتتىرعان، ءبىر اسا قۇندى جاڭالىق اشتىم.
كەتەردەن ءسال بۇرىن مەن ءتاۋىپتىڭ ۇيىنەن جەسىر ايەل ناچاردىڭ كيىز ۇيىنە كوشىپ كىردىم. ونىڭ ءوزى ۇيىنە بىرنەشە قادام جەردە تۇرعان كۇركەسىن پانا ەتتى. ناچاردىڭ قاراشا ءۇيى ماعان ۇنادى. ءىشى تاپ-تازا بۇل ءۇي اۋىلدان الىس شەتتە، ساسىق كۇل-قوقىس پەن ءالى كۇشىكتەردەن اۋلاق، تاۋ جاقتان اڭقىپ سوعاتىن قاتتى جەل وتىندە تۇرعان ەدى.
تاۋ باۋرايىنان مەن سەبەزدەپ تۇراتىن گاز كوزدەرىن تاپتىم جانە ءبىراز ۋاقىت مۇقيات باقىلاۋ ناتيجەسىندە، ءوزىم زەرتتەگەن جەردىڭ ءبىرىنشى رەتتەگى مۇناي قورىنىڭ اسا باي وشاعى ەكەنىنە كوزىم جەتتى، سول ارادان مۇناي جەراستىلىق باياۋ اعىسپەن، مەنىڭ بولجاۋىما قاراعاندا، ەكى باعىتتا چەلەكەن مەن نەبيت-داگكا قاراي جايىلىپ كەتەدى.
سو كەزدەرى عىلىمي ورىنداردا مەيلىنشە كەڭ تۇردە قارابۇعاز پروبلەماسى، باسقاشا ايتقاندا، جەر شارىنداعى ەڭ ۋلى ميرابيليت قورىن ءوندىرۋ جانە وڭدەۋ پروبلەماسى قويىلىپ جاتقان ەدى. مەنى قىزىقتىراتىن ەڭ باستى ماسەلە ءميرابيليتتى وندەۋ پروبلەماسى بولاتىن. قارابۇعازدا اسا قۋاتتى حيميالىق كومبيناتتى سالۋ يدەياسى سول كەزدىڭ وزىندە اۋادا ءىلىنىپ تۇرعان ەدى. كومبيناتتىڭ ءومىر ءسۇرۋى سونىڭ نەگىزىن قۇرايتىن — شيكىزاتسىز، وتىن مەن سۋسىز اقىلعا قونبايتىن.
قارابۋعازدا تەك شيكىزات ميرابيليت عانا بار: وتىن مەن سۋ جوق بولاتىن. مەن اسا ۋلى گاز شىعاتىن جەردى اشتىم.
چيكيشليار اۋدانىنداعى گاز قورىن ءتىپتى شامامەن بولسا دا انىقتاڭقىراپ ايتۋعا ءداتىم بارمايدى — سوندىقتان دا ەداۋىر دارەجەدە كومبيناتقا قاجەتتى وتىن ماسەلەسىن شەشكەنىمە سەنىمىم زور بولاتىن، ويتكەنى جاناتىن گازدى شالعاي جەرگە جەتكىزىپ بەرۋ ماسەلەسىن تەحنيكا باياعىدا شەشىپ قويعان ەدى.
گاز كوزدەرىنەن باسقا، مەن، تاعى دا يود پەن برومنىي اسا باي باستاۋلارىن دا اشتىم.
وتىن ماسەلەسىنىڭ ءبىر بولشەگى شەشىلدى، ءبىراق ونىڭ ەكىنشى بولشەگى — مۇناي ءالى شەشىلمەگەن ەدى.
بۇل ىستە ەشبىر كۇمان-كۇدىك جانە ۇزاق ويلانىپ-تولعانۋشىلىق مۇلدە بولمادى. بۇكىل اۋداننىڭ ون بويى تولعان مۇناي-دى. ءبىراق بۇل مۇناي دا، چەلەكەن مۇنايى سياقتى، قارابۇعازدان الىستا، جەردىڭ تەرەڭ قويناۋىندا جاتقان. نەفتە-داگ جاقىنىراق بولاتىن. ءداپ وسى نەفتە-داگتىڭ مۇنايىن قارابۇعازعا ايداۋ بارىنەن دە پايدالىراق بولار ەدى.
ءالى ەسىمدە، ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، شاتىردىڭ الدىندا سونى ويلاپ وتىرعانمىن. عۇزار ماعان كەلىپ، قوبالجىعانىن جاسىرماي، الگى ەكى تەرياكەش توبەنىڭ ارعى جاعىنان جۇرتتا قاڭىراپ قالعان مەشىتتى تاۋىپتى، سوعان كوشىپ بارىپ، كىرىپ العان ءجون بولار ەدى، دەدى.
عۇزار مەنى ءوزىمىزدىڭ ەندى تۇراتىن ۇيلەرىمىزدى دەرەۋ بارىپ كورەلىك دەپ اسىقتىرا سويلەدى.
مەن مەشىتكە رەنجۋلى كۇيدە باردىم. عۇزار مەنىڭ بەرەكەلى وي-تولعانىسىمدى بۇزىپ جىبەردى. مۇناي اعىسىنىڭ ەزىم اشقان جاڭالىقتارىنىڭ باعىت-باعدارىن ازدى-كوپتى دالمە-دال بىلە وتىرىپ، مەن مۇنايدى قارابۇعازعا تاياۋ جەردىڭ قاي تۇسىنان ىزدەۋ كەرەك ەكەنىن انىقتاۋىم قاجەت بولدى. مەنىڭ مۇنايدى قاي ارادان بارىنەن دە كوبىرەك كەزدەستىرۋگە بولاتىنىن نۇكتەلەرمەن بەلگىلەپ قويۋىم كەرەك ەدى ياعني باسقا سوزدەرمەن ايتساق، قارابۇعازدان سولتۇستىككە قاراي جۇرەتىن، مۇناي تانابىنا باراتىن ەڭ قىسقا قاشىقتىقتى (جولدى) تابۋىم قاجەت بولدى. جانە ول ءوزىم كۇنى بۇرىن بولجاپ قويعانىمدايىن، ماڭعىستاۋ مەن ەمبىنىڭ مۇناي شىعاتىن جەرلەرىمەن ۇلاسىپ قۇيىلىپ جاتۋى كەرەك ەدى.
ءبىز ءبىر توبەنىڭ باسىنا كوتەرىلدىك. مەن كوكپەڭبەك زەر تاستارى ۇگىتىلىپ ءتۇسىپ جاتقان، ءبۇلىنىپ بۇزىلا باستاعان مەشىتتى كورەمىن عوي دەپ ويلاعانمىن، ءبىراق ءبىزدىڭ الدىمىزدا بالشىقتان سالىنعان كوزگە قوراش، الاسا ءۇي تۇنجىراي قاراۋىتىپ تۇردى. تەرياكەشتىڭ ەكەۋى بىردەي ەسىك الدىندا ىرجاڭداسىپ وتىر. ءبىز ولاردى جاناي مەشىتتىڭ ىشىنە ەنە بەرگەنىمىزدە، ولار مەنى مەن عۇزارعا ىزالانىپ ءبىر قارادى. مەن مەشىتكە ەشقاشاندا كوشپەۋىمىز كەرەك دەپ، ىشتەي كۇنىلگەرى شەشىپ قويدىم. عۇزاردىڭ ىس-ارەكەتى مۇلدە قيسىنسىز بولاتىن.
مەشىتكە كىرۋىن كىرسەم دە ابىرجىپ ساسىپ قالدىم. ىشىنە سابان تۇستەس كۇن شۇعىلاسى ءتۇسىپ تۇرعان، توبەسى بۇزىلعان ءۇي قابىرعاسىنىڭ قاسىندا باسىنداعى جاۋلىعىنىڭ ءبىر شەتىمەن اۋزىن بۇركەپ العان، جۇپىنى كيىمدى ءبىر ايەل وتىر جانە ءوزى باياۋ ىڭقىلداپ قويادى. ونىڭ، جانىندا جەردە كىشكەنتاي بالا ۇيىقتاپ جاتىر.
وزىنە كومەكتەسسىن دەپ، ناچار بىزگە كەلگەن عوي، — دەپ كۇبىرلەدى ۇيالىپ قالعان عۇزار.
مەن ونىڭ مەشىتكە كوشەلىك دەگەن بالالىق قۋلىعىن بىردەن تۇسىنە قويدىم، مەنى وسىندا اكەلۋ ءۇشىن ويدان شىعارعانى عوي، سول سەبەپتى دە ەركىمنەن تىس كۇلىمسىرەپ:
— ايەلدىڭ ءسوزىن اۋدار، — دەدىم.
ايەل جاۋلىعىن ىسىرىپ تاستاپ، بىزگە توبىلعى تورى تارامىس قولىن سوزىپ جىبەرىپ، جىلدامداتىپ سويلەي جونەلدى. ونىڭ كوزىنەن سيرەك تە بولسا كوز جاسى سىعىمدالىپ ازەر شىعادى. ول قۇشىرلانىپ ۇزاق سويلەدى، جەز تەڭگەلەردەن تىزىلگەن القاسىن اعىتىپ، اياعىمنىڭ استىنا لاقتىرىپ تاستادى. عۇزار ودان ايتقان ءسوزىن قايتا سۇراپ، ايەلمەن تالاسىپ تا قالادى.
مەن ناچارعا كوز توقتاتىپ قاراي باستادىم. مەن ونىڭ ازاپتى كوپ شەككەن اجارلى جۇزىنە تاڭعالدىم. مەن تۇرىكمەن ايەلدەرىنىڭ جاق سۇيەگى شىعىنقى، بەتتەرى جالپاق كەلەدى جانە اۋىر جۇمىستان بادەندەرى بۇزىلعان دەپ ويلاپ، داعدىلانعان ەدىم.
اقىرىندا ناچار ۇندەمەي قالدى، جاۋلىعىمەن قايتادان اۋزىن بۇركەپ، قابىرعاعا ارقاسىن سۇيەپ وتىرا كەتتى.
عۇزار ونىڭ ءسوزىن قينالىپ، ارەڭ اۋدارىپ تۇردى. ناچار تۇرىكمەن ايەلى ەمەس، اۋعان ايەلى. سودان جيىرما جىل بۇرىن، ءۇش جاسقا تولعان كەزىندە، ونى الدەكىمدەر اتا-اناسىنان ۇرلاپ الىپ كەتەدى دە، قۇلدجار اۋىلىنداعى تاقىر كەدەي مۇراتقا ساتادى.
ول ون بەس جاسقا شىققان كەزدە، مۇرات وعان ۇيلەنىپ الادى. جات جەرلىك دەپ، كۇللى اۋىل ونى جەك كورەتىن. مۇرات ونى تومپەشتەپ ۇراتىن دا ەدى، ويتكەنى ءبىرىنشى جىلى ول بالا تاپپادى. سوسىن ءبىر بالا جارىق دۇنيەگە كەلدى دە، تۇرمىس-تىرشىلىگى جەڭىلدەپ سالا بەردى: تۇرىكمەن وتباسىندا تۇڭعىشىنىڭ بالا بولۋى باقىتتىڭ نىشانى دەپ ەسەپتەلەتىن. سوسىن ول قىز تاپتى، ءبىراق سودان كەيىن كوپ ۇزاماي مۇرات دۇنيەدەن وزدى. شاريعاتتىڭ زاڭى بويىنشا، ناچاردىڭ بارلىق قويىن سىپىرىپ الدى — ولار ەلۋ شاقتى ەكەن. سودان ءبىر اي بۇرىن ونىڭ قىزىن ۇرلاپ اكەتىپ، بەلگىسىز ءبىر جاققا ساتىپ جىبەرىپتى. اۋىلدىڭ بالالارى ونى ەندى تۇيەنىڭ جاپاسىمەن اتقىلايتىن بولادى.
ايەل قىزىنىڭ قايدا ساتىلعانىن جىلاپ تۇرىپ، جالىنىپ-جالبارىنىپ سۇراپ، كۇللى كيىز ۇيلەردى تۇگەل ارالاپ شىعادى، ءبىراق ءاربىر ءۇيدىڭ ەركەكتەرى ونى جۇدىرىقپەن قارسى الادى. ءبىر كۇنى تۇندە ول بالاسىن ەرتىپ، ۇرلانىپ كراسنوۆودسكىگە كەتىپ قالادى. ناچار سونداعى بولشيەۆيك-سۋديالارعا جانە تۇرىكمەن ايەلدەرىن ەرلەرىنىڭ زورلىعىنان قورعايتىن ورىس ايەلدەرىنە بارىپ شاعىنعىسى كەلەدى، ءبىراق شالدار اۋىلدان ونشا ۇزاي قويماعان بەيباقتى ۇستاپ الىپ، ۇرىپ-ۇرىپ، جەلكەلەپ اۋىلعا قايتا اكەلەدى. كەشە ايەلدىڭ ۇيىنە ءۇش ەۆلياد پەن ءتاۋىپ كەلىپ، ونى قاشاعان ەشكى دەپ تىلدەپ، ءوزىن ولتىرەمىز دەپ قورقىتىپ، ورىس تۇرعان ءۇيدىڭ تۋىرلىقتارىن سىپىرىپ الىپ كەتەدى.
— ولار ونى ولتىرەدى، — دەدى عۇزار دىرىلدەپ قالشىلداپ، — يولداش پروكوپيي، ءبىزدىڭ اۋىلعا قايتىپ بارۋىمىزعا بولمايدى. ولار ءبىزدىڭ ۇشەۋىمىزدى دە، بىزبەن بىرگە بالانى دا ولتىرەدى.
مەن ۇندەمەدىم. كۇللى عىلىمي جۇمىس باسىمدى تاستاي قاشتى. مەنىڭ ون بويىمدى ءبىر عانا سەزىم — قۇتىرىنۋ بيلەپ الدى. مەن مەشىتتەن شىعىپ، ىرجاقتاپ كۇلىپ تۇرعان تەرياكەشتەرگە:
— مىنا ايەلدى اۋقاتتاندىرىڭدار، سوسىن ءۇيدى جيناڭدار — ءبىز جاڭا ورىنعا كوشەمىز، — دەدىم.
— افگاننىڭ الباستىسى ولسە — ومىرەم قاپسىن! — دەپ جاۋاپ بەردى قارت تەرياكەش، كۇرەكتەي سارى تىستەرىن اقسيتىپ.
وسىدان كەيىن مەن، گەولوگ، ءىرى عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ ءبىرىنىڭ قىزمەتكەرى، ونى شەكپەنىنەن تاپ بەرىپ ۇستاپ، بار كۇشىممەن جۇلقىپ قالعانىمدا، ونىڭ تاقىرلاي قىرىلعان باسىنان قۇرايىش بوركى ۇشىپ ءتۇستى، سوسىن مەن ءتىپتى ءوزىمدى دە قورقىتقان داۋىسپەن:
— ەسىتتىڭ بە، بۇرالقى يت، وزىڭە نە دەگەنىمدى؟! — دەپ ايقايلاپ جىبەردىم.
تەرياكەش جۇرەلەپ وتىرا كەتتى دە كوزىن جۇما قويدى — ول تەگى اتىپ تاستايدى دەپ ويلاسا كەرەك.
ءۇش ساعاتتان كەيىن ءبىز ءدۇر كوتەرىلىپ، وزىمىزبەن بىرگە ناچار مەن ونىڭ ۇلىن الىپ، گاسان-كۋلي جاققا قاراي ءجۇرىپ كەتتىك.
مەنىڭ اترەك اۋدانىنا جاساعان ءبىرىنشى ەكسپەديسيام تاپ وسىلاي قايعىلى تۇردە اياقتالدى. بولعان وقيعانىڭ ءبارى نەگىزگى جۇمىستىڭ اياقتالعانىنا سايكەس كەلگەنىنە ىشتەي ريزا بولدىم. ەندى ەشبىر ءمان-ماڭىزى جوق ۋاق-تۇيەكتەر عانا قالعان ەدى.
جولاي تەرياكەشتىڭ بىرەۋى قاشىپ كەتتى. ءبىز قۋاڭ شولدە تۇنەدىك. مەن ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي، ەلەڭدەپ قۇلاعىمدى توستىم، ءبىراق كەسىرتكەنىڭ سىبدىرىنان وزگە ەشتەڭەنى دە ەستىمەدىم. ەكىنشى كۇنى ءبىز گاسان-كۋليگە جەتتىك. مەنىڭ قولىمدا ەكسپەديسيانىڭ وڭدەلمەگەن ماتەريالدارى مەن ءوز تاعدىرىن مەنىڭ قاراۋىما بەرگەن ءۇش ادام: عۇزار، جەسىر مەن ونىڭ ءتورت جاسار بالاسى قالدى. بۇدان باسىڭ اينالادى ارينە. مەن ءبارىن دە كراسنوۆودسكىگە اپارۋعا بەل بايلادىم، سوندا بارعاسىن كورەمىز.
كراسنوۆودسكىدە عۇزاردى مەن تۇرىكمەندەرگە ارنالعان مەكتەپكە ورنالاستىردىم، ناچاردى ەرتىپ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە باردىم. ايەلدەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بەريل — بۇرىنعى تىگىنشى، كوزىلدىرىگىن كايتا-قايتا ءتۇسىرىپ الا بەرەتىن اشۋلانشاق تا قايسار ايەل مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭداپ العاننان كەيىن، ونىڭ بەتى بىردەن تەڭبىل-تەڭبىل بولىپ قىزارىپ كەتتى:
— ءسىز، جولداس، جارامدى جىگىت ەكەنسىز، — دەدى كوزى جالتىلداپ. بۇل ايەلدى وسىندا قالدىرىڭىز. ءبىز ءبارىن دە رەتتەيمىز.
ول ماعان الۋەتتى قولىن ۇسىندى. مەن ودان جانىم جاي تاۋىپ، جەڭىلدەپ شىقتىم.
ءبىر اپتادان كەيىن مەن سوت ءتوراعاسىنان حابار حات الدىم، سو حاتتان "ازاماتشا ناچاردى ازاپتاعانىنان جانە قۋدالاعانىنان بايقالاتىن تاعىلىق تۇرمىستىڭ سارقىنشاقتارى تۋرالى" ءىسى بويىنشا قوعامي ايىپتاۋشى بولىپ تاعايىندالعانىمدى ءبىلدىم.
سوت ءتوراعاسىنان مەن ءتاۋىپ پەن التى ەۆلياد شالدىڭ تۇتقىنعا الىنىپ، كراسنوۆودسكىگە اكەلىنگەنىن، تەرگەۋ ءىسى اياقتالۋعا جاقىن ەكەنىن، ەندى بىرنەشە كۇننەن كەيىن سوت بولاتىنىن ەسىتىپ ءبىلدىم.
سوتقا دەيىنگى كۇندەردى مەن ايىپتاۋ سوزىنە ازىرلەنۋ ءۇشىن پايدالانعان جوقپىن، چيكيشلياردىڭ تابيعي مۇنايلى گازىن پايدالانۋ تۋرالى باياندامانى جازۋمەن وتكىزدىم.
بۇل ماسەلە، باسقالارمەن سالىستىرعاندا، ءالى جاڭا بولعاندىقتان دا مەن ءوز بايانداماما كوبىرەك توقتاۋعا بەل بايلادىم.
گاز تۋرالى ماسەلەنى ازىرلەۋ كەزىندە مەن قارابۇعاز كومبيناتىنىڭ مۇقتاجىن نەگىز ەتىپ الدىم. وتىن رەتىندە كومىر دە، مۇناي دا گازبەن باسەكەگە تۇسە المايدى.
بارشا ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى تەك ءتورت ءجۇز شاقىرىم جەردە جاتقان چيكيشلياردان گازدى قارابۇعازعا قاداي جەتكىزۋ ماسەلەسىندە.
وسىدان بەس جىل بۇرىن ءجۇز-جۇز ەلۋ شاقىرىم گاز قۇبىرىن تارتۋ اسا ۇلى تەحنيكالىق جەتىستىك بولىپ ەسەپتەلەتىن، ال ءقازىر ۇزىندىعى جەتى ءجۇز ەلۋ شاقىرىمدىق گاز قۇبىرى جۇمىس ىستەپ جاتىر. سوندىقتان دا ءتورت ءجۇز قىرىق شاقىرىمدى گاز قۇبىرىن توسەۋ كوپ ەڭبەك قاجەت ەتپەيدى.
گاز قۇبىرىنىڭ جولىن كەسىپ وتەتىن ۇلكەن بالكان تاۋلارى وعان ونشا كەدەرگى بولمايدى. قازىرگى ۋاقىتتا گاز قۇبىرلارى بەدەرى الۋان ءتۇرلى جەرلەردى ەمىن-ەركىن كەسىپ وتە بەرەدى.
مەن ءوز جوبامدى ينجەنەرلەرگە بايانداپ بەردىم. ولار گاز جەلىسىن تارتۋ ۇلكەن-ۇلكەن گاز ساقتايتىن قويمالاردى سالۋدى قاجەت ەتەدى دەپ، ماعان قارسى شىقتى.
ايتايىن دەگەنىم، دۇنيەدەگى ەڭ جەتىلگەن جوبانىڭ وزىنە قارسى دالەل تاۋىپ ايتا المايتىن ماماندى مەن ءالى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. بۇل - كاسىبي ادەت. قارت مامانداردا بۇل ادەت قانا ەمەس، زاۋىتتىڭ كولەمىن جاقتىرماۋ دا بولىپ تابىلادى. ولار اۋلالارىندا باقباق قاپتاي ءوسىپ، كەڭسەلەرىندە ءاماندا نۇرلى تىنىشتىق تامىلجىپ تۇراتىن ەسكى جايلى زاۋىتتاردى كۇرسىنە وتىرىپ ەسكە الادى. اسىققاندا قايدا بارادى جانە كىمدى قۋىپ جەتىپ، باسىپ وزادى.
ينجەنەرلەردىڭ قارسى شىعۋى مەنى ءبىرقاتار ەسەپتەر شىعارۋعا ءماجبۇر ەتتى. ينجەنەر حوروبرىح وزىنە تون قاجىرلى قايراتپەن مەنى قولداپ شىقتى. ول "قويان جۇرەك قورقاق"، "ءسوزۋار ينجەنەرلەرگە" قارسى باعىتتالعان قىزۋلى سوزىمەن مەنىڭ ەسەپتەۋلەرىمدى دالەلدەپ شىقتى. شىنىندا دا ەشبىر گاز قويماسىنىڭ قاجەتى جوق ەكەن، ويتكەنى گاز قۇبىرىنىڭ ءوزى الىپ قويما بولىپ شىقتى. راسىندا دا ۇزىندىعى ءتورت ءجۇز شاقىرىمدىق گاز قۇبىرىنا ەكى جارىم ميلليون تەكشەمەتر گاز سيادى ەكەن. الەمدەگى بىردە-بىر گاز قويماسى ءوز ىشىنە وسىنشاما گازدى سىيعىزا المايدى ەكەن.
گازداردى قولدانۋ جولدارى الۋان ءتۇرلى. ولار وتىنعا، تۇرمىستىق قاجەتتەرگە پايدالانىلادى، مۇناي ونەركاسىبىندە كونە سكۆاجينالاردى تىڭايتۋعا قولدانىلادى، ولاردان رەزينا ونەركاسىبىنە قاجەتتى سانانى، "قۇرعاق مۇز" دەپ اتالاتىن قاتتى كومىر قىشقىلىن جاسايدى، تاعى باسقا دا اعاش ءسپيرتى، اسەتون، سۋتەگى، اۆتوگەندى دانەكەرلەۋگە قاجەتتى اسەتيلەندى، جاساندى كاۋچۋك الۋعا كەرەكتى بۋتاديەندى، ەفير، بەنزول، حلوروفورم، توڭازىتقىش زاتتار سياقتى كوپتەگەن حيميالىق زاتتاردى شىعارادى.
مەن باياندامامدا چيكيشليار اۋدانىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارىن مەن جۇرگىزگەن دارەجەدەن گورى الدەقايدا زور كولەمدە جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن باسا ايتتىم. مىڭ مەتر جانە ودان دا كوبىرەك مولشەردە تەرەڭدەتە بۇرعىلاۋ قاجەت-اق. گاز سكۆاجينالارىن ورناتۋ ءىسىن بارىنشا ساقتىقپەن جۇرگىزۋ كەرەك، وندا دا بۇل ىسكە گازدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك تۋعان كەزدە عانا جۇرگىزگەن دۇرىس. ايتپەسە ميلليونداعان تەكشە مەتر گازدى اۋاعا بوستان-بوس تاراتىپ، ءراسۋا ەتۋىمىز مۇمكىن. گاز سكۆاجيناسىن جاۋىپ تاستاۋ وتە قيىن بولادى. گاز ءارقاشاندا وزىنە قاجەتتى جولدى تاۋىپ، ترۋبالاردىڭ اينالاسىنان تاسقىنداپ قۇيىلا باستايدى.
گاز كولەمىن ەسەپتەپ شىعارۋ ءۇشىن، مەن كەلەسى جىلى تاعى دا چيكيشليار اۋدانىنا بارامىن. بۇنىڭ وتە قاراپايىم دا قىزىقتى ەكى ءادىسى بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى گازدى پورودانىڭ قۋىستارى مەن بوس جەرلەرىنىڭ كولەمى ەسەپتەپ شىعارىلادى، بۇل گازدىڭ اۋماعىنا تەڭ بولادى، ويتكەنى گاز سول بوس قۋىستاردى تولتىرىپ تۇرادى. الايدا بۇل ءادىس تەك جاقىن-جۋىق دوعال سانداردى عانا بەرەدى. ەكىنشى ءادىس - "قىسىمدى شىعارۋ ءادىسى" دەپ اتالاتىنى سكۆاجينادان شىعاتىن گاز قىسىمىنىڭ ازايۋىن انىقتاۋعا بايلانىستى. سكۆاجينانىڭ دەبيتىن (باسقاشا ايتساق، ول بەرەتىن گازدىڭ سانى) بىلە وتىرىپ، جەراستىڭداعى گاز قورىن ەسەپتەپ شىعارادى. بۇنى مىناداي جولمەن شىعارادى. ماسەلەن، سكۆاجينا ءجۇز مىڭ تەكشە مەتر گازدى بەردى دەلىك، سودان كەيىن قىسىم سونىڭ وننان بىرىندەي مولشەرىندە ازايادى. بۇل جاعدايدا سكۆاجيناداعى گازدىڭ قورى دەبيتتىڭ وننان توعىز مولشەرىن قۇرايدى ياعني توعىز ءجۇز مىڭ تەكشە مەترگە تەڭ بولادى.
مەنىڭ باياندامامنىڭ باستى تۇيىندەرى جالپى العاندا، مىنە، وسىنداي. سودان كەيىن سوت باستالدى.
سوتتىڭ عيماراتى كراسنوۆودسكىدەگى باۋ-باقشاسىندا بوزعىلت ءتۇستى تۇرپىدەي جاپىراقتارىن شاڭ-توزاڭ باسقان گۇلدەر وسەتىن بىردەن-بىر جەر.
مەنىڭ ءوزىمنىڭ نە ايتقانىمدى ۇمىتىپ قالىپپىن. اسىلىندە، مەن شاماسى، باسىبايلى اۋىر ەڭبەك سالدارىنان تۇرىكمەن ايەلدەرىنىڭ جارتىسى بەدەۋلىكتىڭ ازابىن تارتاتىنىن، ايەل ءومىر بويى سويلەمەي، ءۇن-تۇنسىز ءوتۋى كەرەك دەيتىن ادەت پەن جاس تۇرىكمەن ايەلدەرىنىڭ اۋزىن بايلايتىن ورامالدى تەك قازان ريەۆوليۋسياسى عانا جۇلىپ تاستادى، دەگەندى ايتسام كەرەك. مەن ايەلدەردىڭ سالماعى ءۇش كيلوداي، مويىن ومىرتقاسىنىڭ تۋبەركۋلەزىن تۋدىراتىن، ۇلتتىق باس كيىمدى كيۋگە تىيىم سالىنۋىن تالاپ ەتتىم.
سوتقا تارتىلعاندار ءوز ساقالدارىنىڭ ۇشىنا تۇنجىراي قاراپ، سازارىپ وتىرا بەردى. ءتاۋىپ سوڭعى سوزدەن باس تارتتى، ءبىراق سو قىلىعىن ماردامسىعان ناقىلمەن بۇركەدى. "پايعامباردىڭ پەرزەنتى، — دەدى ول، — شايقاسۋعا ەرىنبەيدى، دەگەنمەن، سويلەۋگە ەرىنەدى".
ۇكىم قاتال ەدى: قىلمىستىلاردىڭ ءارقايسىسى بەس جىلعا كەسىلدى، جازانى وتەگەننەن سوڭ، ولار تۇرىكمەن رەسپۋبليكاسى شەكاراسىنان تىس جەرلەرگە جەر اۋدارىلاتىن بولدى.
سوت زالىنان مەن ناچاردى كوردىم. ول جاۋلىعىن تاستاپ، ۇستىنە ەۋروپالىق كويلەك كيىپتى.
قىمباتتى جولداس، — دەدى ماعان بەريل، — ناچارعا قاراڭىزشى! قانداي عاجايىپ سۇلۋ ايەل! مەنىڭ ۇستىمدەگى كويلەگىم ءداپ سونىڭ كويلەگىڭدەي ەشقاشاندا قونىمدى بولعان ەمەس. مەن ونى باكۋگە تىگىن فابريكاسىنا اتتاندىرامىن. ءبىراق ول ەڭ اۋەلى ەركەكتەر مەن اۆتوموبيلدەردەن قورقاتىن ادەتىنەن ارىلۋى كەرەك.
شىنىمدى ايتسام، بۇل گاپكە وسى ارادا نۇكتە قويۋعا بولادى. تەك تاعى ءبىر قوساتىنىم، مەنىڭ ومىرگە تىكەلەي ارالاسۋىم، ماعان، چەلەكەن مەن چيكيشليارداعى زەرتتەۋ جۇمىستارىم سياقتى، قانشاما الاڭداۋشىلىق پەن قۋانىش اكەلدى دەسەڭىزشى".
بۇل حيكايانىڭ جالعاسى بار ما؟ — دەپ سۇرادىم مەن پروكوفيەۆتەن.
مۇنى جالعاستىرۋعا ءسىزدىڭ دە قاتىسۋىڭىزعا تۋرا كەلە مە دەپ قورقامىن. ءسىز ەرتەڭ جۇرەسىز، ال ءبارپل ناچاردى ەرتەڭگى پاروحودپەن باكۋگە جىبەرەدى. سىزدەن سۇرايتىنىم: جولاي ونىڭ سىرتىنان باقىلاپ ءجۇرىڭىزشى جانە سوسىن باكۋدە ونى ءتيىستى ادرەسىنە ەرتىپ اپارارسىز، - دەدى ول.
پروكوفيەۆ، — دەدىم مەن داۋىستاپ، — ءسىز ءار كۇن سايىن مەنى قارابۇعازدان قاشىقتاتىپ باراسىز!
ول كۇلىپ جىبەردى.
مۇلدە الدامشى كوزقاراس. بۇل اراداعى بار نارسەنىڭ سو شىعاناقپەن كوزگە كورىنبەيتىن بايلانىسى بار. بەريل تاياۋ كۇندەرى تۇرىكمەندەر مەن قازاقتار اراسىندا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قارابۇعازعا جۇرەدى. ءسىز ونى كەيىن قارابۇعازدان كەزدەستىرەسىز، سوندا ول سىزگە قىزعىلىقتى تالاي جايتتاردى ايتادى دا كورسەتەدى.
كەلەسى كۇنى تاۋ باسىندا سۇرعىلت شىرىندىلەردىڭ شاڭ-توزاڭى بۇلت بولىپ كوشىپ ءجۇردى. مىساتىرداي اق كۇن الاۋلاپ، جەر بەتىنە اقشىل ءىنتاپ مۇحيتىن توگىپ تۇر. ءجۇنى تازىعىرلانىپ قالعان توبەتتەر ايلاقتاعى شاڭدى تۇيىنشەكتەر مەن شيلانداردى يىسكەلەپ، ءبىر-بىرىن ساقتاندىرعانداي، سىپايى ىرىلداسىپ قويادى.
"چيچەرين" پاروحودى ءوزىنىڭ تىم ەرسى بيىك تۇمسىعىن كوتەرىپ، تەڭىزدىڭ تولقىندى جازىعىنا شىقتى. پروكوفيەۆ ايلاقتا تۇرىپ، كيىم وڭىپ ابدەن اعارىپ كەتكەن قالپاعىن بۇلعاپ، ماعان ماحاچكالاعا بارعاسىن مىندەتتى تۇردە گەولوگ شاسكييگە كىرىپ شىققايسىڭ دەپ ايقايلاپ جاتتى.
بوريل ماعان ناچاردى مەگزەپ:
بايقاڭىز، ناچار سۋعا باتىپ كەتپەسىن! — دەپ ەسكەرتتى.
حوروبرىح مۇجىلگەن قورقورىن تۇتىندەتىپ تۇرىپ، ءوز بۇيرىعىنىڭ دالمە-دال ورىندالۋىن قاداعالايتىن باستىقتىڭ كەيپىمەن، ماعان مەيىرلەنە قاراپ، جايىمەن قولىن بۇلعادى. سول ساتتە مەن وعان باعىنىشتى كىسى ەكەنىمدى سەزىندىم جانە توپوگرافتاردىڭ بۇل اداممەن "بەتون قابىرعا ىشىندە جۇرگەندەي" الاڭسىز جۇمىس ىستەۋگە بولادى دەپ بەك دۇرىس ايتقانىن سەزدىم.
ەڭ سوڭعى مينۋتتا وكپەسى وشە ەنتىگىپ، كورچاگين جۇگىرىپ كەلدى. ول ىزدەۋشىلەر پارتياسىنىڭ مۇقتاجىنا قاجەتتى تۇيە اشامايلارىن تابا الماپتى، ءسويتىپ ول ايلاققا ءوزىنىڭ تىرلىكتەن ساعى سىنعان ۋايىمىن ارقالاپ جەتكىزدى، ءبىراق ونىسى حوروبرىحتىڭ قايتپاس قايسار ەرىك-جىگەرىنە تاپ بولىپ، سەيىلىپ كەتتى.
— تابۋ كەرەك بولسا — تاباسىڭ. كەتتىك بىرگە، — دەدى حوروبرىح وعان.
مەن ولاردىڭ ايلاقتىڭ تور كوز قاقپاسىنان ءوتىپ، الاسا تاۋ باسىنا شىققانىن كوردىم. سو جاقتان سولىپ قالعان سارى گۇلدەر اراسىنان قالالىق سوۆەتتىڭ ءۇيى اعارىپ كورىنىپ تۇردى.
جاعالاۋدىڭ شاڭ-توزاڭىن بۇرقىلداتىپ، جۇك ماشيناسىمەن ميشا اعىپ ءوتتى. ول شاڭىرقاپ شولدەگەن سيرەناسىنىڭ قىرىلداعان داۋسىمەن بار الەمگە قارعىس ايتىپ بارا جاتتى. ونىڭ جۇك ماشيناسىنىڭ بورتىنداعى "قارابۇعازترەست" دەگەن اق جازۋ سوناۋ الىستان كوزگە ۇرادى.
سودان كەيىن كۇللى قالا مەن ءيىر-يىر دە مەيىرىمسىز تاۋلار زۋ ەتىپ، سول جاققا قاراي اۋناپ ءتۇستى. تەنتەك تولقىندار جۇزبەلى قىزىل كەسپەكتەر ماڭىندا الا مۇلىكتەنىپ بيلەي جونەلدى. وقىستان جەل تۇردى. "چيچەرين" سالتاناتتى تۇردە باياۋلاپ بارىپ، تۇمسىعىن تومەن ءتۇسىردى دە، ترۋباسىنان ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ، تۋىن جەلبىرەتىپ، پالۋبا ۇستىندەگى برەزەنت پەن كەنەپ جەلكەندەرىن جەل وتىنە كەپتەتە-كەرنەۋلەتە، ون بويى دىرىلدەپ، شۋىلداپ تەڭىز جاقتان دوڭبەكشىپ كەلە جاتقان بيىك تولقىننىڭ جالىنا كوتەرىلە بەردى...
كەشكە سالىم تولقىن تىنىشتالىپ، باتىستا قىزىل شاپاق مازداپ قويا بەردى. سو شاپاقتان ءسال تومەنىرەكتە، تەڭىز ۇستىندە كوكجيەكتىڭ و. شەتىنەن بۇ شەتىنە دەيىن كوگىلدىر جەبەلەر تارىزدەنىپ نۇر ساۋلە قۇبىلا، قۇلپىرىپ ءوتىپ جاتتى. پاروحودتى ۇلبىرەگەن تىنىشتىق بۇركەپ تاستادى.
مەن ۇرگەدەك ناچارعا قايناعان سۋ اكەلىپ بەردىم. ءبىز سىرتتاي قاراعان كىسىگە شاي ءىشىپ وتىرعان قاڭعىباستار وتباسى سەكىلدەنىپ، پالۋباعا جايعاستىق. ناچار ۇستىنە ءباريلدىڭ كونە كويلەگىن، اياعىنا سۇرعىلت شۇلىق كيىپ، موينىنا اق شالما سالىپتى. ونىڭ جانىندا ءبىر باكەنە تەڭىزشى ەسكى گيتارىن تىڭقىلداتىپ شەرتىپ وتىر.
ناچار ءقازىر بىرنەشە ورىس ءسوزىن بىلەدى، ءبىراق سولاردى سىبىرلاپ ايتقاننىڭ وزىندە ءجۇزى قىزارىپ كەتەدى. شايدان كەيىن ول بەتىنىڭ تومەنگى جاعىن شالماسىمەن جاپتى دا تەڭىزگە قاراپ، قوزعالماي وتىرىپ قالدى. مەنىڭشە، ول تۇنىمەن وسىلاي وتىرا بەرگەن سياقتى: ەرتەڭگىلىك ءبىز اپشەروننىڭ پلاكاتتاعىداي سارى جاعالاۋىنا جاقىنداي بەرگەندە، كەلسەم، ول ءالى سول قالپىنان وزگەرمەي، سىرەسىپ وتىر ەكەن.
شاڭقاي تۇسكە تاياپ قالعاندا كۇڭگىرت سۋ ۇستىنەن الىس باكۋدىڭ ۇيمە-جۇيمە سۇلباسى، سۇرعىلت تاۋلار، سۇرقاي اسپان مەن سۇرعىلت ۇيلەر بەينەسى اشىلا باستادى، ءبىراق ۇيلەردى بۇركەگەن سۇرعىلت جاماۋ وزگەلەرىنەن گورى كۇن نۇرىنا مالىنىپ، جارقىنىراق كورىنەر ەدى. ءبىز نارگەن ارالىن، زىح ءمۇيىسىن جاناي وتتىك، كۇللى "ستاندارت ويلدار" مەن "روييال داچتاردىڭ" تويىمسىز وبىر كوزىن وزىنە قاراي تارتىپ تۇراتىن وسىناۋ جايدارى ءجۇزدى جارقىن قالا، ريەۆوليۋسيا مەن 26 كوميسساردىڭ قالاسى، مۇنايدىڭ قالاسى، "چيچەرين" پاروحودى جۋان داۋىستى گۋدوگىن ايقايلاتىپ، ءدال قاسىنا تاياپ بارام دەگەنشە، شىعاناقتان ءتۇرلى تۇسپەن قۇلپىرىپ جاتقان سۋ تەگىستىگى ۇستىنەن ۇيمە-جۇيمە بولىپ دۇڭكيىپ، بيىكتەگەن ۇستىنە بيىكتەي ءتۇستى.
مەن ناچاردى ءباريلدىڭ ايتۋىمەن جازىلىپ الىنعان ادرەس بويىنشا، تىگىن فابريكاسىنىڭ ايەلدەر ءىسىن ۇيىمداستىرۋشىسى بولىپ ىستەيتىن مەيىرباندى جاس قىزمەتكەر ايەلگە قولما-قول اپارىپ تاپسىردىم.
سول كۇنى كەشكىلىك شاڭ باسىپ، دەمىگىپ تۇرعان ىستىق پويىز مەنى وتىرعىزىپ، سولتۇستىككە، داعىستانعا قاراي زۋلاي جونەلدى، ول جەردە قارابۇعازدىڭ بولاشاق تاريحىنىڭ ءبىر بەتى اشىلۋى كەرەك ەدى.
You Might Also Like
-
جازۋشىنىڭ ار-ۇياتى جاقىن جۋىقتارىنىڭ ار-ۇياتىمەن سايكەس كەلگەندە عانا ول تولىق قۋانىشقا كەنەلەتىن بولادى.
