ولەڭتى جاعاسىندا
1
جاز كۇنى ەدى...
ءار جەردە بۇلىنشىلىك. تالان-تاراج.
جايىق جاعاسىن قاپتاعان اق باندى، ويدا بوي تاسالاعان بورىدەي قىرداعى ەلگە تۇرا باس سالادى. بۇل ىشتەن شالعان جاۋ، اسىرەسە جىمپيتى ۋەزىنىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ جاتتى.
جاس وكىمەتتىڭ جاس قايراتكەرلەرىنەن قارۋلى جاساق جاساقتالعان. سول وترياد اياق استىنان شىعا كەلەتىن جاۋدىڭ جولىن بوگەپ، ۋەزد ورتالىعىن قورعاۋعا كىرىسكەن-دى. باستىعى: اققۇبا، ۇزىن بويلى، جاپ-جاس جىگىت. جاۋىنگەرلەرى وڭكەي قازاق. ءبارى دە وقىعان جاستار، جاس جىگىتتەر.
قالادان شىققانىنا بىرنەشە كۇن ءوتىپ كەتكەن. كەڭ ءوڭىر. ەلى سيرەك. جەرى ويلى، ادىرلى. كەيدە تاۋ-جوندار كولدەنەڭدەپ جاتادى. وترياد سونداي ءبىر جونعا بەتتەپ كەلە جاتتى. الدىن بارلاۋعا ەكى كىسى ىلگەرى وزىپ ەدى، ولاردىڭ قاراسى الدەقاشان ءۇزىلىپ تە كەتتى.
وترياد زاۋلاپ ءجۇرىپ كەلەدى.
شەتكەرىرەك كەلە جاتقان ەكەۋدىڭ ءبىرى حاليت مۇحامبەتوۆ. قارا تورى، ەت-بەتتى جاس. ۋەزدىك ريەۆكوم قىزمەتكەرى، ءوتريادتى جاساقتاۋشىلاردىڭ ءبىرى. جاسىرىن حابارعا قاراعاندا: سوۆەت وكىمەتىنە قانى قاس اتتى كازاكتاردىڭ قالدىعى باس قوسىپ ۋەزد ورتالىعىن شاۋىپ الۋ قاۋپىن تۋعىزعان. سوندىقتان بۇل «ءىلبىشىن جاقتان شىقتى» دەگەن تالاۋشىلاردى كۇدىكتى-كۇدىكتى جەردەن توسقاۋىلداپ، كەزدەسكەن جەردە سوققى بەرىپ، ونان ءارى قۋدالاۋ ماقساتىن قويعان.
— بۇگىن الماز تاۋىنا جەتىپ تۇنەمەسەك باس كەسەرلەر الدىمىزدى وراپ كەتۋى مۇمكىن، — دەدى حاليت، وزىنەن جاسى ۇلكەن ارىق ءوڭدى مۇتيگە.
ءمۇتي تۋرا جاۋاپتىڭ ورنىنا قاسكۇنەمدەردىڭ ادىسىنە كوشتى.
— اتتى كازاكتار ەجەلدەن قاسقىر قۇلىقتى. بۇلار ءىز تاستاپ جاڭىلىستىراتىن جىرتقىش سياقتى. تۋرا سولاي. ءقازىر ءبىر ءبۇيىر كەتىپ، ويدا جوق جەردەن باس سالۋ ءۇشىن بەتتى مۇلدەم باسقا جاققا بۇرعان. مۇنىسى ايلا، — دەپ، ءبىر قويدى ول.
— سوندا اتتىڭ باسىن بۋرا سالا كەرى سەرىپپەكشى مە؟
— ءيا. جۇرت: «بەتى باسقا جاق. ۋەزگە سوقپاي ءبىر ءبۇيىر كەتىپ بارا جاتىر» دەگەن حابار بەردى عوي.
— باستىق جىگىت قالاي دەيدى؟
— وعان دا مەن وسىنى ايتتىم...
— ول دا وسى بولجالدى قولداي ما؟
— «تاپ سولاي. مەن بىلەمىن عوي ولاردىڭ سىرىن»، — دەدى.
جول سوزىلا بەردى. كۇن ەكىندىدەن تومەن قۇلاپ، تۇسكى ىستىق لەپتى باسەڭدەتكەندەي. كەنەت الدان سامال جەل دە ۇرگىلەي باستاپ، بۋلىعىپ كەلە جاتقان اتتىڭ دا، ادامنىڭ دا تىنىسى كەڭەيىپ جۇرە بەردى.
قاعۋ جەل. ۇشقىر ات. لەكىگەن ءجۇرىس. كەڭ دالا. ەرىككە قويماي الدەقايدا سۇيرەيدى.
الىستاعى ۇمىتكە، جۇمباعى مول سايرانعا جەتەلەيدى!..
ءازىل-قالجىڭ مەن ءتىل قاعىسۋ، بورىك الىپ قاشۋ مەن اۋدارىسپاق ويناۋ دا سول سايراننىڭ باسى.
زەينەددەن اقنازاروۆ ءوزى العىر، ءوزى البىرت وسكەن جاس. التى جىلدىق ورىس-قىرعىز مەكتەبىندە وزىمەن بىرگە وقىعان بالالارعا «زورلىق» جاساۋ وعان ونەر بولىپ كەتكەن-دى. مىنا كەلە جاتقانداردىڭ ءبىرقاتارى سول كەزدە الىسقاندا زەينەددەنگە ءالى كەلمەي استىنا ءتۇسىپ، تالاي-تالاي ۋچيتەلگە شاعىمعا دا بارعاندار. قازىردە زەينەددەن الدىنا ادام سالماي كەلە جاتىر. قۋىپ جەتكەندەرىنىڭ باس كيىمىن قاعىپ الىپ كەلەدى. جارماسقانداردى اۋدارىپ تاستاۋ نيەتىندە ويقاستاپ شاۋىپ، تىزگىنىنە جارماسادى... جەتكىزبەگەندەردى قيقۋلاپ قۋادى. الدا قاتەرلى، ءارى ايلالى جاۋ — جاراعى ساي، قىراتتىڭ باۋىرىن، تاۋدىڭ قويىنىن ساعالاپ بۇقپانتايلاپ جۇرگەن جاۋ بارىن ۇمىتقان جانداي جايباراقات. دالانىڭ دارقان قۇشاعىندا يمەنبەي وسكەن پەرزەنتتەر. ەتەك-جەڭىن جيماي، بۇعىپ بوي جاسىرماي زاۋلاپ كەلە جاتتى. ات تۇياعى مايدا تاستاردى اسىقتاي ءشۇيىرىپ ورگە دە اياڭ سالدى. قىراتقا شىققان سايىن تومەندە قالعان ويپاڭ جەرلەر دوڭگەلەنىپ، توستاعاننىڭ تۇبىندەي شۇڭعىلداندى.
الدا كەلە جاتقان زەينەددەن ءبىر كەز كىلت توقتاپ، قىراتتىڭ قىلىش قىرىنا كوزىن ءشۇيدى. ءشۇيدى دە اتىنىڭ باسىن كەرى بۇرىپ كەيىندەگىلەرگە:
— تۇيدەكتەلگەن شاڭ... شاڭ استىندا شاپقان اتتىلى! — دەپ ايقاي سالدى.
ات باسىن تەجەي قالعان جاۋىنگەرلەر تەگىسىنەن شاڭ شىققان جاققا كوزدەرىن تىكتى: قۇيىن-شىبىن بولىپ، بايگەگە شاپقانداي ۇزەڭگى قاعىسىپ كەلە جاتقان بارلاۋشىلار بۇرقىراعان توزاڭنان ءبولىنىپ شىعا بەردى؛ وترياد ءبىر «بالە »بارىن بىردەن سەزدى. العا كەتكەن جىگىتتەرىن ءۇنسىز، تاعاتسىزدانا كۇتتى...
2
الماز تاۋى دەگەن قىلىشتىڭ قىرىنداي-اق قىرقا، ءبىراق بيىك قىرقا. باسىن بۇلت قۇشاقتاپ جاتپاسا دا وپ-وڭاي اسۋ ەمەس. ءبىر عاجايىپ بەلگىسى — تۇمسىعى كىرپىنىڭ تۇمسىعىنداي ءسۇپ-سۇيىر جانە ەكى جەردە اق بور تاس بار. الىستان قاراعاندا بۇل بەينە ءبىر جانى بار نارسە دەرلىك. كورىنىم جەردەن بور تاستار كوز سياقتى دا، ال، ءوزى كولبەپ جاتقان جىلانداي، قۇيرىعى دا ءيىرىم-يىرىم بولىپ تەپسەڭگە ۇشتاسادى.
وترياد كۇن باتىس بەتىندە كەلە جاتتى. ال، كۇن شىعىس جاعىنداعى قويناۋدا قۇرتتاي قۇجىناعان اق باندىلار ەدى. ەكى اراداعى قىرات قۇرىپ قويعان شىمىلدىقتاي، ۇستىنەن شىعىپ قالماسا جان كورىنبەس تاسا. ءتۇن قاتىپ، قالانىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرماق بولىپ باندىلار وسىندا بوي تاسالاعان-دى.
جان بارماس، جان جۇرمەس قۋىستا ءماز-مايرام بولىپ سىرنايلاتىپ، بىرەۋلەرى بي بيلەپ جاتتى. سوتقارلىقتى كوكسەگەن كەيبىر جاستارى ورىستەگى قورالى قويعا شاۋىپ، ات ۇستىنەن سەمىز سەكتەردى نايزامەن شانىشىپ ۇستاپ، ەسى شىعىپ كەتكەن قويشىلاردى اتپەن قايىرىپ اكەلىپ ەكى قولىن ارتىنا بايلاپ، كوزىن ورامالمەن تاڭىپ الەك ەتتى. اتقا وڭگەرىپ اكەلگەن قويىن قازان، شەلەكتەرىنە توعىتادى. كوپتىڭ اراسىنداعى قولى سۇعاناق جەبىرلەرى جولدا ات شالدىرىپ ازان-قازان ەتىپ كەتكەن اۋىلداردان ءىلىپ شىققان «تابىستارىن» قالتالارىنان سۋىرىپ، كىلەم-قورجىندارىنا توعىتتى، كەمپىرلەردى كۇرسىندىرىپ «جۇلىپ-جۇلقىپ» تارتىپ اكەتكەن كۇمىس تەڭگە مەن ساقينا-سىرعالاردى دا سوندا تۇيىنشىكتەيدى. نە كەرەك تاۋ-قىرقانىڭ وڭاشا قويناۋىن سايراندى ساياحاتقا اينالدىرىپ جاتتى...
بۇلار سول ولكەنى باسىپ-جانشىپ كەلگەن، بەلگىلى باي، اتتى كازاكتاردىڭ مۇنان ەكى جىل بۇرىن بۇعىپ قالعان سوتقارلارى بولاتىن. جايىق وزەنىنىڭ ارعى بەتىن تازارتقاندا جاعالاي جاتقان ستانيسالاردىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن پانالاپ جان ساقتاپ، قىزىل ارميا كەتكەننەن كەيىن ءبىرى جەر جىرتۋشى، ءبىرى سيىر باعۋشى بولىپ، ءبىراق جۇمىس باسىندا تىعۋلى قارۋ-جاراعى دايىن، «اۋا-رايىن» اڭدىعان باسكەسەرلەر ەدى. ءتۇن جينالىپ، كۇن قاراۋىلداپ، مۇنان ءۇش كۇن بۇرىن ءجيىنىپ-تۇيىنىپ باس قوسىپ، ىلبىشىننەن جىلجىپ ۋەزد ورتالىعىن الىستان وراپ تالقانداۋعا كەلە جاتقان جالاڭ قىلىشتى ءۇش جۇزدەي اتتىلى بۇقپا جاۋدىڭ اقىرعى شاپقىنشىلارى بولاتىن.
قىرقادان اسىپ ءتۇسىپ قاسقىر كورگەندەي تۇرا قالعان ەكى اتتىلىنى ولار بىردەن تانىدى:
— سموتري، كيرگيز!
— رازۆەدچيك!
— بولشيەۆيك! — دەس-تى دەرەۋ ات تىزگىندەرىنە جارماسىپ.
ورتا بويلى، كۇرەڭ ساقالدى اتامانى دۇربىمەن قاراي سالىپ:
— ۆاسيليي، نا كونەي. جەلكەسىن قيىپ، باسىن قولىنا ۇستات! — دەپ ۇزىن بويلى جاس كازاكقا كوماندا بەردى.
ءبىر جاعىنان ۇرەيلى، ەكىنشى جاعىنان وشپەندى «بولشيەۆيك» دەگەن قاھارلى ءسوز ساقالدى-ساقالسىز قانى قاتقان جانداردى بورىكتىرىپ تە جىبەردى: اتتارىن ىسقىرا تەبىنىپ بىردەن شوقىتا جونەلگەن ءۆاسيلييدىڭ دۇرمەگىنەن كەيىن قالعاندارىنىڭ ارقاسى قوزىپ كەتكەندەي، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قارۋ-جاراقتارىن سارت تا سۇرت تاعىنىپ تا الدى.
— جاپپاي اتقا قونىڭدار! جاۋ-جورىق جايعاسۋدى سۇيمەيدى! — دەدى تاعى دا اتامان.
كەشىكپەي ءجۇرىسى توسىن، ءجۇزى سۋىق، جورىققا ۇيرەنگەن اتتى كازاكتاردىڭ تۇستەنگەن جەرىندە شالا جەلىنگەن تاماقتىڭ قالدىعى، بىقسىعان ءتۇتىن، قوڭىراعان تانداق، تارتقان ماحوركانىڭ كۇيىك تۇبىرشىگى مەن تاماق قىرارلىق اششى ءيىسى عانا قالدى...
3
تومەندەگى قويناۋدى تۇتاس الىپ، بەينە ءبىر قۇجىناعان قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي، ءبىرى سەكىرىپ، ءبىرى وتىرىپ، بىرەۋلەرى موسى قۇرىپ قازانشىقتارىنا اس قايناتىپ، بىرەۋلەرى جالاڭ قىلىشپەن الدەنەنى قىرقىپ جاتقان كازاكتاردى كورگەندە بارلاۋشى ەكى جىگىت شوشىپ كەتىپ ەدى. ولاردىڭ ويىنشا «باندى» دەگەن بىرنەشە ادام، ەڭ كوپ بولسا ون-ون بەس كىسى. ءتىپتى توپتانعان اتتى كازاك شاپقىنشىلارى دا وتىز-قىرىقتان اسپايتىن شىعار دەيتىن. ال، مىنا ەسەپسىز ءنوپىر ادامدى شىبىن جانىنان تۇڭىلتەرلىك...
نە كۇشتى — ادامشىلىق بورىش كۇشتى. اسىرەسە، قاننەن-قاپەرسىز جاتقان موماقان حالىقتى توناعىش باس كەسەرلەردەن قورعاۋ بورىشى وزگەشە.
— سانىن ءبىلۋ كەرەك، قوسشى بالا، مىنا دىنسىزدەردىڭ، — دەدى، بارلاۋشىلاردىڭ بايسالدى ءپىشىندى ۇلكەندەۋى.
— قالاي ساناماقپىز مىنا قاراقۇرىمدى؟ ءبىزدى كورە سالا ات تىزگىنىنە جارماسىپ جاتىر، ءقازىر قۋماقشى عوي ءبىزدى، — دەپ جاۋاپ قاتتى ەكىنشىسى، اينالا جالتاق-جۇلتاق قاراپ.
— ارامىز الشاق... ۇستاتپايمىز... اتتارىن سانايىق — سەن وڭ جاقتاعى توپتى، مەن مىنا جاعىن...
ەكەۋى ەكى شەتىنەن كوزبەن اتتارىن ساناي باستادى دا، لەزدە اتتارىنا مىنە سالا وزدەرىنە ۇمتىلعان كازاكتاردى كورىپ، جالما-جان كەرى شاپتى.
— مەن جۇزدەن اسىردىم وڭ قولداعى اتتاردىڭ سانىن.
— مەن... ەكى ءجۇز بار-اۋ دەيمىن بەرگى قالىڭ شوعىردى.
— ويپىرىم-اي مىناۋ سوكەت!..
— سوكەت ەمەس، ونان دا سۇمدىق!.. بەتىن اۋلاق قىلسىن قۇداي مىنالاردىڭ، ەگەر ۋەزگە شاپسا تىپ-تيپىل ەتەر!
شاۋىپ كەلە جاتىپ ەكەۋى وسىلاي قاعىسىپ ەدى.
بۇلارعا قارسى شاۋىپ، الدىمەن جەتكەن اقنازاروۆقا ەكەۋى قوسارلانا:
— زەينەكە، سۇمدىق! ءۇش جۇزگە اياعىن دا جيماس... قاپتاپ كەلەدى. جەر قايىسادى. انە! انە، الدىڭعى ءبىزدى قۋعان توپتىڭ سوڭىنان قارا-قۇرىمى دا قوزعالدى... — دەپ ەنتىكتى.
زەينەددەن كەرى شاۋىپ اڭ قۇبا باستىق جىگىتكە مالىمدەدى.
وترياد قارسىلاسۋ ارەكەتىنە كىرىستى.
— اتتەڭ زەڭبىرەك بولسا! — دەدى حاليت.
— زەڭبىرەگىڭ نە، شىراعىم-اۋ؟ پۋلەمەت بولسا دەسەيشى، — دەپ ءمۇتي ونىڭ ءسوزىن جوندەپ ەدى، — وتە سەمىز، قاراۋعا نارتتاي، ءارى ءىرى قوجانياز:
— مىنالار پۋلەمەتكە دە قاراماس. اتاكالاۋعا اينالدى... قىلىشتارىن كوردىڭ بە ۇيىرگەن، كۇنگە شاعىلىسادى، — دەپ مىلتىعىن كەزەنىپ، قاتارىنان ەكى رەت اتىپ-اتىپ جىبەردى.
جەتى-سەگىز شاقىرىم جەردەي قىرقانىڭ باسىنان تومەن قۇلديلاعان كازاكتارعا وقتىڭ دارۋ-دارىماسى دا نەعايبىل ەدى. سوندا دا قوجاننيازعا ىلەسە، دۇركىن-دۇركىن اتىس تا باستالدى. ازدان كەيىن مىلتىقتىڭ تۇتىنىمەن كوگىلدىر تۇمان كوتەرىلدى. جاۋ بەتتەگى الىستان شىققان دۇڭكىل-دۇبىرگە قوسىلا، نىساناسىنا جەتپەي باۋرايداعى تاسقا ءتيىپ «شىڭ» ەتكەن وترياد وعىنىڭ نازىك دىبىسى دا قۇلاققا شالىنعانداي. تاسقا سوقپاعانى تومپە باسىن «بۇرق» ەتكىزىپ جەرگە ءسىڭىپ كەتەدى. تۇنەرگەن بۇلتتاي اقىرىن جىلجىپ، بىرتە-بىرتە تونە تۇسكەن قاتارى قالىڭ باندى كوپ ۋاقىت وتپەي ىدىراپ، تۇس-تۇستان لاپ بەرىپ، «اتويلاۋعا» كىرىستى. ۇركەردەي شوعىرلانعان شاعىن ءوتريادتى قورشاپ الۋ ءۇشىن ولار ۇلكەن سۇزبە اۋداي قوس قاناتىن الىستان جايىپ، قىسپاققا الا باستادى. ەكى ارا كورەر كوزگە تارىلا بەردى. الىسپەن توتەپ بەرە الارلىق ەمەس، بىرەن-ساران وققا ۇشقانىنا قاراماستان جاۋ قارسى جۋىقتاپ تا قالدى. ءتىپتى، كۇن كوزىنە شاعىلىسقان جالاڭ قىلىشتىڭ جارقىلى جان تۇرشىكتىرەرلىك...
جەڭىل قارۋلى كوموتريادتىڭ ءبىر تىزبەكتەن عانا پاترونى بار ەدى، ەندى ونىڭ دا اقتىق وبويماسى مىلتىق كومەيىنە كۇمپىدى.
— جىگىتتەر! جاۋ سانى ءبىزدى ءتورت وراپ العانداي. قالعان وق بۇركۋگە دە كەلەر ەمەس. سوندىقتان كەرى شەگىنۋ قاجەت. ءبىراق، دۇركىرەپ قاشا جونەلمەي، سيرەك اتساق تا قايىرىلىپ ۇرىس سالۋىمىز كەرەك. قايرات كورسەتە شەگىنۋگە تىرىسايىق، — دەدى وترياد باستىعى.
ءسويتىپ، وترياد اتتىڭ باسىن كەرى — كەلگەن كەڭ جازىققا بۇردى. ەندىگى امال — جەڭۋ ەمەس، الدەقايدا كۇشى باسىم جاۋدان باس قورعاۋ بولدى. ولارعا قولعا زورعا تۇسكەندەي اۋىر حال كەزدەستى.
كوممۋنيستەر ءوتريادى بەتى اشىق كەڭ جازىققا قاراي قايىرىلىپ اتىسىپ، بەس شاقىرىمداي جەر شاپتى. ءبىراق شاڭقاي تۇستەن كۇن ەڭكەيۋگە قۇلاعانشا شالدىرماستان ءجۇرىپ كەلگەن اتتار بوساڭسۋعا اينالدى، جىگىتتەردىڭ الدى ۇزاپ، ارتى بىرىندەپ كەيىن قالا بەردى. بىرەن-ساران، قۋىپ جەتەرلىك جەردە، قورجىن-قورشاۋدا قالىپ قويعان كوممۋنيستەر ەندى مەيىرىمسىز جاۋدىڭ شىبىقتاي تۋراۋىنا دا ىلىكتى.
اتتى كازاكتار القىمداي ءتۇستى. كەيىندە جەتى ادام قالىپ، ونىڭ ۇشەۋى قۇتىلا الماس جەردە بولدى دا، ال تورتەۋى ءولىم تىرناعىنان جىرىلىپ شىعۋعا جانتالاستى. بۇل تورتەۋ: حاليت، ءمۇتي، زەينەددەن جانە قوجانياز ەدى، الداعى، كوز ۇشىندا ۇزاپ كەتكەن جولداستارىنا جەتە الماي، ارتتاعى اۋىر حالدە قالعاندارعا قول ءۇشىن بەرە الماي، بۇلار ەندى اۋزىن ارانداي اشقان جەبىر ءولىمنىڭ ۇزىن شەڭگەلىنە تۇسپەۋ جاعىن عانا كوزدەدى.
اركىمدە ءبىر وي، اركىمدە ءبىر ارمان جاڭا باستالعانداي... ءبىر ءۇمىت ات تا عانا. قارۋ جۇمساپ، قولداسىپ قىرقىسىپ جاۋ بەتىن تويتارۋ قۇر قيالداي. كوپكە توپىراق شاشىپ بولمايتىنى ەجەلدەن بەلگىلى. باستىق جىگىت:
— جاۋ ءبىزدى ءتورت وراپ العانداي، — دەدى. بۇل دا كوڭىل جۇباتۋ. بارلاۋشىلاردىڭ اسىعىس ساناپ ۇلگەرگەنىنىڭ وزىندە: جاۋ سانى ءتورت ەمەس، جەتى ەسە، ءتىپتى، سەگىز ەسە ارتىق بىزدەن...
جىگىتتى جاۋدا قالدىرمايتىن — ات! ول دا الىس. وعان جەتۋ دە ارمان. ويتكەنى، قىردا بابىنا كەلىپ جەر تارپىپ جۇرگەن ساياقتار مەن جاي كۇننىڭ وزىندە جاراۋ ازىناعان ايعىرلار ەلدە...
ەل!.. اتا مەن انا. اعا مەن ءىنى. سۇيگەن جار. ايرىلماس دوس. ەندى ءبارى ارمان! ءبارى!..
كەشىكپەي قوجانيازدىڭ سەمىزدەن ۇستاعان اتى تىعىلىپ، بورساڭداپ، بىرەر شاقىرىم جەر ءدىر-دىر قاعىپ، جارىم اياڭ، جارىم بۇلكىلمەن كەلدى دە توبەگە ۇرعانداي تۇرىپ قالدى. بۇل كەزدە اتى مۇلدەم بولدىرىپ قالعان ءمۇتيدى زەينەددەن ارتىنا مىڭگەستىرىپ تە الىپ ەدى. Kepi بۇرىلىپ كەلىپ بۇلاردى حاليت شىلبىر تاستاپ جەتەلەي جونەلگەن-دى. ءسويتىپ، كوپ كەيىن قالعان قوجانيازعا بۇرىلۋعا شاماسى كەلمەي تورتەۋدىڭ ۇشەۋى جان-دارمەن كۇن مىڭگەسىپ-ۇشتاسىپ، يتپەكتەپ ىلگەرى اسا بەردى.
باسىندا ءوزى ەتتى، ءوزى ءىرى قوجانيازدىڭ قوڭدى اتى دا وزىنە ساي كورىنىپ ەدى جانە ونى تەز بولدىرادى دەپ ەشكىم ويلاماعان دا بولاتىن. ءبىر كەز حاليت كەرى اينالىپ مۇشەلىك جەر شوقىتىپ، كەيىندە قالىپ قويعان جولداسى قوجانيازدىڭ ءحالىن بىلمەكشى بولىپ ەدى، ءوز اتىنىڭ بولدىرىپ قالعانىن سەزدى. ات ءتورت تاعانداپ، اياعىن الىس-شالىس باستى، ازدان كەيىن تارباڭداپ بارىپ جاي بۇلكىلگە كوشتى. «بۇل كۇيمەن ەندى ىلگەرى جۇرسەم ءبىرجولا جاۋ قولىندا قالارمىن» دەپ ول قوجانيازعا قول ءۇشىن بەرە الماي، قاشىقتاپ كەتكەن جولداستارىنا جەتۋدىڭ قامىن جاسادى. اتىن ۇستى-ۇستىنە قامشىلاي ءتۇستى، اقتىق رەت كۇشكە سالىپ شوقىراقتاتىپ الدىڭعىلارعا ايقايلادى. ول مىقتاپ ساستى. ارت جاقتا جاۋ توبىنان بولىنگەن بىرنەشە ادام بۇلاردى قالايدا «جازىم» ەتۋ نيەتىنە كىرىسكەندەي، ىلگەرى ءبولىنىپ شىعا بەردى. «ەندى جەتەدى-اۋ... ەندى جەتەدى-اۋ» دەگەن كەزدە قالىڭ-قالىڭ جۋسانى بار الاشاعىل تومپەلى جەردە جايىلىپ جۇرگەن ەكى-ۇش تۇيە كوزگە ىلىكتى. تۇيەلەر الىسقا ماڭقيا قاراپ الىپ، باسىن جەرگە بابىمەن سالىپ، بابىمەن وتتاۋدا ەدى.
كەي كەزدە سۋعا باتىپ بارا جاتقان ادامعا قولعا ىلىككەن سىڭار تال دا جان-دارمەن. بۇلاردىڭ باعىنا قاراي، جايىلىپ جۇرگەن تۇيەلەردەن ءبىر ءبۇيىر شوگىپ جاتقان اتان كەزدەستى. اتان جايباراقات جايلانىسىپ، قاۋدانى قالىڭ ويپاڭداۋ جەردى تاۋىپ شوككەن ەكەن. الىسىراقتان ول كوزگە دە زورعا شالىنارلىق الا شابىر قىرلىق ونى كورسەتەر ەمەس. وزگەلەردەن وزىق جۇرەتىن زەينەددەن تۇيەنى بىردەن كورىپ، امال-ايلانى دا بىردەن تاپتى. ءوزىن تاس قۇشاقتاپ العان مۇتيگە:
— قامدان، مىنا تۇيە تۇرىپ ۇلگەرگەنشە مەن جەتىپ ۇلگەرەيىن، ال سەن ۇستىنە ۇلگەر! — دەدى.
بۇل ءىس ونىڭ ويلاپ پىشكەنىندەي ءدال ورىندالدى: ماڭعاز اتان شاۋىپ كەلە جاتقانداردى ەلەڭ قىلماي جايىمەن جاتا بەردى. كەيبىر جايباسار تۇيەنىڭ قامشى سالماي، بولماسا تاياق سىلتەمەي جاتقان جەرىنەن تۇرمايتىن مىنەزى دە بولادى. ال، مىناۋ سونداي ءبىر ۇرىكپەيتىن، ساسپايتىن ماڭعازدىڭ ءوزى بولىپ شىقتى. زەينەددەن ارت جاعىنان جانامالاي كەلىپ، مۇتيگە:
— ال ىرعى! — دەپ بۇيرىق بەرگەن كەزدە عانا «ماعان كەلدىڭدەر مە؟» — دەگەندەي، بۇرىلىپ ءبىر قاراپ الىپ، شوندانىن كوتەرە باستادى.
اتتان ىرعىپ كەتكەن ءمۇتي تۇرىپ ۇلگەرگەنشە ونىڭ ۇستىنە دە قونىپ قالدى. جەردەن جامبى الاتىن ادامداي زەينەددەن وراعىتىپ قايتا اينالىپ كەلىپ، ءمۇتيدى كوتەرە تۇرەگەلگەن اتاندى قامشىلاپ، الدىنا سالىپ الىپ قۋا جونەلدى. قوس-قوسىنان قامشى تيگەن اتان تايراققا سالدى. ال، تۇيە تايراقتىڭ اتقا جەتكىزبەي كەتەتىنى دە بولادى، مۇنى مىنا تۇيەلى ەلدىڭ بالالارى جاقسى بىلەتىن-دى. زەينەددەن اتان ۇستىندەگى مۇتيگە:
— ەندى قۇتىلدىڭ. انا بىلعارى بەلبەۋىڭدى شەشىپ ال دا توپەي بەر. الدى-ارتىنا قاراتپا! — دەپ ايقايلادى.
ءمۇتي اتاندى توپەي بەردى. زەينەددەن ەندى حاليتكە ورالدى.
زەينەددەن ءحاليتتى دە قۇتقارماق ەدى...
بۇلكىلدەن اياڭعا ءتۇسىپ، ەندى ءجيى-جيى ءتورت تاعانداپ تۇرىپ الىپ، جۇرمەي سىلە قاتىرعان اتىن تاستاي بەرىپ، جان ۇشىرعانداي جۇگىرىپ كەلە جاتقان ءحاليتتى ول ءىلىپ الىپ ارتىنا وتىرعىزدى. ەكەۋى مىڭگەسكەن كۇيى العا وزىپ كەتكەن اتاندى ءمۇتيدىڭ سوڭىنان شاپتى. اتان جەتكىزبەيدى. ۇستىندەگى جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەن ءمۇتي بىلعارى بەلبەۋىمەن توپەلەپ ىلگەرى اسا بەردى. تۇيەلىگە جەتۋ تۇگىل مىڭگەسكەن ەكەۋگە ونىڭ قاراسىن كورىپ وتىرۋ دا كۇش بولدى. ەندى ەكەۋىنىڭ استىنداعى «ەڭ قارۋلى جىلقى» دەگەن زەينەددەننىڭ اتى سىر بەردى. ات شوقىراقتان بۇلكىلگە كوشتى...
حاليت اسا تاباندى، وتە-موتە سابىرلى جانە جاس بولسا دا ءار نارسەگە قالتقىسىز تۋرا باعا بەرەتىن ويلى جىگىت ەدى. قىسىلتاياڭ شاقتا ول جان تۇرشىكتىرەرلىك اششى ويلارىن سالالاي كەلىپ جانە ارت جاقتان باندى تايالىپ قالعانىن كورىپ اقتىق ەرلىك ۇكىم شىعاردى... ءوز ۇكىمىن ءوزى شىعاردى.
— زەينەددەن، ەكى جان قازا تاپقانشا ءبىر جان... مەن كوندىم تاعدىردىڭ ۇكىمىنە!.. ساعان ريزامىن. باسقالارعا دا. سەن ىلگەرى اس. ات ءبىر كىسىنى قۇتقاراتىن جىلقى. قالاعا جەت... قوش! — دەپ، جولداسىنىڭ تىزگىنىن تارتتى دا، سوزگە كەلتىرمەستەن، سەكىرىپ جەرگە ءتۇستى.
— ويپىرىم-اي! حاليت-اي! ويپىرىم-اي، باۋىرىم-اي! ارعى جاعىن... — دەدى، زەينەددەن ءسوزىنىڭ سوڭىن جۇتىپ.
اق بوز اتتى باندى قىلىشىن وڭدى-سولدى سىلتەپ، ىسقىرىپ شاۋىپ كەلە جاتتى. ول تەرلەپ-تەپشىپ، قاتتى جۇگىرە دە الماي، ىرسىلداپ كەلە جاتقان قوجانيازدى كورگەندە اتىن قويعا شاپقان بورىشە كوسىلدىردى. «ۇيادا نە كورسە — ۇشقاندا سونى ىلەدى» دەگەن، جاس كەزىنەن ات ۇستىندە ويناپ جاندىنى دا، جانسىزدى دا وڭدى-سولدى شاۋىپ، ءومىرى بويى قىلىشپەن تۋراپ ۇيرەنگەن بەلگىلى اتتى كازاك جاۋىنگەرى الدىندا جۇگىرىپ بارا جاتقان جوندى جىگىتتى قىزىق ءۇشىن قيعاشتاپ سىلتەپ، باسىن قىرقىپ وتپەكشى بولدى. ول بۇل جان ۇشىرىپ بارا جاتقان پەندەنى ادام دەپ، ول ادامنىڭ قينالار جانى مەن اياۋلى ءتانى بار دەپ، ارتىندا جاناشىرى جىلار دەپ ويىنا دا المادى بىلەم، تەك قانا قيۋعا، قيناپ ايىزى قانۋعا ۇمتىلعانداي ءپىشىن كورسەتتى. ناق سول ساتتە بۇل قانقۇمار قاسكۇنەمنىڭ جۇزىندە شاتتىق شىراي لاپىلداپ كوزدەرى جايناي ءتۇستى.
ەكپىنى جەلدەي ەسىپ تايانىپ قالعان دۇشپاننىڭ قارشىلداعان ات اۋىزدىعى قۇلاققا انىق شالىنعان شاقتا، بۋالدىر ويدىڭ سىلتەۋىمەن قوجانياز شاپپاسى قايىرۋلى كەلە جاتقان ناگانمەن جالت بۇرىلىپ ءبىر تارتىپ قالدى. ءوزى تاعى ىلگەرى ۇشتى. ول ارتىنا قاراي المادى، جاۋىنىڭ اتىمەن قوسا ۇشىپ تۇسكەنىن وقىس بۇلقىنىسى مەن وزگەشە دۇرسىل-دۇبىرىنەن سەزدى. ءبىراق وقتىڭ قايسىسىنا ءتيىپ، قايسىسىنىڭ جازىم بولعانىن تۇپتەۋگە شاما جوق. اتتان قۇلاعان ادامنىڭ «ىڭق» ەتكەندەي دىبىس شىعاراتىنىن، ال اتتىڭ ونان دا زور ىڭقىل-كۇرسىل بەرىپ تىپىرشيتىنىن تالاي-تالاي ەستىگەن، جاسىنان بەرى قۇلاعى ۇيرەنگەن نارسە. بۇل جولى اتتىڭ قۇلاعانى بۇرىلىپ قاراماسا دا ايقىن. سوندىقتان، «...ەندى جەتە قويماس. جىرا-جىقپىل كەزدەسسە... بۇعار جەر... باس پانا... قۇتىلار كۇن...» دەگەن ۇزدىك-ۇزدىك تىلەكتەر شۇباتىلدى. تايانىپ قالعان شاپقان اتتىڭ ءدۇرسىلى، الدەنەنىڭ ادامدى ەتبەتىنەن تۇسىرگەندەي ەكپىن-زۋىلى بۇل بۋالدىر ءۇمىتتى دە كەسىپ كەتتى... ەكىنشى ساتكە نە بولعانىن بىلمەي قالدى... ءتۇپسىز قۇدىققا قۇلاپ كەتكەندەي بولدى...
وسىنىڭ ءبارى ءبىر ساعاتتاي-اق ۋاقىتتىڭ ىشىندە بولعان ۋاقيعا: كورە سالا سوڭىنا ءتۇسۋ، الىستان اتىسا قاشۋ، بىرنەشە شاقىرىم جەر كەتكەن ءبىر شوعىر جاندى قۇتقارماي وكشەلەپ، جەتكەن جەردە بىرتىندەپ تۋراۋ ءبارى دە تەز بولدى. قاس پەن كوزدىڭ اراسىنداي مەزەتتە كەزدەسكەن اجال بىرنەشە جاستىڭ قىرشىن ءومىرىن قيىپ ۇلگەرىپ ەدى. ەندىگى كەزەك كەلەسى قۇرباندىققا تايانعانداي...
حاليت قوجانيازداي دەنەسى اۋىر ەمەس، قاعىلەز جانە بويشاڭداۋ بولاتىن. ول جۇگىرىپ كەتسە، اتتان قالمايتىن جىگىتتىڭ ءبىرى دەسە بولعانداي. الايدا، وزىنە دە، وزگەگە دە بەلگىسىز ءبىر اۋىر ءزىل ونىڭ ەكى يىعىنان باسىپ، تۇلا بويى قۇرىستاپ، دەنەسى دەل-سال، باسى مەڭ-زەڭ بولدى دا قالدى. ول جۇگىرمەدى. ءبىر جەردە تۇرىپ تا قالمادى. بار نارسەدەن بەيحابار ادامداي، جايباراقات حالگە ءتۇستى. القىمداپ كەلىپ جەلكەدەن سوققان «سوققىنىڭ» ەكپىنىنەن ول ەڭكەيىپ بارىپ ءبىر تىزەرلەپ قالدى، ءبىراق وماقاسىپ جىعىلمادى. ىڭ-جىڭ وزگەشە قيمىل، وزگەشە ءبىر كۇڭگىرت اۋىر دىبىس قۇلاققا ىزىڭداعانداي. ەكىنشى «سوققىدان» ەتبەتتەپ ءتۇستى... كوپ ءجۇرىپ، كوپ كورگەن ءوزىنىڭ قارا شاپپاسىنا قۇلاپ كەتكەندەي...
كوپ زامان وتكەندەي... قايدا؟.. قاي جەر؟.. بۇل! قايداعى ىڭ-جىڭ؟..
اۋەلى وتە الىستان، سونسوڭ قاسىنان دىبىس شىقتى. دىبىس. انىق دىبىس... ءوزى جايلى...
— وترۋبي پالەس!..
ول ويلاعانشا، دەمىن ىشىنە تارتىپ ۇلگەرگەنشە، ۇستىندە تۇرعان ادام سول قولىنىڭ ساۋساعىن... جۇلىپ الدى. قول جەرگە سىلق ەتتى... ول انىق ءبىلدى. انىق سەزدى. ءبىراق، باياعى مەڭ-زەڭ، باياعى ءزىل قارا تاس ونى ءالى كۇنگە دەيىن باسىپ تۇرعانداي. ول سۇلق قالدى. سوندا دا ول ءبىلىپ جاتتى. كوزىن اشپاي، دەمىن الماي، سول «سۇلق» كۇيىندە جاتىپ قولتىعىنىڭ استى «شىم» ەتكەنىن دە، مىلتىق داۋىسىنىڭ «شاڭق» ەتكەنىن دە سەزدى... ەسىتتى...
ۇزاق ۋاقىت ءوتتى... شالقاسىنان جاتقان كۇيى قوزعالماي جاتىپ قالدى...
4
اتتىلى جولاۋشىعا وشىگە ابالاعان توبەتتەي، وتىز شاقىرىمداي جەر قۋدالاپ، ىستەرىن ىستەپ بولعاننان كەيىن اق باندىنىڭ دا قارقىنى باسەڭسي بەردى؛ قۇرباندىعىن وپ-وڭاي كەسكىلەگەن ونەرىنە ناساتتانعانداي، ات باسىن توقتاتپاستان ولاي-بۇلاي ويقاستاپ، ەندى دالانىڭ قۋرايىن شاپقىلادى. جالاڭ قىلىشتارىن قىنابىنا سالماستان جوعارى ءۇيىرىپ از ۋاقىت قىر كورسەتتى. سونان كەيىن سول قاناتىن كەڭ جايعان كەرەگە-قورشاۋ قالپىندا كەرى ويىستى.
ال، جاپ-جاس كوممۋنيەتەردەن قۇرالعان كىشكەنە ءوتريادتىڭ كوپ ادامى قازا تاپتى. بۇلاردىڭ اسكەرلىك تاجىريبەسى از، قارۋ-جاراعى كەمتار ەدى. ونىڭ ۇستىنە كۇتپەگەن جەردەن قالىڭ جاۋعا كەزدەسىپ، قاپىدا قولعا ءتۇستى. از ادام قۇتىلدى. بولدىرعان اتتارىن تاستاي بەرىپ جولداسىنىڭ ارتىنا مىڭگەسىپ قۇتىلعاندار دا بولدى. بىرەن-ساران ءمۇتي سياقتى جىگىتتەر الدەقالاي كەزدەسكەن كولىككە ءمىنىپ جان ساقتادى.
كۇن ۇياسىنا كىرىپ، كەشىكپەي الەم ءجۇزى دە قوڭىرقاي تارتتى. كەڭ ساحاراسىمەن ءبىرجولا قوشتاسقان اياۋلى جاس جاندار قاندى توپىراقتى قۇشاقتاپ، كۇنمەن دە، اسپانمەن دە، جەرمەن دە ەندى ءىسى جوق، اينالا قىمتاپ بۇركەي باستاعان قوڭىر الەممەن ۇشتاسىپ، كوزى جۇمۋلى قالا بەردى...
ءبارى تىندى. الگىدە عانا ءان شىرقاپ، جوعارىدان تاستاعان كەسەكتەي تومەن اعىپ بارىپ قايتا كوتەرىلەتىن بوز تورعاي دا جىم بولعان. اينالا جىم-جىرت. جەل دە تىمىق. ءشوپ باسى دا سەلت ەتپەيدى. قوڭىر الەم مەن قوڭىر تىنىشتىڭ حاليتكە:
— جان جوق! تىپ-تىنىش! ەسىڭدى جينا! تۇر! جاتپا! — دەپ تۇرعانداي تىنىس بەردى. ءتىپتى، ەپتەپ وياتا باستاعانداي اسەر ەتتى.
ول ءبىر كەزدە كوزىن اشتى. بەيۋاق. قاشان جاتتىم... ۇيىقتاپ كەتكەنمىن بە؟.. كوك ءشوپ... جالاڭاش جەر...
ول قوزعالا ءتۇستى، ءبىراق قيمىلداۋعا شاما جوق. دەنەنى ءزىل قاراتاس باسىپ جاتىر... مويىن بۇرۋعا دا دارمەن جوق... بۇرىلمايدى. Eh... اھ... ءىم...
حاليت زورعا دەگەندە موينىن بۇرىپ قوڭىر جونايتتانعان بيىك تاۋشىققا كوز تاستاپ ەدى، باسى اينالىپ كەتتى... اينالا تاسىر-تۇسىر... ىسقىرعان شابۋىل... ىرسىلداعان ات... زۋىلداعان قىلىش... «سوققى»... كوزىن جۇمىپ ەدى، تاسىر باسىلا قالدى...
ءا! ەندى ءتۇسىندى: جاۋ، اتاكا، قىلىش...
ول زورعا كوتەرىلگەن قولىمەن قاقساي قالعان قولتىعىن باسىپ ەدى، قولى جىپ-جىلى سۋعا ءتيدى. قان!.. جەلكە... قان... قىرقىلعان شاش... سول قولى... ساۋساعى قايىرىلىپ قالعان...
جۇرەگى زۋ ەتتى... كوزىن قايتا جۇمىپ، دەمىن ىشىنەن الدى. قيمىلسىز جاتتى...
— ۋھ! — دەدى ول، كوزىن قايتا اشىپ.
شىنتاقتاي، قوس قولداپ جەر تىرەپ، باسىن كوتەرىپ، دەنەسىن كۇشتەپ جيناقتاپ وتىرۋعا جارادى. از وتىردى، اينالاعا كوز تاستادى. شەڭبەرلەنىپ جاتقان كەڭ دالا، توڭكەرىلىپ تۇرعان بوز اسپان، قىبىرسىز ماڭ دالادا ءبىر ءوزى. جاپاندا قالعان جالعىز جان...
ول سەلت ەتتى. نە اشۋ، نە قايرات، الدە ۇرەي، الدە ەرلىك ونى ورنىنان تىك تۇرعىزدى. كوزىنە قان تولىپ كەتكەندەي العا قاراي ۇمتىلىپ قالىپ ەدى، كوزى قاراۋىتىپ، دارمەنى قۇرىپ، تالتىرەكتەپ ەكى قولىمەن جەر تىرەپ قالدى. قايتا جوندەلىپ، بويىن بيلەپ، اياعىن ءبىر باستى دا تۇرا قالدى: قالاي قاراي ءجۇرۋ كەرەك، قايدا بارماق؟
ءوتريادتىڭ كەتكەن جاعىنا جۇرسە: كۇندىزگى قۋعان جاۋ كەزدەسپەس پە؟ ءبىر ءبۇيىر، باسقا جاققا اياعى ەرىكسىز سۇيرەپ، قاز تۇرعان بالاشا تالتىرەكتەي باسىپ، جونەي بەردى. جيىرما-وتىز قادام جۇرگەن سوڭ بويىن بيلەپ، اياعىن شيراق باسىپ، سالدەن كەيىن قوس جۇدىرىعىن ءتۇيىپ تە الدى. «نە بولسا دا ەلگە جەتىپ ولسەم!..» دەگەن وي كۇتپەگەن قايراتقا مىنگىزدى، كوزىنەن وت ۇشقىنداپ كەتكەندەي بولدى. ول ءبىراز جەرگە دە بارىپ قالعانداي بولدى. كورە كوزگە دەنەسى قىزىپ جۇرە بەردى. ەندى قاتتىراق جۇگىرۋگە كىرىستى.
جان ۇشىرعانداي جۇگىرىپ ەكپىنىمەن ۇستىنەن شىققان ولىكتى بايقاماي قالدى. شوشىپ كەتىپ: «و، توبا مىنا زور دەنە...» دەپ موينىن بۇرىپ ۇلگەرگەنشە، قان-توپىراققا بىلعانعان قوجانيازدىڭ قارا مۇرتتى باسىن كوزى شالىپ، اياعىنا شوق باسقانداي ىرشىپ ءتۇستى. جۇرەگى ءدىر ەتتى. ول شىداي الماي ايدالاعا قاراي جۇگىردى. قايدان، كوز الدىنا قالاي كەلىپ قالعانىن دا تۇسىنبەي، ول ءوز باسىنىڭ قانداي كۇيگە كەزدەسكەنىن ايقىن-اق ءبىلدى. بۇرىنعى ۇيرەنشىكتى ادەتىنشە ءوزىنىڭ وتە قالىڭ اسا قاتتى جانە كوپتەن بەرى قيدىرماي كەلگەن ۇزىن شاشىنا وڭ قولىن اپارا بەرىپ ەدى — سالالايتىن شاشتىڭ ورنىنا ساۋساقتارى ىرسيعان جاراعا ءتيدى... ۋداي اشىپ جانە قان قاقساپ اۋىرىپ كەتكەن جەلكەسىنەن قولىن كەرى تارتىپ الدى. الدەنەدەن جۇرەگى اينىپ، الدەنەدەن قاتتى وپىق جەگەندەي، ول نە قىلارىن بىلمەي، تۇلا بويىن سيپاي بەردى. سيپاعان جەردەن ۇيىسقان قان مەن اشىعان جارا تاپتى. جەلكەسىنىڭ ەكى جاقتان شابىلعانىن، قولتىعىنىڭ استىن وق جىرتىپ كەتكەنىن، سول قولىنىڭ التىن بالداقتى ساۋساعىنىڭ سالبىراپ قالعانىن، ءۇستى-باسىنىڭ قان جوسا بولعانىن ەندى عانا كورىپ ءبىلدى. قويۋ شاشتىڭ جەلكەنى امان الىپ قالعانىن دا ەندى سەزدى. ال، ساقينا-جۇزىك ءۇشىن قولىنىڭ شابىلىپ قالا جازداعانىن دا ءقازىر شامالاعانداي...
دالانىڭ اياق استىنان كەزدەسەتىن الا قۇيىنىنداي، ءحاليتتى ۇرەي بيلەدى. باسىنداعى اۋىر ءحالدى ەندى عانا ۇعىپ، ەندى عانا سەزگەن، شىبىن جاننىڭ قايتكەندە، قالاي امان قالارىن قارمانىپ، ىزدەۋ ۇرەيى ەدى بۇل.
ول مىنا ءتونىپ تۇرعان ءتۇننىڭ تۇرىنەن دە شوشىپ كەتتى. جارىق قايدا؟ تاڭ قايدا؟ ەل قايدا؟ باس سۇيەر جان قايدا؟ قۇلاماي، سۇرىنبەي جەتە الار ما ءبىر قاراعا؟ قىزىل قانعا بويالىپ قانسىراپ كەلە جاتقاندا تاعى قانداي بالە كەزدەسەدى!؟.
اينالا ءحاۋىپ... اينالا قورقىنىش... اينالا ۇرەي...
جىعىلار جەرىنە جەتىپ جىعىلۋ ءۇشىن قىزىل قانعا بويالعان، جەلكە — كەسىك، ءبۇيىرى — تەسىك جان ۇشىرا جونەلدى. ءبىر قاراعا جەتىپ قۇلاۋ ءۇشىن قارا تۇنگە قارسى، جان ۇشىرعانداي، جۇگىردى...
* * *
ءون بويى بەزگەك جانشا قالتىراپ، جىلىنۋعا پانا جوق، جۇگىرە بەرۋگە دارمەن كەم، تاڭ الدىندا ول اششى ازاپقا ءتۇستى. تالتىرەكتەپ اياعىن ءار جەردەن ءبىر باسىپ قۇلاۋعا اينالدى، ءبىراق اقتىڭ كۇشىن جيناپ ىلگەرى جىلجي بەردى. كەشىكپەي تورعاي شىر ەتتى. الاكولەڭدەنىپ تاڭ دا ساۋلەلەندى. الدىڭعى جاقتاعى بۇلدىراپ كورىنگەن تۇتاس بەدەر بىرتە-بىرتە دارالانىپ، اۋىل ەكەنى ايقىندالدى. جان دارمەن كۇن تۇرىپ-جىعىلىپ، ول قالايدا اۋىلعا جەتۋگە ۇمتىلدى. الدەقايدان مىلتىق داۋىسى «كۋرس» ەتتى. شوشىپ كەتىپ حاليت ەتبەتتەي بۇعىپ قالدى.
بۇل ەرتەڭگى اششى دىبىس ارەگىرەكتەن شىقسا دا اياق استىنان دۇڭك ەتكەندەي، دالانى بورىكتىرىپ جىبەردى. اسىرەسە، ونىڭ مىلقاۋ جاڭعىرىعى ۇزاق سوزىلىپ زورعا باسىلدى دا دۇرلىككەن الەم قايتادان تىنىشتالا باستادى. ءۇنسىز ەتبەتتەپ قالعان حاليت اقىرىنداپ باسىن كوتەرىپ، شەتكەرىرەك تىگىلگەن قاراشا ۇيدەن ءارى دوڭگەلەنە ءۇيىرىلىپ، ورتاسى قازان شۇڭقىرلانىپ جاتقان قورالى قويدى كوردى. قورالى قويدىڭ سەلدىرلەۋ ءبىر بۇرىشىندا ەربەڭ-ەربەڭ ەتىپ باسىن قىلتيتقان قويشىعا كوزى ءتۇستى. حاليت قويشىعا قاراي بەتتەدى. بىرەر رەت بۇعىپ قاراپ، الدى-ارتىن بايقاپ الدى دا نە بولسا دا قويشىمەن تىلدەسۋگە بەل بايلادى. بۇل جاقىنداپ كەلگەندە كوزىن ءبىر ۋقالاپ الىپ، بەتى ادام كورگىسىز، كويلەگى البا-جۇلبا، جەر استىنان شىعا كەلگەن ادامداي، تۇرىنەن جان سەسكەنەرلىك ءحاليتتى كورگەندە بالا قويشى ورنىنان ىرشىپ كەتتى.
— قاشپا، قاراعىم، قاشپا، — دەدى حاليت اقىرىنداپ، تىسى-تىسىنە سوعىپ قالش-قالش ەتىپ. — پانالايىن دەپ مەن ادەيى ساعان بۇرىلدىم...
ءحاليتتىڭ ءسوزى وعان تانىس ادامىنىڭ سوزىندەي ەستىلدى. تاڭ سارىدە ايدالادان كەلگەن بۇل ادامنىڭ اۋىر حالدە ەكەنىن قويشى سەزە قالدى.
— اعا، باندى جارالادى ما؟ كامەنەس پە ەدىڭ؟ انا اۋىلدى دا باندىلار كەشە كەشكە شاۋىپ كەتتى. ەندى ويازعا اۋىستى. ونىڭ دا استان-كەستەڭىن شىعارادى عوي، — دەپ، ەجەلدەن سوزگە ءۇيىر قويشى كورگەن-بىلگەنىن اعىتا باستادى.
قويشىنىڭ ءىش تارتىپ، سىردى اعىتا باستاعانىنا ول قۋانىپ كەتتى:
— ءبارىن دە ايتىپ بەرەمىن، ىنىشەگىم، اسىقپا. الدىمەن... — دەپ ول دومالاق قارا بالانىڭ قاسىنا جەتىپ كەلىپ، ونىڭ ورانىپ جاتقان جابۋىنىڭ ءبىر شەتىن كوتەردى دە استىنا كىرىپ كەتتى.
جىلى جەرگە كىرگەن سوڭ توڭعان دەنە ودان ءارى قالتىراپ، ءحاليتتىڭ يەگى يەگىنە تيمەدى.
— اعا... اعاتاي، وسى جەر جايلى. ەشكىم كورمەيدى. كورسە جامان. باسىڭدى كوتەرە كورمە. جاتا بەر. قوي ورگەنشە جات. سونسوڭ ءوزىم قويمەن بىرگە ورىسكە الىپ كەتەمىن، — دەپ قويشى تاعى دا اقىلى مەن قامقورلىعىن قوسا لەكىتتى.
حاليت ۇندەمەي قالدى. ول جىلى كيىزدىڭ ىشىنە كiرگەن سوڭ دەنەسىنىڭ جاڭا عانا جاي تاپقانىن سەزدى. ەندى-ەندى جانى كىرە باستاعانداي، قىمتالا بەردى. بالانىڭ اعىپ تۇرعان سوزدەرىنىڭ ىشىنەن ونىڭ ميىنا الدىمەن: «ەشكىم كورمەيدى، كورسە جامان... باسىڭدى كوتەرە كورمە...» دەگەندەرى جەتتى. ول تاعى دا ۇرەيلەنە قالدى: «ءبىر اجالدان قۇتىلدىم با دەگەندە، بۇل قانداي ساقتاندىرۋ؟ «كورسە جامان» دەيدى... الدە باندىلاردىڭ ءبىر بولەگى وسى اۋىلدا ما؟ وندا...»
تاعىدا ءسوزدى بالا باستاپ، بالا بيلەدى.
— اعا، ءۇيىڭ قايدا؟ ءۇي-ىشىڭ بىلمەيدى عوي، جارالى بولعانىڭدى؟..
— ءۇيىم جىمپيتىدا، قاراعىم. ولار بىلمەيدى نە بولعانىن...
— قايعىرما، اعا. ءوزىم ءبىر رەتىن تابامىن. ۇيىڭە امان جەتكىزەمىن. تەك مىنالار كورمەسىن. مەن دە جىمپيتىنىكىمىن. جاۋعاشتىمىن.
حاليت بالانىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ العىسى كەلدى، ءبىراق تۇرەگەلۋگە شاماسى كەلمەدى. ول تەك: «قانداي باۋىرمال! قانداي اڭعارۋلى بالا! قانداي دانا قارعاداي بولىپ! دانا قويشىدان شىعادى دەۋشى ەدى...» دەپ ويلادى. سونسوڭ:
— قاراعىم، جارايدى. سەنىڭ ايتقانىڭ بولسىن، — دەپ قىمتانا ءتۇستى.
قويشى اياعىن جۇگىرە باسىپ ۇيگە قاراي جونەلدى. ول كوپ اينالدى. كەشەدەن بەرى بۇرىن جوق ۇرەي بيلەپ كەتكەن حاليت. باسىن الدەنەشە رەت كوتەرىپ قاراعىشتاپ جاتقاندا الدەنەنى كوتەرىپ قويشى جەتىپ كەلدى.
— اعا، ايران اكەلدىم... ىرىمشىك تە بار، — دەپ ول، تورسىق پەن توستاعاندى جەرگە قويا سالدى دا قالتاسىنان شۇبەرەككە وراي سالعان ىرىمشىك جانە ءبىر ۋىس قۇرت شىعاردى.
— اينالايىن-اي، مىڭ جاسا. بەرى كەلشى، بەرىگىرەك... — ول قويشىنى قۇشاقتاي الىپ بەتىنەن ءسۇيدى. — اتىڭ كىم، اينالايىن؟
— اتىم ەربول. اكەم اتى جارتىباي. اعا ءوز اتىڭ كىم؟
— مەنىڭ اتىم حاليت، اينالايىن. ال، فاميليام مۇحامبەتوۆ.
— اعا، مەن ەندى ساعان ءبىر شەكپەن اكەلەمىن. سونى كي. سونسوڭ ات ەرتتەيمىن.
حاليت ويلانىپ قالدى دا، ۇيگە قاراي جۇرە بەرگەن بالاعا:
— ەربول، اينالايىن، سەن وندا، سەن وندا ءبىر بورىك تە تاۋىپ الا كەل. قانداي بورىك بولسا دا ءبارىبىر، — دەدى.
— جارايدى، جاقسىبەكتىڭ ەسكى بوركىن الىپ كەلەيىن. ول باسىڭا سيادى، اعا... حاليت اعا.
كەشىكپەي ەربول شەكپەن مەن بورىك تە اكەلدى، ولارعا قوسا ۇزىن اق تاياق تا اكەلدى. ءسويتتى دە حاليتكە:
— مەن ەندى قويدى ورگىزە بەرەمىن. جاقسىبەك قويدىڭ ەرتە ورگەنىن جاقسى كورەدى، — دەدى.
— ە، بۇل جاقسىبەكتىڭ اۋلى ما؟
— بىلەتىن بە ەدىڭىز؟
— بىلەمىن... وسى جەردەگى داۋلەتتى ادام عوي. ال، باعانا ءبىر مىلتىق داۋىسى شىقتى، الا كوبەڭدە. ول نە؟
— وي، حاليت اعا، سۇراما. ول دا سول انا بۇلدىرتى جاقتاعى اۋىلداردى قيراتقان باندىنىڭ ءىسى. كەشە كەشكە الەك سالدى عوي سول اۋىلدارعا. زالىمداردىڭ ىستەگەن ءىسىن اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزەرلىك ەمەس.
ەرتەڭگى قوي دا ورە باستادى. قويمەن بىرگە باقتاشىنىڭ ءبىرى سياقتى، حاليت تە جىلجىدى. باسىندا ول ەربولدىڭ اقىلىمەن اۋىل شەتىنە شىققانشا باسىن كوتەرمەي، بۇعىپ جىلجىپ ەدى. قويىن تەز-تەز جۇمارلاي قايىرىپ، ەكىنشى رەت ەندەپ جايىلىپ كەتكەنشە، ەربول كەشەدەن بەرگى كورگەن-بىلگەنىن اقتارۋمەن بولدى. ول ءحاليتتى اڭگىمەلەسەتىن ادامى جاڭا عانا تابىلعانداي كوردى. جانە باندى كەسكىلەپ كەتكەن بۇل «ۇلكەن كامەسەردى» قۇتقارىپ قالۋدى زور ەرلىك دەپ ءبىلدى. ول ىشتەي قاتتى شاتتاندى. بالالىق كىرشىكسىز ماقتانىش ونى ءوسىرىپ جىبەردى. «بالا بولسا دا ۇلكەندەردەن ارتىق» قويشى اتانعان ەربول اڭگىمەنى دە ۇلكەندەرشە ايتتى.
— اعا، سەن سۇراما بۇل جاۋىز باندىلاردىڭ ىستەگەنىن، — دەپ باستادى ول تاعى دا. — كوپ ادامدى سورلاتىپ كەتتى. شەگىرتكەدەي قاپتاپ، مايلان اۋىلىن باسىپ قالعان. ماعان بەكبولسىن ايتتى. ول سول اۋىلدىڭ بالاسى. ءوز كوزىمەن كورگەن. ءسۇت، ايران، اشىعان قايماقتى شوگەن-شوگەنىمەن كوتەرىپتى. ءاپ-ساتتىڭ ىشىندە ىشىلمەگەن ءسۇت، اشىلماعان ساندىق قالماپتى. بۇيىم، جيھازدى بىلاي قويعاندا، ومىلدىرىك قۇيىسقان، جەز تۇيمەلى جۇگەن، سابى اشەكەيلى قامشىعا شەيىن العان. ال، ءۇيدىڭ باۋ-باسقۇرىن قويماپتى. قىزىل شاپاننىڭ سىرتىنان جىبەك بەلبەۋدى وراي بۋىنىپ، كادىمگى قۇدالارشا كولبەڭدەيدى دەيدى. اۋىلدا ات قالدىرماعان. سونسوڭ، حاليت اعا، مىناداي قىزىق بولىپتى. ماعان بەكبولسىن ايتتى. ول سول اۋىلدىڭ بالاسى عوي. ءالجان ورىستان جامان قورقادى ەكەن. «ويباي، ورىس كەلىپ قالدى! كوپ ورىس! قىلىشىن ۇيىرگەن قارۋ-جاراقتى ورىس!» — دەپ جۇرت شۋ ەتە قالعاندا، — ۇمسىناي، قايداسىڭ! نە دەيدى مىنالار؟ قايدان كەلگەن ورىس؟ — دەپ ايەلىن شاقىرعانشا بولماي، مىلتىق داۋىسى «گۇرس» ەتە قالادى. ءالجان قورىققاننان نە قىلارىن بىلمەي ساسىپ، توسەكتىڭ استىنا كىرىپ كەتىپتى. كىرىپ كەلىپ ءۇيدىڭ استىن ۇستىنە شىعارعان باندىلار توسەكتى اشىپ قالسا، استىندا ءالجان وتىر دەيدى. «سەن كىمسىڭ؟ جاسىرىنىپ وتىرعان بولشيەۆيكپىسىڭ؟» دەپ، قامشىنىڭ استىنا العان كورىنەدى. ساباپ، ساباپ وزدەرى كەتكەنشە كەرەگەگە بايلاپ قويىپتى...
الدەنەدەن سەسكەنگەندەي ەڭكەيىپ وتىرعان حاليتكە ەربول جالت قاراپ ەدى، ول كەزىن جۇمىپ، تىستەنىپ، قۇلاپ بارا جاتىر ەكەن.
— اعا، باسىڭىز اينالدى ما، وتىرايىق، — دەدى بالا سۇيەمەلدەپ.
حاليت ءبىراز جاتتى. ەربول قويىن تاعى دا ءشايت-شايتتاپ ءبىر قايىرىپ تاستاپ، «باسى اينالعان» جانعا قايتا ورالدى.
— شىراعىم، — دەدى ءتۇسى بۇزىلىپ جاتقان حاليت كوزىن اشىپ، — مەنىڭ ءحالىم ناشار... سەن باقىت نازاروۆ دەگەن جىگىتتى بىلەتىن شىعارسىڭ... ول وسى جەردىكى...
— بىلمەگەندە! وقىعان جىگىت. جاقسى ادام. جاقىندا بىزدىكىنە كەلىپ كەتتى...
— بىلسەڭ سول نازاروۆتى سەن تاۋىپ ال... اتپەن بار... وسى جەردەن ون شاقىرىمداي ونىڭ اۋىلى...
— جارايدى، اعا. وعان نە دەيىن؟
— كەلسىن. مەنى قالاعا جەتكىزسىن... سىبىرلاپ ايت... تۇسىنەسىڭ عوي. اقىلىڭ بار بالاسىڭ...
— بولادى، اعا. مەن ونى بيەنىڭ ءبىر ساۋىمى بولماي-اق، ساسكە تۇسكە جەتپەي-اق الىپ كەلەيىن.
— ات-اربا اكەلسىن. مەن... وسى جەردە جاتا تۇرايىن...
بالا قۇيىنداي ۇشتى. اتىن وڭدى-سولدى قامشىلاپ، ءحاليتتىڭ ايتقان اۋىلىنا شاپتى.
«...مەن نە ءبىتىردىم،.. نە تىندىردىم؟..» دەدى كۇبىرلەپ حاليت ءبىرازدان كەيىن. ول كوزىن اشىپ كوكجيەككە قارادى... زەينەددەن قايدا؟.. ول جەتتى مە قالاعا؟ جەتىپ حابارلاي السا...»
ول باسىن قايتادان جەرگە سالدى. مويىنى قوزعالتپاي قالدى. ءىسىپ كەتكەن ەدى. قولتىعىنىڭ استىدا كۇيىپ بارا جاتقانداي. دەمىنەن ىستىق لەپ شارپىدى. تىنىسى تارىلا باستادى. كەشە كەشتەن بەرى ەت قىزۋى بىلدىرمەي جانتالاسىپ كەلگەن جان ءبىر جاعى قانسىراپ، ءبىر جاعى دەنە تۇتاس قابارىپ، حالىنىڭ اسا اۋىر ەكەنىن ول جاڭا عانا سەزدى. دەمى ءبىتىپ بارا جاتقانداي تارىلا ءتۇستى. ول قايتا-قايتا كوزىن جۇمىپ، اۋزىن اشا بەردى...
5
بىرنەشە كۇننەن كەيىن...
جىمپيتىنىڭ ارقا جاق شەتىندە، ولەڭتى وزەنىنىڭ جاعاسىندا ءبىر شوق تال-تەرەكتى ب ا ق بار-دى. سول باقتىڭ ىشىندەگى الاڭعا جۇرت مول جينالدى. كىشكەنە قالانىڭ ۇلكەندى-كىشىلى قىزمەتكەرلەرى، تۇرعىندارى، جەتى جىلدىق مەكتەپ پەن قىزدار ينتەرناتىنىڭ وقۋشىلارى تەگىس كەلگەن. جينالىسقا جاقىن جەردەگى اۋىلداردان دا كوپ ادام قاتىناسقان. ولار تۋلارىن قارا جىبەكپەن ادىپتەپ العان ورتاداعى لەك-لەك جاستاردى الىستان شەڭبەرلەي قورشاپ، اتتارىنىڭ ۇستىندە تۇر. ءبارىنىڭ دە ءجۇزى سىنىق، كوڭىلى جابىق. بولعان ۋاقيعانىڭ حالىققا تەپ-تەگىس تيگەن اپاتتى جاي ەكەنى: تۇنشىعا جىلاعان ايەلدىڭ، ەڭىرەگەن كەمپىردىڭ، الاس ۇرىپ اركىمگە جاۋتاڭداي قاراعان بالالاردىڭ، ات ۇستىندە تۇرىپ كۇرسىنگەن ۇلكەندەردىڭ ۇنىنەن دە، جابىرقاڭقى جان كۇيىنەن دە انىق سەزىلگەندەي...
قالىڭ جيىننىڭ ورتاسىنداعى كىشكەنە مىنبەدە ريەۆكوم اعاسى ءسوز سويلەپ جاتتى...
— ...اسىل ازاماتتار قاپىدا قازاعا ۇشىرادى... جاۋدىڭ كەلە جاتقانى جايلى حاباردى الىپ، ونى ورالعا جەتكىزىپ ۇلگەرگەنشە قاپتاعان زۇلىم باندىنىڭ وعى مەن قىلىشىنىڭ استىندا قالدى... ءبىزدىڭ جىگىتتەر دۇشپانعا باس يگەن جوق — ەزىلگەن ەڭبەكشى ەلىن قورعاۋشى جانە ونى ۇلى ماقساتقا جەتەكتەۋشى ەسەبىندە امال جاسادى... وزىنەن ون ەسە باسىم جاۋمەن جاعالاسىپ جان بەرىستى... دۇشپاننىڭ الدىنان شىعىپ جولىن بوگەگەن جىگىتتەردەن بىرەن-ساران امان قالعاندار دا بار. سولاردىڭ ءبىرى مىنا الدارىڭىزدا تۇرعان حاليت مۇحامبەتوۆ. بۇل ءوزىن قۇرباندىققا ۇسىنىپ، قاسىنداعى جولداسىن حابار جەتكىزۋگە جونەلتتى. ءوزى ءولىم اۋزىندا قالدى، كوزسىز ەرلىك ەتتى. جەلكەسى مەن يىعىن بەس جەردەن قىلىش كەسكىلەپ، قولتىعىن وق تەسىپ كەتسە دە، جولدا ەسسىز قۇلاپ قالسا دا ءبىزدى قورعاۋ ارەكەتىن ىستەدى. توزىمدىلىگى مەن قايراتتىلىعى اجالدى جەڭىپ شىقتى...
...بىزدە ەرلەر كوپ. مىنا ءبىر قابىرگە قويىلعان جەتپىس كوممۋنيست — سول ەرلەردىڭ ىشىندەگى ەرلەرى. توپىراعىڭ تورقا بولسىن، حالىقتىڭ قالاۋلى ۇلدارى!..
بۇل سول ولەڭتىنىڭ جاعاسىندا ەرلەرگە ەسكەرتكىش قويعان جينالىس ەدى.
1930 جىل.
You Might Also Like
-
الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ (كادىمگى شىعىس ەلى ىسكەندىر زۇلقارنايىن، ياكي قوس ءمۇيىزدى پاتشا دەپ اتاعان ۇلى جاننىڭ) اتاقتى ءۇش قولباسشىسى بولدى. ونىڭ ءبىرى انتيگون، ءبىرى پتولومەي، ءۇشىنشىسى سەليەۆك ەدى. اتي...
-
ءومىر — ارقان، جابىساسىڭ ۇشىنا، سوڭعى ءتۇيىن قولدان شىقپاسا ەكەن دەپ...
