InfoHub Logo

حالىق دانالىعىنداعى: «ويناي بىلمەگەن، ويلاي دا بىلمەيدى»، «ويىندا وزعان ومىردە دە وزادى» دەگەن اتالى ءسوزدىڭ سىرىنا جۇگىنسەك مەكتەپالدى بالانىڭ ويىنعا دەگەن قۇلقى، قارىم - قاتىناسى، مىنەزى ولار ءوسىپ ەسەيگەندە دە ومىرىندە جالعاسا بەرەدى.

ويىن ارقىلى بالالاردىڭ وي - ءورىسىن جەتىلدىرۋ
حالىق دانالىعىنداعى: «ويناي بىلمەگەن، ويلاي دا بىلمەيدى»، «ويىندا وزعان ومىردە دە وزادى» دەگەن اتالى ءسوزدىڭ سىرىنا جۇگىنسەك مەكتەپالدى بالانىڭ ويىنعا دەگەن قۇلقى، قارىم - قاتىناسى، مىنەزى ولار ءوسىپ ەسەيگەندە دە ومىرىندە جالعاسا بەرەدى.

ويىن پروسەسى - تاربيەشىنىڭ پارمەندى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى. ويىن ارقىلى بالالاردىڭ اقىل - وي، ادامگەرشىلىك، دەنە تاربيەسى جۇزەگە اسىرىلادى. بالانىڭ جەكە باسىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ويىننىڭ ماڭىزى ەرەكشە. ويىندا بالانىڭ دەنە كۇشى ارتادى، قولى قاتايىپ، دەنەسى شىڭدالا تۇسەدى، تاپقىرلىعى، ىنتاسى ارتىپ، جەتىلە تۇسەدى. پەداگوگ «بالاباقشادا وقىتۋ جانە تاربيەلەۋ باعدارلاماسىن» باسشىلىققا الا وتىرىپ، ءاربىر جاس توبىنا ارنالعان ويىن تۇرلەرىن تالاپقا ساي ىرىكتەپ الىپ جوسپارلايدى. بالاباقشادا ويىننىڭ مازمۇنىنا قاراي مىنا تۇرلەرى ۇسىنىلادى.

قۇرىلىس ماتەريالدارمەن وتكىزىلەتىن ويىندار. قيمىلدى ويىندار. ديداكتيكالىق ويىندار. سيۋجەتتى – ءرولدى ويىندار. مۋزىكالىق - ديداكتيكالىق ويىندار. اتالعان ويىنداردى، بالالاردىڭ ويىنعا بەيىمدىلىگى مەن قۇمارلىعىنا ساي ۇيىمداستىرا وتىرىپ، سىپايى، ادەپتى مىنەز - قۇلىق داعدىلارىن جانە بىرلەسىپ ءىس - ارەكەت ەتۋ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ قاجەت. ويىن پروسەسىندە بالالار جولداستارىنا سىپايى، دوستىق ىقىلاسپەن، قاراۋ سەزىمى، باسقالاردىڭ تالاپ تىلەگىمەن ساناسا بىلۋگە، قيىن جاعدايدا ولارعا كومەكتەسۋگە، ويىنعا قاجەتتى قۇرالداردى پايدالانۋ جونىندە كەلىسىپ الۋعا ۇيرەنەدى.

بالا ويىن ارقىلى ءبىر ارەكەتتەن ەكىنشى ارەكەتكە اۋىسا وتىرىپ وزىنە ءتۇرلى اقپاراتتار الادى. بالا ءبىر نارسە تۋرالى تولىق تۇسىنىك الۋى ءۇشىن ونى ەستۋ، كورۋ، سەزىنۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىندىعىن پراكتيكا دالەلدەپ وتىر. مىسالى بالا بىرنەشە سەكۋند ىشىندە جازۋ ۇستەلىندە تۇرعان زاتتاردى مۇقيات قارايدى. كوزىن جۇمادى دا، ەسىندە ساقتاعاندارىنىڭ ءبارىن ايتىپ شىعادى. وسىلايشا بالالاردىڭ تەك ەسىن عانا ەمەس، زەيىنىن دامىتۋعا بولادى. سابيلەر توبىنىڭ بالالارىنىڭ بارابان سوعۋ ارقىلى، نە بولماسا ويىننىڭ مازمۇنىنا سايكەس ۇلكەن ويىنشىقتى جوعارى كورسەتۋ ارقىلى تەز جيناۋعا بولادى. ويىنعا جيناۋ ۇزاققا سوزىلسا، ولاردىڭ ويىنعا دەگەن ىقىلاستارى كەمىپ، ويىن ءتارتىبى بۇزىلادى. ولار تاربيەشى نە ىستەسە سونى قايتالايدى، ولارعا ەرتەگىلەردىڭ درامالىق تۇرلەرى قولايلى. مىسالى: «شالقان»، «باۋىرساق»، ت. ب. ەرتەگىلەر ارقىلى درامالاۋ دوستىققا، جولداستىققا دەگەن ۇعىمدار قالىپتاستىرىلادى.

بالالار شىعارماشىلىق ويىن بارىسىندا جۇگىرىپ ويناۋمەن قاتار قۋىرشاقتىڭ كويلەگىن تۇيمەلەيدى، شاشىن تارايدى، كيىندىرەدى، ىدىس جۋۋ، جيناۋ پايدالى داعدىلارعا ۇيرەنەدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ جان - جاقتى ويداعىداي دامۋى ءۇشىن ويىننىڭ ءرولى ەرەكشە. ويىن - بالالاردىڭ وقۋعا، ەڭبەككە دەگەن بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋداعى باستى قۇرال. سيۋجەتتى - رولدىك ويىندى ۇيىمداستىرۋدىڭ ەكى جولىن قاراستىرىپ كورەلىك.

1 - تاربيەشى سيۋجەتتى - رولدىك ويىندى ءوزى ۇسىنادى. بالالاردى رولدەرگە ءبولىپ، ويىن شارتىن ءوزى ايتىپ تۇسىندىرەدى. 2 - تاربيەشى ارالاسپايدى. ال، ەندى وسى ەكى جولدا دا بالالاردىڭ ويىنعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارى تەز باسىلىپ قالادى. سەبەبى، ءبىرىنشى جولى بالالار تەك ورىنداۋشىلار عانا، ال ەكىنشى جولى ويىننىڭ سيۋجەتىن وربىتە المايدى دا تەز ارادا تارقاپ كەتەدى. ول ءۇشىن اينالادا قورشاعان دۇنيەنى باقىلاتىپ، ءتۇرلى قۇرىلىس وبەكتىلەرىنە ەكسكۋرسياعا اپارىپ، كوركەم شىعارمالاردى وقىپ تانىستىرۋ قاجەت. بالالاردى ويىن ارقىلى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەي وتىرىپ، ولاردىڭ بويىنا كۇندەلىكتى ومىرگە قاجەت ءارتۇرلى ماشىقتاردى قالىپتاستىرامىز. ولار مىنالار: تۇرمىستىق ماشىقتار - ويىنشىقتاردى رەتىمەن ورنىنا جيناۋ، وندىرىستىك ماشىقتار - ءوزىنىڭ جۇمىس ورنىن تازا ۇستاۋ، ۇجىمدىق ءومىردىڭ ماشىقتارى - جولداسىنا دەر كەزىندە كومەك بەرۋ، مادەنيەتتى سويلەۋ ماشىقتارى - سىپايى قارىم - قاتىناس جاساۋى، كوركەمدىك ماشىقتار - ءان ايتۋ، بي بيلەۋ ەرتەگى ايتۋ.

بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداۋ ەكى كەزەڭنەن تۇرادى: 1 - كەزەڭدە اۋىزشا نەمەسە سۋرەت بويىنشا تاپسىرمالاردى ورىنداۋعا باعىت بەرىپ، بالانىڭ ەستە ساقتاۋىنا، ويلانۋىنا، بەلگىلى ءبىر ءىس - ارەكەت قابىلداۋىنا ىقپال ەتەتىن بولسا،
2 - ءشى كەزەندە جاتتىعۋلار ارقىلى زەيىنىن تۇراقتاندىرىپ، ءىس - ارەكەتتى تىكەلەي ورىنداۋ ارقىلى پسيحيكالىق پروسەستەردىڭ دامۋىن انىقتايدى. جاتتىعۋلار مەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋدا بالالارعا قيىندىقتار كەزدەسسە، قايتادان ءتۇسىندىرۋ، ورىندالۋ بارىسىندا كومەكتەسۋ قاجەت. بالانىڭ ءتىلىن دامىتۋ، بايلانىستىرىپ سويلەۋگە ۇيرەتۋ، سوزدىك قورىن بايىتۋ، ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ، جان - جاقتى قامتىلۋى قاجەت، وعان تاربيەشى مەن اتا - انانىڭ ۇلەسى زور. ديداكتيكالىق ويىنداردى كوبىنەسە ساباق ۇستىندە نەمەسە ساباقتان كەيىن ۇلكەندەردىڭ قاتىسۋىمەن ورىندالادى، ويتكەنى مۇندا بالالار ءالى يگەرە الماعان ۇجىمدىق قارىم - قاتىناس داعدىسى تالاپ ەتىلەدى.
ديداكتيكالىق ويىنشىقتار بالالاردىڭ دەربەس ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى، سەبەبى ولار بالانىڭ اقىل - ويىن، سەنسورلىق جانە ءتىل بايلىعىن دامىتادى. ويىننىڭ دامۋى مەن بالالاردىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىن ۇيىمداستىرۋدا ويىنشىقتاردى بالانىڭ جاسىنا لايىقتاپ تاڭداپ ورنالاستىرا ءبىلۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. ەگەر بالا ءوز بەتىنشە ويىن تاڭداي الماي، ماقساتسىز، ءار نارسەنى ءبىر ۇستاپ، ونىمەن نە ىستەۋ كەرەكتىگىن بىلمەي وتىرسا، كومەكتەسۋ قاجەت. مىسالى: بالانىڭ قاسىنا كەلىپ قۇرىلىس ماتەريالدان ماشينا قوياتىن گاراج جاسايىق دەپ باستاپ، ەندى ءوزىڭ اياقتا دا ىشىنە ماشيناڭدى ورنالاستىر - دەيدى. توپتاعى ۇيالشاق، جاسقانشاق بالالارعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، ولاردىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىن وياتا ءبىلۋ كەرەك. جازدىڭ ىستىق كەزىندە سۋعا، قۇمعا قاتىستى ويىندار ۇيىمداستىرۋى قاجەت. بۇل كەزدە بالالار قۇمنىڭ ساپاسىمەن، نە ءۇشىن قاجەتتىلىگىن، سۋدىڭ قاسيەتتەرىمەن تانىسادى.

ادەتتە، بالالار قيمىلدى ويىنداردى جاقسى كورەدى، ءبىراق بالالاردى دەر كەزىندە جىلدام جيناپ ويىنعا جۇمىلدىرا قويۋ تەز بولا بەرمەيدى. بالا قولىنداعى ويىنشىعىن قيمايدى. سوندىقتان ولاردى ويىنعا تارتۋ ءۇشىن قولايلى ۋاقىتتى تاڭداي ءبىلۋ كەرەك. قولايلى ۋاقىت دەگەن بالالاردىڭ كوڭىل - كۇيى، شارشاماۋى، قيمىل قابىلەتى ت. ب. جاعىمدى جاعدايلار كىرەدى. بالالار وزدەرىنىڭ ويىنىندا نەگىزىنەن اينالاسىندا كورگەنىن بەينەلەيتىندىگى جانە ول ويىندار بالالاردىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىنە ءدال كەلەتىنى اقيقات. پسيحولوگيالىق جاتتىعۋلار بالانى ۇلكەندەرمەن جانە دوستارىمەن قارىم - قاتىناس مادەنيەتىنە تاربيەلەپ، ءوز پىكىرلەرىن ايتىپ جەتكىزە بىلۋگە كومەكتەسەدى. ويىن جاتتىعۋلار ارقىلى بالانىڭ بىلىمدىك داعدىلارىن كۇندەلىكتى ءىس - ارەكەتتە قولدانا ءبىلۋ مۇمكىندىكتەرى قاراستىرىلادى. ويناي وتىرىپ ويلانۋعا باعىت بەرىلەدى. بالانىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە ىقپال ەتەتىن باستى قۇرال - ويىن. ويىن ارقىلى بالا وسەدى، جەتىلەدى، داميدى.