قالجان احۋن بولەكباي ۇلى (1862 - 1916)
سەكسيا: تاريح
قالجان احۋن بولەكباي ۇلى (1862 - 1916)
ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان رەسەي يمپەرياسى ارال ايماعى ارقىلى بۇكىل وڭتۇستىك قازاقستان مەن ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن ءوز اسكەرىن دايارلاي باستادى. سىر ءوڭىرىن باسىپ الۋ ارقىلى پاتشا وكىمەتى بىرنەشە ستراتەگيالىق جاعىنان ماڭىزى بار جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرا الاتىن ەدى.
پاتشالىق رەسەيدىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە جاقىنداي وتىرىپ، بۇكىل تۇركىستاندى (قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان ءوڭىرى مەن ورتا ازيالىق رەسپۋبليكالارى - اۆت.) باعىندىرۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن - سىر بويىن جاۋلاپ الۋى كەرەك بولاتىن. سىر ءوڭىرىنىڭ توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسۋى، ارال تەڭىزى مەن سىرداريا وزەنى ارقىلى تۇركىستان ولكەسىنە ەتەنە ەنۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ ارتۋى، بۇل ولكەنىڭ اسكەري - ستراتەگيالىق ماڭىزىن ەسەلەپ ارتتىردى.
رەسەي بيلىگىنىڭ قازاق جەرىندە كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى وتارلاۋ ساياساتىن (مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن جويۋ، قازاقتىڭ بايىرعى شۇرايلى جەرلەرىن كەلىمسەكتەر مۇقتاجىنا تارتىپ الۋ، ءتىل مەن دىنىنەن ايىرۋ ستراتەگياسىن قولدانۋ) جۇزەگە اسىرعانى بەلگىلى.
ەل تاريحىنداعى الماعايىپ كەزەڭدە باسقىنشىلارعا ءارى ولاردىڭ شەكسىز وزبىرلىعىنا قارسى باعىتتالعان قازاق حالقىنىڭ قارسىلىعى ءبىر ساتتە تولاستاعان ەمەس. ءحىح - عاسىردىڭ 30 - 70 جىلدارىنداعى ۇلت - ازاتتىق قوزعالىستىڭ التىن دىڭگەگى ىسپەتتى ەڭ ءىرى كوتەرىلىستى قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىم ۇلى (1802 - 1847 جج.) باسقاردى. بۇنداي كۇرەستى جانقوجا باتىر نۇرمۇحاممەد ۇلى (1774 - 1860 جج.)، سىزدىق سۇلتان كەنەسارى ۇلى (1837 - 1910 جج.) ورىستەتتى.
داڭقتى قولباسشىلاردىڭ وتارشىلدارعا قارسى ازاتتىق كۇرەستەرىنە رۋحاني قولداۋ كورسەتىپ، حالىقتى بىرىكتىرۋ ىسىندە ءدىني اعارتۋشى - وقىمىستىلار ايانباي قىزمەت ەتكەنى ءمالىم.
مەملەكەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋ، ىرگەسىن بەكىتۋ، حالىقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىن، دۇنيەتانىمىن جەتىلدىرۋ، ساۋاتتاندىرۋ، الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقان ولار، وتارشىلار ىقپالىنا قارسى كۇرەسكەن، يماندىلىق پەن بىلىمدىلىكتى ناسيحاتتاعان، قۇندى شىعارمالار جازىپ، عاجايىپ تۋىندىلاردى دۇنيەگە كەلتىرگەن عۇلاما - اعارتۋشىلار مەن قايراتكەرلەردىڭ ۇلتىمىزدى ۇيىستىرۋداعى ءرولى وراسان بولعانى بۇگىندە تاريحي شىندىق.
سىر ەلىنەن شىققان اعارتۋشى ۇستازدار فيلوسوفيا، گرامماتيكا، لينگۆيستيكا، شىعىس تاريحى مەن ادەبيەتى، استرونوميا جانە ت. ب. جاراتىلىستانۋ سالالارى بويىنشا كاسىبي بىلىكتى بولعان. بۇلار نەگىزىنەن مەككە، مەدينە، باعدات، شام، ىستانبۇل، كاير، كابۋل، گەرات، حيۋا، حورەزم، ۇرگەنىش، سامارقاند جانە ت. ب. مادەنيەت ورتالىقتارىندا وقىعان. ءوڭىر حالقىن اعارتۋدا بۇحاراداعى «كوكىلتاش» مەدرەسەسىنىڭ ورنى ەرەكشە بولدى. مەدرەسە تۇلەكتەرىنىڭ قاتارىندا سىر وڭىرىندە وزدەرىنىڭ دەربەس مەشىت -مەدرەسەسىن اشقان اعارتۋشى - ۇستازدار كوپتەپ سانالادى. سولاردىڭ بىرەگەيى احۋن، ءدىن قايراتكەرى، عۇلاما ۇستاز - قالجان احۋن بولەكباي ۇلى.
قالجان احۋننىڭ ارعى تەگى اقتوبە وبلىسىنىڭ جامانقاراعاي دەگەن جەردەگى تابىن رۋىنان شىققان. اكەسى بولەكباي جىگىت كەزىندە قاراقالپاقستانداعى تۋىستارىنا كەلىپ سول جەردە ۇيلەنىپ قالىپ قويادى. كەيىن قاراقالپاقستانداعى قازاق جۇرتىنا باسشىلىق جاسايدى. حيۋا حاندىعىنىڭ بەگى بولادى. حيۋا حالقىنىڭ بولەكباي باتىردىڭ ەل باسقارۋداعى شەبەرلىگى مەن حان الدىندا اسا بەدەلدى بولعانىنىڭ ءبىر عانا كورىنىسى قالجان احۋن، ءدىني ساۋاتتى، ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق، زاڭعار تۇلعاسى بولا بىلگەن بولەكباي اتامىزدىڭ 77 جاسقا كەلگەندە كورگەن بالاسى ەكەن. دۇنيە ەسىگىن اشقان سابيگە "قالمۇحاممەد" - دەپ ات قويعان اتا - اناسى كەيىن ونى ەركەلەتىپ "قالجان " اتاپ كەتەدى. سول زاماننىڭ ءۇردىسى بويىنشا بولەكباي باتىر قالجاندى جەتى جاسىنان باستاپ مەدرەسەگە بەرىپ، ساۋاتىن اشا باستاعان. قالجان احۋننىڭ شاريعات قاعيداسى بويىنشا كامەلەتكە قارعان ون ءۇش جاسىندا اكەسى بولەكباي دۇنيەدەن وتەدى. بالاسىنىڭ زەرەكتىگى مەن العىرلىعىنا قانىق بولەكباي باتىر دۇنيەدەن وتەردە، ارتىندا قالعاندارعا قالجانعا ارى قاراي ءبىلىمىن جالعاستىرۋعا كومەكتەسۋلەرىن وسيەت ەتكەن. ەرىنىڭ بۇل وسيەتىن قۇپ العان اناسى قالجانعا جەتىمدىك كورسەتپەي، ونىڭ وقۋىن جالعاستىرۋعا انالىق بار قامقورلىعىن جاسايدى."ءبىلىم ينەمەن قۇدىق قازعانداي " دەمەكشى قالجان احۋن حيۋا، بۇقاراداعى ءدىني مەدرەسەلەردە تاعى ءتورت جىل ءبىلىمىن شىڭداپ ون جەتى جاسىندا ايتۋلى كوكىلتاش مەدرەسەسىنە وقۋعا قابىلدانادى.. كوكىلتاش مەدرەسەسىندە ون جىل، ياعني جيىرما جەتى جاسىنا دەيىن تاپجىلماستان ءبىلىم العان قالجان احۋن نەگىزگى وقۋى شاريعات جانە زاڭ سالاسىن تولىعىمەن ءتامامداپ، ولارعا قوسا فيلوسوفيا، استرونوميا، ماتەماتيكا، بيولوگيا عىلىمدارىن تاۋىسا وقىپ، شارۋاشىلىق باسقارۋ ءىسىن يگەرىپ شىعادى. اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىڭ ەركىن مەڭگەرگەن قالجان اتامىز سول مەدرەسەدەن "احۋن " اتاعىن يەمدەنەدى. "احۋن " مۇسىلماندىق ءدىني لاۋازىم - باۋلۋشى ۇستاز دەگەن ماعىنا بەرەدى.
قالجان اتامىز پوەزيا سالاسىنىڭ تۇنىعىنان تۇشىنا سۋسىنداعانى دا كوپ ايتىلادى.
قالجان احۋن بولەكباي ۇلى (1862 - 1916)
ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان رەسەي يمپەرياسى ارال ايماعى ارقىلى بۇكىل وڭتۇستىك قازاقستان مەن ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن ءوز اسكەرىن دايارلاي باستادى. سىر ءوڭىرىن باسىپ الۋ ارقىلى پاتشا وكىمەتى بىرنەشە ستراتەگيالىق جاعىنان ماڭىزى بار جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرا الاتىن ەدى.
پاتشالىق رەسەيدىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە جاقىنداي وتىرىپ، بۇكىل تۇركىستاندى (قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان ءوڭىرى مەن ورتا ازيالىق رەسپۋبليكالارى - اۆت.) باعىندىرۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن - سىر بويىن جاۋلاپ الۋى كەرەك بولاتىن. سىر ءوڭىرىنىڭ توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسۋى، ارال تەڭىزى مەن سىرداريا وزەنى ارقىلى تۇركىستان ولكەسىنە ەتەنە ەنۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ ارتۋى، بۇل ولكەنىڭ اسكەري - ستراتەگيالىق ماڭىزىن ەسەلەپ ارتتىردى.
رەسەي بيلىگىنىڭ قازاق جەرىندە كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى وتارلاۋ ساياساتىن (مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن جويۋ، قازاقتىڭ بايىرعى شۇرايلى جەرلەرىن كەلىمسەكتەر مۇقتاجىنا تارتىپ الۋ، ءتىل مەن دىنىنەن ايىرۋ ستراتەگياسىن قولدانۋ) جۇزەگە اسىرعانى بەلگىلى.
ەل تاريحىنداعى الماعايىپ كەزەڭدە باسقىنشىلارعا ءارى ولاردىڭ شەكسىز وزبىرلىعىنا قارسى باعىتتالعان قازاق حالقىنىڭ قارسىلىعى ءبىر ساتتە تولاستاعان ەمەس. ءحىح - عاسىردىڭ 30 - 70 جىلدارىنداعى ۇلت - ازاتتىق قوزعالىستىڭ التىن دىڭگەگى ىسپەتتى ەڭ ءىرى كوتەرىلىستى قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىم ۇلى (1802 - 1847 جج.) باسقاردى. بۇنداي كۇرەستى جانقوجا باتىر نۇرمۇحاممەد ۇلى (1774 - 1860 جج.)، سىزدىق سۇلتان كەنەسارى ۇلى (1837 - 1910 جج.) ورىستەتتى.
داڭقتى قولباسشىلاردىڭ وتارشىلدارعا قارسى ازاتتىق كۇرەستەرىنە رۋحاني قولداۋ كورسەتىپ، حالىقتى بىرىكتىرۋ ىسىندە ءدىني اعارتۋشى - وقىمىستىلار ايانباي قىزمەت ەتكەنى ءمالىم.
مەملەكەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋ، ىرگەسىن بەكىتۋ، حالىقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىن، دۇنيەتانىمىن جەتىلدىرۋ، ساۋاتتاندىرۋ، الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقان ولار، وتارشىلار ىقپالىنا قارسى كۇرەسكەن، يماندىلىق پەن بىلىمدىلىكتى ناسيحاتتاعان، قۇندى شىعارمالار جازىپ، عاجايىپ تۋىندىلاردى دۇنيەگە كەلتىرگەن عۇلاما - اعارتۋشىلار مەن قايراتكەرلەردىڭ ۇلتىمىزدى ۇيىستىرۋداعى ءرولى وراسان بولعانى بۇگىندە تاريحي شىندىق.
سىر ەلىنەن شىققان اعارتۋشى ۇستازدار فيلوسوفيا، گرامماتيكا، لينگۆيستيكا، شىعىس تاريحى مەن ادەبيەتى، استرونوميا جانە ت. ب. جاراتىلىستانۋ سالالارى بويىنشا كاسىبي بىلىكتى بولعان. بۇلار نەگىزىنەن مەككە، مەدينە، باعدات، شام، ىستانبۇل، كاير، كابۋل، گەرات، حيۋا، حورەزم، ۇرگەنىش، سامارقاند جانە ت. ب. مادەنيەت ورتالىقتارىندا وقىعان. ءوڭىر حالقىن اعارتۋدا بۇحاراداعى «كوكىلتاش» مەدرەسەسىنىڭ ورنى ەرەكشە بولدى. مەدرەسە تۇلەكتەرىنىڭ قاتارىندا سىر وڭىرىندە وزدەرىنىڭ دەربەس مەشىت -مەدرەسەسىن اشقان اعارتۋشى - ۇستازدار كوپتەپ سانالادى. سولاردىڭ بىرەگەيى احۋن، ءدىن قايراتكەرى، عۇلاما ۇستاز - قالجان احۋن بولەكباي ۇلى.
قالجان احۋننىڭ ارعى تەگى اقتوبە وبلىسىنىڭ جامانقاراعاي دەگەن جەردەگى تابىن رۋىنان شىققان. اكەسى بولەكباي جىگىت كەزىندە قاراقالپاقستانداعى تۋىستارىنا كەلىپ سول جەردە ۇيلەنىپ قالىپ قويادى. كەيىن قاراقالپاقستانداعى قازاق جۇرتىنا باسشىلىق جاسايدى. حيۋا حاندىعىنىڭ بەگى بولادى. حيۋا حالقىنىڭ بولەكباي باتىردىڭ ەل باسقارۋداعى شەبەرلىگى مەن حان الدىندا اسا بەدەلدى بولعانىنىڭ ءبىر عانا كورىنىسى قالجان احۋن، ءدىني ساۋاتتى، ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق، زاڭعار تۇلعاسى بولا بىلگەن بولەكباي اتامىزدىڭ 77 جاسقا كەلگەندە كورگەن بالاسى ەكەن. دۇنيە ەسىگىن اشقان سابيگە "قالمۇحاممەد" - دەپ ات قويعان اتا - اناسى كەيىن ونى ەركەلەتىپ "قالجان " اتاپ كەتەدى. سول زاماننىڭ ءۇردىسى بويىنشا بولەكباي باتىر قالجاندى جەتى جاسىنان باستاپ مەدرەسەگە بەرىپ، ساۋاتىن اشا باستاعان. قالجان احۋننىڭ شاريعات قاعيداسى بويىنشا كامەلەتكە قارعان ون ءۇش جاسىندا اكەسى بولەكباي دۇنيەدەن وتەدى. بالاسىنىڭ زەرەكتىگى مەن العىرلىعىنا قانىق بولەكباي باتىر دۇنيەدەن وتەردە، ارتىندا قالعاندارعا قالجانعا ارى قاراي ءبىلىمىن جالعاستىرۋعا كومەكتەسۋلەرىن وسيەت ەتكەن. ەرىنىڭ بۇل وسيەتىن قۇپ العان اناسى قالجانعا جەتىمدىك كورسەتپەي، ونىڭ وقۋىن جالعاستىرۋعا انالىق بار قامقورلىعىن جاسايدى."ءبىلىم ينەمەن قۇدىق قازعانداي " دەمەكشى قالجان احۋن حيۋا، بۇقاراداعى ءدىني مەدرەسەلەردە تاعى ءتورت جىل ءبىلىمىن شىڭداپ ون جەتى جاسىندا ايتۋلى كوكىلتاش مەدرەسەسىنە وقۋعا قابىلدانادى.. كوكىلتاش مەدرەسەسىندە ون جىل، ياعني جيىرما جەتى جاسىنا دەيىن تاپجىلماستان ءبىلىم العان قالجان احۋن نەگىزگى وقۋى شاريعات جانە زاڭ سالاسىن تولىعىمەن ءتامامداپ، ولارعا قوسا فيلوسوفيا، استرونوميا، ماتەماتيكا، بيولوگيا عىلىمدارىن تاۋىسا وقىپ، شارۋاشىلىق باسقارۋ ءىسىن يگەرىپ شىعادى. اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىڭ ەركىن مەڭگەرگەن قالجان اتامىز سول مەدرەسەدەن "احۋن " اتاعىن يەمدەنەدى. "احۋن " مۇسىلماندىق ءدىني لاۋازىم - باۋلۋشى ۇستاز دەگەن ماعىنا بەرەدى.
قالجان اتامىز پوەزيا سالاسىنىڭ تۇنىعىنان تۇشىنا سۋسىنداعانى دا كوپ ايتىلادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «الاشتىڭ ايبىنى - باۋىرجان مومىش ۇلى»
