قاراتپا ءسوز
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا قاراتپا ءسوز تۋرالى بىلىمدەرىن تولىقتىرۋعا مۇمكىندىك تۋعىزۋ؛ وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىمەن جۇمىس جاساۋ ارقىلى تەوريالىق ويلاۋىن، سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋ؛ ۇيىمشىلدىققا، دوستىققا، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: كورنەكىلىك، سۇراق - جاۋاپ، تالداۋ، جيناقتاۋ، توپتاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: تىرەك سىزبالار، مازمۇندى سۋرەتتەر، ويىن قۇرالدارى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: ساباققا دايارلىق.
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
تەست.
1. كىم؟ نە؟ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن سويلەمنىڭ نەگىزگى مۇشەسىن..... دەيمىز.
ا) باستاۋىش
ءا) بايانداۋىش
ب) تۇرلاۋسىز مۇشەلەر
2. تەك تۇرلاۋلى مۇشەلەردەن قانا تۇراتىن سويلەم....... دەپ اتالادى.
ا) جايىلما سويلەم
ءا) جالاڭ سويلەم
ب) قۇرمالاس سويلەم
3. باستاۋىش تا، بايانداۋىش تا زات ەسىمنەن كەلسە، اراسىنا.... قويىلادى.
ا) سىزىقشا
ءا) ءۇتىر
ب) نۇكتە
4. داۋىسسىز دىبىستار قاتارى:
ا) ى، ءى، ۇ، ءۇ
ءا) ۆ، چ، شش، ح، ھ، ب، گ، د، ج، ز، ل، م، ن، ب.
ب) ا، و، ءا، ە.
5. ەتىستىكتىڭ سۇراقتارى؟
ا) نە ىستەدى؟ نە ىستەيدى؟
ءا) كىم؟ نە؟
ب) قانداي؟ قاي؟
جاڭا ساباق. وقۋلىقپەن جۇمىس.
كۇن رەتىن جازۋ. كوركەم جازۋ 7 - جاتتىعۋ سويلەمدەردى مانەرلەپ وقۋ، قاراتپا سوزدەردى تاۋىپ، ءتيىستى تىنىس بەلگىمەن تولىقتىرۋ. كوشىرىپ جازۋ. 1. - تۇيە، قايدا باراسىڭ؟ - دەيدى تۇلكى ("بالالار فولكلورى"). 2. كەل بالالار، كەلىڭدەر. كەرەمەتتى كورىڭدەر! (س. سەيىتوۆ). 3. جاڭا جىل، جاڭا جىل! نە اكەلدىڭ، سەن بىزگە؟ (ح. ەرعالييەۆ). 4. قۇلپىرا بەرشى، كەڭ دالا! گۇلىڭدى كۇندە تەرەيىن (ج. ساين). اناۋ تاعانى بالام، الا ءجۇر (ى. التىنسارين).
- نەلىكتەن ءۇتىر قويدىڭ؟
- قاراتپا ءسوز سويلەم مۇشەسى بولا المايدى. وعان سۇراق قويىلمايدى. قاراتپا ءسوزدى باستاۋىشتان اجىراتا ءبىلۋ كەرەك.
بىلگىشبەكتىڭ ايتقانىن وقۋ، تالداۋ، ەستە ساقتاۋ.
شىعارماشىلىق ديكتانت.
8 - جاتتىعۋ. حابارلى سويلەمدەردى قاراتپا ءسوزى بار سويلەمدەرگە اينالدىرىپ جازۋ:
- سەرىك، كىتاپحانادان العان كىتاپتارىڭدى وتكىز. - ءان شىرقاڭدار، بالالار! - جىلقىشى، اتتاردى ايداپ كەت! - ايدوس، ۇلكەن كىسىگە ورىن بەر!
9 - جاتتىعۋ ءماتىندى ءتۇسىنىپ وقۋ. قاراتپا سوزدەردى الىپ تاستاپ، ءماتىندى وقۋدا نە وزگەرىس بولعانىن سۇراۋ. قاراتپا ءسوزى بار سويلەمدەردى كوشىرىپ جازۋ، استىن سىزۋ.
كاكەننىڭ دەمالىسى كەزىندە اكەسى:
- ەرتەڭ جولعا شىعامىز، بالام، تاعى دا تاۋعا شىعىپ كەتپە، دەدى.
- قايدا بارامىز، كوكە؟ - دەپ، كاكەن كادىمگىدەي كوڭىلدەنىپ، قۋانىشىن جاسىرا الماي قۋتىڭداپ قالدى.
- اۋىلعا بارامىز، باباڭا سالەم بەرىپ، باتاسىن الىپ قايتامىز.
- بابا دەگەن كىم ول كوكە؟
- باباڭ - اكەڭنىڭ اتاسى، اتاڭنىڭ اكەسى.
( ءابدىباي تابىلدى)
"مەن نە ءبىلدىم"....
10 - جاتتىعۋ. اتا، تۋعان ولكەم سوزدەرى بىردە قاراتپا ءسوز، ەكىنشى جاعدايدا باستاۋىش بولاتىنداي سويلەم قۇراتىپ جازدىرۋ.
قاراتپا ءسوز ەكەنىن دالەلدەي بىلۋگە ۇيرەتۋدە تومەندەگى كەستەنى پايدالانۋ.
"كورشىڭمەن اڭگىمەلەس"
11 - جاتتىعۋ. ەرتەگىدەن ءۇزىندىنى وقۋ. قاي ەرتەگىدەن ەكەنىن ەسىڭە ءتۇسىر. قاراتپا سوزدەردى تابۋ، ەرتەگىنى ارى قاراي جالعاستىرۋ.
شىعارماشىلىق ديكتانت.
12 - جاتتىعۋ. كوپ نۇكتەنىڭ ورنىنا قاراتپا سوزدەردى قويىپ كوشىرىپ جازۋ.
1. اپكە، مەنى كوشەدەن وتكىزىپ جىبەرشى. 2. تەرەزەنى دۇرىستاپ جاپشى، اسەت. 3. ءيا، بالام، وقىپ ءجۇرسىڭ بە؟ 4. كوكە، مەنىڭ بالام باباما كىم بولادى؟
قورىتىندىلاۋ.
اتا، تۋعان ولكەم سوزدەردى بىردە قاراتپا ءسوز، ەكىنشى جاعدايدا باستاۋىش بولاتىنداي سويلەم قۇراپ جاز.
اتا، ۇيگە قايتايىق.- اتا اۋىلعا كەلدى.
تۋعان ولكەم، نەتكەن سۇلۋ ەدىڭ.- مەنىڭ تۋعان ولكەم تاماشا!
13 جاتتىعۋ ولەڭدى وقى. ولەڭ مازمۇنىنا سايكەس كەلەتىن قاراتپا ءسوزى بار سويلەم سىزباسىن تاپ.
بالاقاي
- بۇلدىرگەن تەرەمىز، بالاقاي.
- الاقاي!
- ات جارىس كورەمىز، بالاقاي.
- الاقاي!
- ايعا ۇشىپ بارامىز، بالاقاي.
- كەل، اعاش جارامىز، بالاقاي.
ۇيگە تاپسىرما: 13 - جاتتىعۋ، ەرەجە جاتتاۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: كورنەكىلىك، سۇراق - جاۋاپ، تالداۋ، جيناقتاۋ، توپتاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: تىرەك سىزبالار، مازمۇندى سۋرەتتەر، ويىن قۇرالدارى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: ساباققا دايارلىق.
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
تەست.
1. كىم؟ نە؟ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن سويلەمنىڭ نەگىزگى مۇشەسىن..... دەيمىز.
ا) باستاۋىش
ءا) بايانداۋىش
ب) تۇرلاۋسىز مۇشەلەر
2. تەك تۇرلاۋلى مۇشەلەردەن قانا تۇراتىن سويلەم....... دەپ اتالادى.
ا) جايىلما سويلەم
ءا) جالاڭ سويلەم
ب) قۇرمالاس سويلەم
3. باستاۋىش تا، بايانداۋىش تا زات ەسىمنەن كەلسە، اراسىنا.... قويىلادى.
ا) سىزىقشا
ءا) ءۇتىر
ب) نۇكتە
4. داۋىسسىز دىبىستار قاتارى:
ا) ى، ءى، ۇ، ءۇ
ءا) ۆ، چ، شش، ح، ھ، ب، گ، د، ج، ز، ل، م، ن، ب.
ب) ا، و، ءا، ە.
5. ەتىستىكتىڭ سۇراقتارى؟
ا) نە ىستەدى؟ نە ىستەيدى؟
ءا) كىم؟ نە؟
ب) قانداي؟ قاي؟
جاڭا ساباق. وقۋلىقپەن جۇمىس.
كۇن رەتىن جازۋ. كوركەم جازۋ 7 - جاتتىعۋ سويلەمدەردى مانەرلەپ وقۋ، قاراتپا سوزدەردى تاۋىپ، ءتيىستى تىنىس بەلگىمەن تولىقتىرۋ. كوشىرىپ جازۋ. 1. - تۇيە، قايدا باراسىڭ؟ - دەيدى تۇلكى ("بالالار فولكلورى"). 2. كەل بالالار، كەلىڭدەر. كەرەمەتتى كورىڭدەر! (س. سەيىتوۆ). 3. جاڭا جىل، جاڭا جىل! نە اكەلدىڭ، سەن بىزگە؟ (ح. ەرعالييەۆ). 4. قۇلپىرا بەرشى، كەڭ دالا! گۇلىڭدى كۇندە تەرەيىن (ج. ساين). اناۋ تاعانى بالام، الا ءجۇر (ى. التىنسارين).
- نەلىكتەن ءۇتىر قويدىڭ؟
- قاراتپا ءسوز سويلەم مۇشەسى بولا المايدى. وعان سۇراق قويىلمايدى. قاراتپا ءسوزدى باستاۋىشتان اجىراتا ءبىلۋ كەرەك.
بىلگىشبەكتىڭ ايتقانىن وقۋ، تالداۋ، ەستە ساقتاۋ.
شىعارماشىلىق ديكتانت.
8 - جاتتىعۋ. حابارلى سويلەمدەردى قاراتپا ءسوزى بار سويلەمدەرگە اينالدىرىپ جازۋ:
- سەرىك، كىتاپحانادان العان كىتاپتارىڭدى وتكىز. - ءان شىرقاڭدار، بالالار! - جىلقىشى، اتتاردى ايداپ كەت! - ايدوس، ۇلكەن كىسىگە ورىن بەر!
9 - جاتتىعۋ ءماتىندى ءتۇسىنىپ وقۋ. قاراتپا سوزدەردى الىپ تاستاپ، ءماتىندى وقۋدا نە وزگەرىس بولعانىن سۇراۋ. قاراتپا ءسوزى بار سويلەمدەردى كوشىرىپ جازۋ، استىن سىزۋ.
كاكەننىڭ دەمالىسى كەزىندە اكەسى:
- ەرتەڭ جولعا شىعامىز، بالام، تاعى دا تاۋعا شىعىپ كەتپە، دەدى.
- قايدا بارامىز، كوكە؟ - دەپ، كاكەن كادىمگىدەي كوڭىلدەنىپ، قۋانىشىن جاسىرا الماي قۋتىڭداپ قالدى.
- اۋىلعا بارامىز، باباڭا سالەم بەرىپ، باتاسىن الىپ قايتامىز.
- بابا دەگەن كىم ول كوكە؟
- باباڭ - اكەڭنىڭ اتاسى، اتاڭنىڭ اكەسى.
( ءابدىباي تابىلدى)
"مەن نە ءبىلدىم"....
10 - جاتتىعۋ. اتا، تۋعان ولكەم سوزدەرى بىردە قاراتپا ءسوز، ەكىنشى جاعدايدا باستاۋىش بولاتىنداي سويلەم قۇراتىپ جازدىرۋ.
قاراتپا ءسوز ەكەنىن دالەلدەي بىلۋگە ۇيرەتۋدە تومەندەگى كەستەنى پايدالانۋ.
"كورشىڭمەن اڭگىمەلەس"
11 - جاتتىعۋ. ەرتەگىدەن ءۇزىندىنى وقۋ. قاي ەرتەگىدەن ەكەنىن ەسىڭە ءتۇسىر. قاراتپا سوزدەردى تابۋ، ەرتەگىنى ارى قاراي جالعاستىرۋ.
شىعارماشىلىق ديكتانت.
12 - جاتتىعۋ. كوپ نۇكتەنىڭ ورنىنا قاراتپا سوزدەردى قويىپ كوشىرىپ جازۋ.
1. اپكە، مەنى كوشەدەن وتكىزىپ جىبەرشى. 2. تەرەزەنى دۇرىستاپ جاپشى، اسەت. 3. ءيا، بالام، وقىپ ءجۇرسىڭ بە؟ 4. كوكە، مەنىڭ بالام باباما كىم بولادى؟
قورىتىندىلاۋ.
اتا، تۋعان ولكەم سوزدەردى بىردە قاراتپا ءسوز، ەكىنشى جاعدايدا باستاۋىش بولاتىنداي سويلەم قۇراپ جاز.
اتا، ۇيگە قايتايىق.- اتا اۋىلعا كەلدى.
تۋعان ولكەم، نەتكەن سۇلۋ ەدىڭ.- مەنىڭ تۋعان ولكەم تاماشا!
13 جاتتىعۋ ولەڭدى وقى. ولەڭ مازمۇنىنا سايكەس كەلەتىن قاراتپا ءسوزى بار سويلەم سىزباسىن تاپ.
بالاقاي
- بۇلدىرگەن تەرەمىز، بالاقاي.
- الاقاي!
- ات جارىس كورەمىز، بالاقاي.
- الاقاي!
- ايعا ۇشىپ بارامىز، بالاقاي.
- كەل، اعاش جارامىز، بالاقاي.
ۇيگە تاپسىرما: 13 - جاتتىعۋ، ەرەجە جاتتاۋ
You Might Also Like
