قازاعىمنىڭ داستۇلەرى – اي!
تاقىرىبى: قازاعىمنىڭ داستۇلەرى – اي!
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ بويىنا حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعىن ءسىڭىرۋ، ۇلتىمىزدىڭ داستۇرلەرىنەن ۇلگى الۋ، وقۋشىلاردى ۇلتتىق سالت – ءداستۇر ۇلگىسىندە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: ناقىل سوزدەر، ۇلتتىق بۇيىمدار سۋرەتتەرى
بارىسى:
جۇرگىزۋشى: بالا تاربيەسىنە، جالپى ادام تاربيەسىنە تەرەڭ ءمان بەرىپ، ونىڭ ءساتتى قاعيدالارى مەن ەرەجەلەرىن جاساعانداردىڭ ءبىرى - ءوزىمىزدىڭ قازاق حالقى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاربيە تاسىلدەرى مەن تاجىريبەلەرى وتە كوپ.
حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جازعان زور ەڭبەكتەرى سالت - ءداستۇر، ادەپ-عۇرىپ، ۇلگىلەرى مەن ونەگەلەرى – سونىڭ ايعاعى.
باۋىرلاسقان ءتانىمىز،
بۇزىلماعان سالتىمىز،
كەڭ دالانىڭ ەجەلگى
قازاق دەگەن حالقىمىز.
وزگە ۇلتتاي ءبىزدىڭ دە،
بار ءداستۇر مەن سالتىمىز.
ءى. «سالت – ءداستۇردى بىلەسىڭ بە؟»
1 – وقۋشى: «بالاعا ات قويۋ»
بالا دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن اتاسى مەن اجەسى نەمەسە اۋىل اقساقالى بالاعا ات قويادى. ات قويۋشى ادام بالانىڭ قۇلاعىنا: «سەنىڭ اتىڭ...» ەپ ءۇش رەت قايتالايدى.
2 – وقۋشى: «بەسىككە سالۋ»
شىلدەحانا وتكەننەن كەيىن بالانىڭ اكە – شەشەسى بەسىك تويى جاسايدى. اعاشتان جاسالعان بەسىكتى بالانىڭ ناعاشىلارى نەمەسە جاسى ۇلكەن ءقادىرلى انالاردىڭ ءبىرى اكەلىپ سىيعا بەرەدى. ەڭ الدىمەن بەسىككە سالۋشى ايەل بەسىكتىڭ ءوزىن جىن – شايتانداردى قۋۋ ءۇشىن، ءتۇرلى وتپەن الاستاپ شىعادى. سودان كەيىن كورپەشەلەر مەن جاستىقشالاردى باپتاپ سالادى. بالانى اتقىزىپ بولەيدى. قولباۋ، بەلبەۋ جانە اياقباۋمەن تارتىپ بايلاپ قويادى. تىلەكتەرىن ايتا وتىرىپ بەسىكتىڭ ۇستىنە الدىمەن كورپە جابادى. بالا حالىقشىل بولسىن دەپ تون، شاپان جابادى، ات جالىن تارتىپ ءمىنسىن دەپ قامشى ىلەدى، كوز تيمەسىن دەپ تۇمار تاعادى، قىرانداي كورەگەن بولسىن دەپ تۇياعىن بايلايدى.
3 – وقۋشى: «قىرقىنان شىعارۋ»
تۋعانىنا قىرىق كۇن تولعاندا بالانى قىرقىنان شىعارادى. قىرقىنان شىعارۋعا جينالعان ايەلدەر بالانى تەڭگە، ساقينالار سالىنعان سۋعا شومىلدىرادى. ايەلدەردىڭ ۇلكەنى «وتىز ومىرتقاڭ جىلدام بەكىسىن، قىرىق قابىرعاڭ جىلدام قاتسىن» دەپ بالانىڭ ۇستىنە قىرىق قاسىق سۋ قۇيادى. ساقينالاردى بالانى شومىلدىرۋعا قاتىسقان ايەلدەر بولىسەدى. كەلەسى كەزەكتە بالانىڭ شاشىن، تىرناعىن الادى.
شاشىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، كيىمىنىڭ يىعىنا قادايدى. تىرناعىن ادام باسپايتىن جەرگە كومەدى. بالا قىرقىنان شىققانعا دەيىن كيگەن يتكويلەككە تاتتىلەردى ءتۇيىپ، ءيتتىڭ موينىنا بايلاپ قويا بەرەدى.
بالالار ءيتتى قۋىپ جەتىپ تاتتىلەردى بولىسەدى.
4 - وقۋشى: «تۇساۋ كەسۋ»
تۇساۋ كەسۋ – ءسابي قاز تۇرعاننان كەيىن تەز، جىعىلماي، سۇرىنبەي ءجۇرىپ كەتسىن، بولاشاعى جارقىن بولسىن دەگەن تىلەكپەن جاسالاتىن ءداستۇر. ارنايى دايىندالعان الا جىپپەن بالانىڭ اياعىن تۇساپ بايلايدى. ءجىپتى ءقادىرلى، ءىسى العا باسىپ تۇرعان ءارى جىلدام، سۇرىنبەي جۇرەتىن ادام كەسەدى. بۇل – بالا وسى ادامعا تارتسىن دەگەن تىلەكپەن تۋعان ءراسىم.
5 – وقۋشى: «اتقا مىنگىزۋ»
بالا تاربيەسىنە بايلانىستى سالت – ءداستۇردىڭ ءبىرى - 3 - 4 جاسقا كەلگەن ۇل بالانى اتقا مىنگىزۋ. الدىمەن اعاشتان اشاماي جاسالعان.
وسى جۋاس قۇنانعا ەرتتەپ، بالانى مىنگىزىپ بايلاپ قويعان. تىزگىندى بالاعا ۇستاتىپ، ءبىر ادام قۇناندى جەتەكتەپ اۋىلدى اينالدىرا جۇرگىزىپ، جينالىپ تۇرعان ۇلكەندەرگە سالەم بەرگىزەتىن. ايەلدەر با -
لانىڭ اتقا ءمىنۋ قۇرمەتىنە شاشۋ شاشقان. ەرەسەك بالالار تايمەن جارىسىپ، بىرىمەن – ءبىرى كۇرەسىپ، ءتۇرلى ويىندار ويناعان.
6 – وقۋشى: «توقىم قاعۋ»
ءوزىنىڭ باسىرە اتىنا اشامايىن ەرتتەپ مىنگەن بالا العاش ۇيىنەن الىسقا جولاۋشىلاپ شىققان كەزدە «توقىمقاعار» تويى جاسالعان.
جينالعاندار دومبىرا تارتىپ، ءان سالادى. شاعىن ايتىس بولىپ، ارتى ويىن – ساۋىققا اينالعان.
7 – وقۋشى: «ءسۇيىنشى»
قۋانىشتى حابار جەتكىزۋشى ادام «ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى» دەپ كەلەدى.
مۇندايدا قۋانىشتى ءۇي يەسى «قالاعانىڭدى ال» دەيدى نەمەسە وعان ريزا بولاتىنداي سىيلىق بەرەدى. ءسۇيىنشى سۇراۋدىڭ دا، ونىڭ ءسۇيىنشىسىن الۋدىڭ دا ەشقانداي سوكەتتىگى جوق.
8 – وقۋشى: «سالەمدەمە»
سالەمدەمە – ادامداردىڭ ءبىر – بىرىنە دەگەن سىيلاستىعىنىڭ، قۇرمەت تۇتۋىنىڭ ايقىن بەلگىسى. ولار كوپتەن كورمەي ساعىنىسقان ادامداردىڭ ءبىر – بىرىنە جىبەرگەن قىمبات بۇيىمى، اسىل زاتى نەمەسە جەڭسىك تاماعى، قىسقى سىباعاسى. ونىڭ قىمبات باعالى بولۋى شارت ەمەس. سالەمدەمە كەلگەن ادام جىبەرگەن ادامعا اق باتاسىن، شىن ريزالىعىن ءبىلدىرىپ قاتتى قۋانادى.
9 – وقۋشى: «كورىمدىك»
جاڭا تۋعان بالاعا، جاس كەلىنگە، بوتاعا ت. ب. العاش كورگەن ساتتە كورىمدىك سۇراۋ – قازاقتىڭ ەجەلگى جانە لايىقتى ءداستۇرى. مۇنىڭ ماڭىزى الۋدا، بەرۋدە عانا ەمەس جاقىن – جۋىقتىڭ ادامگەرشىلىگىن
نيەتىن، اشىققولدىعىن دا تانىتۋدىڭ بەلگىسى رەتىندە قارالادى.
بايعازى مەن كورىمدىك – ەكەۋى ەكى باسقا ۇعىم. كورىمدىك ادامعا، جاندىعا، بايعازى كوبىنە جانسىز دۇنيەلەرگە قاتىستى ايتىلادى.
10 – وقۋشى: «بازارلىق»
الىس ساپارعا، ساياحاتقا، ساۋدا جولىنا شىققان ادامدار جەرلەستەرىنە، كورشى – كولەمدەرىنە، سىيلاس ادامدارىنا، جاس بالالارعا ءىرىلى – ۇساقتى سىيلىقتار اكەلەدى. ونى «بازارلىق» دەپ اتايدى.
بۇل جاقسى كورۋدىڭ، سىيلاستىقتىڭ بەلگىسى جانە ەسكەرتكىش رەتىندە قابىلدانادى.
11 – وقۋشى: «جەتى اتا»
جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتەسىز. ءار ادام جەتى اتاعا دەيىن جاقىن تۋىس سانالادى. قازاق حالقى جەتى اتاسىنا دەيىن قىز الىسپاعان.
بۇرىنعى ادامدار ءبىر – بىرىمەن تانىسقاندا، جۇزدەسكەندە رۋىن، تەگىن سۇراۋى وسىدا شىققان. جەتى اتا اكەدەن جوعارى تاراتىلادى.
ولاي بولسا جەتى اتا: 1) بالا 2) اكە 3) اتا 4) ارعى اتا 5) بابا 6) ءتۇپ اتا 7) تەك اتا.
12 – وقۋشى: «تىيىم»
«قىزعا قىرىق ۇيدەن، ۇلعا وتىز ۇيدەن تىيىم». حالقىمىزدىڭ تاربيەلىك قۇرالدارىنىڭ كۇندەلىكتى قولدانىلاتىن ۇلگى، ونەگە تۇرلەرىنىڭ ءبىرى – تىيىم. بۇل بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردى جامان
ادەتتەردەن ساقتاندىرىپ، جاقسىلىققا بەيىمدەۋدەن شىققان پەداگوگيكالىق ۇعىم. وسى ارقىلى ولار اركىمدى تەرىس مىنەز، ورىنسىز قيمىلداردان ساقتاندىرىپ وتىرعان. حالىق ۇعىمىندا تىزەنى قۇشاقتاۋ – جالعىز قالۋدىڭ، ۇلكەننىڭ جولىن كەسۋ - ادەپسىزدىكتىڭ، قولدى توبەگە قويۋ – ەل – جۇرتتان بەزىنۋدىڭ، استى توگۋ – ىسىراپتىڭ بەلگىسى دەپ تانىلعان جانە ونداي ىستەرگە قاتاڭ تىيىم سالعان، ەل ىشىندە تىيىم تۇرلەرىنە بايلانىستى سوزدەر كوپتەپ سانالادى.
13 – وقۋشى: «قۇتتى بولسىن» ايتۋ
قۋانىشقا «قۇتتى بولسىن» ايتۋ – اتا سالتىمىز. ول – سول ادامدارعا دەگەن ىستىق ىقىلاستىڭ، قۋانىشقا ورتاق ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى.
14 – وقۋشى: «شاشۋ»
شاشۋ – قۋانىش ايعاعى رەتىندە جاسالاتىن وتە سۇلۋ دا سالتاناتتى ءداستۇر. كەلىن تۇسكەندە، جاقسىلىق كۇندەردە، الىس ساپاردان جولاۋشى كەلگەندە، قۇدا كەلگەندە ت. ب. زور قۋانىشتى كۇندەردە ايەلدەر قۇرت، كامپيتتەن، كۇمىس تەڭگەدەن شاشۋ شاشادى. شاشىلعان شاشۋدى تويعا قاتىسۋشىلار تەرىپ الىپ، ىرىم قىلىپ بالالارىنا اپارىپ بەرەدى. شاشۋدى ايەلدەر عانا شاشادى.
15 – وقۋشى: «ەرۋلىك»
باسقا جەردەن كوشىپ كەلگەن كورشىلەرگە سول جەردە بۇرىننان تۇراتىندار ەرۋلىك بەرەدى، قوناققا شاقىرادى.
16 – وقۋشى: «قالاۋ»
بىرەۋدىڭ جاقسى زاتىنا، مالىنا، مۇلكىنە كوڭىلى كەتكەن ادام سول ۇيگە بارىپ قالاۋ قالايدى. ءداستۇر بويىنشا ءۇي يەسى قالاۋشى ادامعا قوناقاسى بەرىپ، قالاعانىن ورىنداپ قايتارۋعا ءتيىس. بۇل – جومارتتىق پەن مارتتىكتىڭ بەلگىسى.
17 – وقۋشى: «ساۋىن ايتۋ»
بىردە ەلدە اس، ۇلكەن توي بولاتىن بولسا، ول كىسى كۇنى بۇرىن جان-جاققا حابارلاسىپ ساۋىن ايتادى. بۇل جاي شاقىرۋ ەمەس، ءار ەل سالت – داستۇرىمەن، ياعني باتىر، پالۋانىمەن، سويىس مالىمەن، سابا -
قىمىزىمەن كەلسىن دەگەندى بىلدىرەدى.
18 – وقۋشى: «امانات»
ءبىر ادامنىڭ ەكىنشى بىرەۋگە ساقتاۋعا بەرگەن زاتتارى. اماناتتى ساقتاۋ، ونى مەزگىلىندە قايتارۋ زور ادامگەرشىلىككە جاتادى. اماناتقا قيانات جاساۋعا بولمايدى. ول وتە اۋىر كۇنا دەپ ەسەپتەلەدى.
19 – وقۋشى: «ەنشى»
ۇيىندەگى بالالارى ەر جەتىپ جەكە ءۇي بولعاندا اتا – اناسى وعان دۇنيە – مۇلىك، مال بەرىپ، وتاۋ تىگىپ جەكە شىعارادى. بۇنى ەنشى دەيدى. ال قىزعا بەرىلەتىن دۇنيە – مۇلىك جاساۋ دەپ اتالادى.
ءىى. «قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى»
20 – وقۋشى: ەت اسۋ
قازاق حالقىنىڭ باستى تاعامى. ەت سۋ قۇيىلعان قازانعا سالىنىپ پىسىرىلەدى. پىسكەن ەتتىڭ مايلى سورپاسىنا جۇقا جايىلىپ قويىلعان جايما نان سالىنادى. دايىن بولعان جايما نان تاباققا ءتۇسىرىلىپ، تۋرالعان ەت سالىنىپ، ۇستىنە تۇزدىق قۇيىلادى. مالدىڭ باسى، جامباسى سىيلى قوناقتارعا، ورتان جىلىك جاسى ۇلكەن كىسىگە، قۇداعا اسىق جىلىك قۇداعيعا، ءتوس كۇيەۋگە، كەلىنگە، بۇيرەك، قۇلاق بالالارعا تارتىلادى.
21 – وقۋشى: قازى
قازى مايىنىڭ قالىڭدىعىنا بايلانىستى كەرە قازى، دوڭبەك قازى، شىنتاق قازى، بۇلت قازى دەپ بولىنەدى. ىشەككە سىيماعانىن تەلشىك دەپ اتايدى. قازىنى كوبىنە قىسقا ساقتايدى. قازى سۇرلەنگەن سايىن ءدامدى بولادى.
22 – وقۋشى: ىرىمشىك
ءسۇتتى ۇيىتىپ سۋالعانشا قايناتادى. قايناۋى جەتكەن ىرىمشىك قىزىل سارى تۇسكە اينالادى. سودان كەيىن ونى ءسۇزىپ، دورباعا سالىپ، جەلگە، كۇنگە قويىپ كەپتىرەدى.
23 – وقۋشى: جەنت
قىستا قاتپايتىن، جازدا بۇزىلمايتىن وتە ءدامدى تاعام. نەگىزى سوكتەن جاسالادى. سوك جارمالانعاننان كەيىن سارى ماي، قانت، ىرىمشىك ۇنتاعى، مەيىز سالىنىپ ارالاستىرىلادى. سودان كەيىن ىدىسقا سالىنىپ، بەتى تەگىستەلىپ، سالقىن جەرگە شىعارىلىپ قويىلادى. شاي داستارحانىنىڭ ءسانى.
24 – وقۋشى: قىمىز
بيە سۇتىنەن اشىتىپ دايىندايتىن ەڭ ءقادىرلى سۋسىننىڭ ءبىرى. قىمىزدىڭ ەمدىك، شيپالىق قاسيەتى وتە جوعارى، اسىرەسە قۇرت اۋرۋىنا شيپالى.
25 – وقۋشى: باۋىرساق
اشىعان قامىردان وقتاۋمەن 1 – 1، 5 سم قالىڭدىقتا جايىلىپ، كولەمى بىردەي ەتىپ كەسىلەدى، قىزدىرىلعان مايعا قۋىرىلىپ دايىندالادى.
26 – وقۋشى: قۇرت
سابادا جينالىپ پىسىلگەن ىركىتتى مايى الىنعاننان كەيىن ۇلكەن قازانعا قۇيىپ قايناتا بەرەدى. ابدەن قويۋلانعان قۇرتتى قاپقا قۇيىپ سۋىنان تاعى قۇرعاتادى. بۇدان كەيىن قولمەن بەلگىلى ءبىر
قالىپقا كەلتىرىپ سىقپالاپ، ورەگە جايىپ كەپتىرەدى.
ءىىى. ەتتەن تاباق تارتۋ ءداستۇرى
27 – وقۋشى: باس تاباق
باس، جامباس سالىنادى. باستى مال ارنايى سويىلعان قوناقتىڭ ەڭ جاسى ۇلكەن نەمەسە ونىڭ ۇسىنۋى بويىنشا باسقا ءبىر بەلدى كىسى ۇستايدى.
28 – وقۋشى: سىي تاباق
سىي تاباققا دا باس، جامباس سالىنادى، سىيلى قوناقتىڭ الدىنا قويىلادى.
29 – وقۋشى: ورتا تاباق
اسىق جىلىك، كەيدە جامباس تا تۇسەدى.
30 – وقۋشى: اياق تاباق
ەتتىڭ باسقا مۇشەلەرىنەن جاسالىپ، اۋىل ادامدارىنا قويىلادى.
31 - وقۋشى: كۇيەۋ تاباق
كۇيەۋ تاباققا ءبىر سان، جىلىك پەن ءتوس سالىنادى.
32 – وقۋشى: كەلىن تاباق (بەتاشار تاباعى)
كەلىن تاباققا ۇلتابار جانە جۇرەك سالىنادى.
33 – وقۋشى: قىزدار تاباعى
قىزدار تاباعىنا جۇرەك، بۇيرەك، جاعى مەن ءتىل سالىنادى.
34 – وقۋشى: قۇداعي تاباعى
قۇداعيلار تاباعىنا جامباس نەمەسە اسىق جىلىك پەن سۇبە بولادى.
جۇرگىزۋشى: بىزدەر بۇرىن كورمەگەن ەتەك – جەڭى كەڭ بولماس،
سالت - ءداستۇرىم ولمەگەن. تەرەزەسى تەڭ بولماس
ۇيرەنەمىز دارىپتەپ ەندى قازاق كەم بولماس
زامانىمدا ورلەگەن.
ەگەمەن بولماي ەل بولماس،
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ بويىنا حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعىن ءسىڭىرۋ، ۇلتىمىزدىڭ داستۇرلەرىنەن ۇلگى الۋ، وقۋشىلاردى ۇلتتىق سالت – ءداستۇر ۇلگىسىندە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: ناقىل سوزدەر، ۇلتتىق بۇيىمدار سۋرەتتەرى
بارىسى:
جۇرگىزۋشى: بالا تاربيەسىنە، جالپى ادام تاربيەسىنە تەرەڭ ءمان بەرىپ، ونىڭ ءساتتى قاعيدالارى مەن ەرەجەلەرىن جاساعانداردىڭ ءبىرى - ءوزىمىزدىڭ قازاق حالقى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاربيە تاسىلدەرى مەن تاجىريبەلەرى وتە كوپ.
حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جازعان زور ەڭبەكتەرى سالت - ءداستۇر، ادەپ-عۇرىپ، ۇلگىلەرى مەن ونەگەلەرى – سونىڭ ايعاعى.
باۋىرلاسقان ءتانىمىز،
بۇزىلماعان سالتىمىز،
كەڭ دالانىڭ ەجەلگى
قازاق دەگەن حالقىمىز.
وزگە ۇلتتاي ءبىزدىڭ دە،
بار ءداستۇر مەن سالتىمىز.
ءى. «سالت – ءداستۇردى بىلەسىڭ بە؟»
1 – وقۋشى: «بالاعا ات قويۋ»
بالا دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن اتاسى مەن اجەسى نەمەسە اۋىل اقساقالى بالاعا ات قويادى. ات قويۋشى ادام بالانىڭ قۇلاعىنا: «سەنىڭ اتىڭ...» ەپ ءۇش رەت قايتالايدى.
2 – وقۋشى: «بەسىككە سالۋ»
شىلدەحانا وتكەننەن كەيىن بالانىڭ اكە – شەشەسى بەسىك تويى جاسايدى. اعاشتان جاسالعان بەسىكتى بالانىڭ ناعاشىلارى نەمەسە جاسى ۇلكەن ءقادىرلى انالاردىڭ ءبىرى اكەلىپ سىيعا بەرەدى. ەڭ الدىمەن بەسىككە سالۋشى ايەل بەسىكتىڭ ءوزىن جىن – شايتانداردى قۋۋ ءۇشىن، ءتۇرلى وتپەن الاستاپ شىعادى. سودان كەيىن كورپەشەلەر مەن جاستىقشالاردى باپتاپ سالادى. بالانى اتقىزىپ بولەيدى. قولباۋ، بەلبەۋ جانە اياقباۋمەن تارتىپ بايلاپ قويادى. تىلەكتەرىن ايتا وتىرىپ بەسىكتىڭ ۇستىنە الدىمەن كورپە جابادى. بالا حالىقشىل بولسىن دەپ تون، شاپان جابادى، ات جالىن تارتىپ ءمىنسىن دەپ قامشى ىلەدى، كوز تيمەسىن دەپ تۇمار تاعادى، قىرانداي كورەگەن بولسىن دەپ تۇياعىن بايلايدى.
3 – وقۋشى: «قىرقىنان شىعارۋ»
تۋعانىنا قىرىق كۇن تولعاندا بالانى قىرقىنان شىعارادى. قىرقىنان شىعارۋعا جينالعان ايەلدەر بالانى تەڭگە، ساقينالار سالىنعان سۋعا شومىلدىرادى. ايەلدەردىڭ ۇلكەنى «وتىز ومىرتقاڭ جىلدام بەكىسىن، قىرىق قابىرعاڭ جىلدام قاتسىن» دەپ بالانىڭ ۇستىنە قىرىق قاسىق سۋ قۇيادى. ساقينالاردى بالانى شومىلدىرۋعا قاتىسقان ايەلدەر بولىسەدى. كەلەسى كەزەكتە بالانىڭ شاشىن، تىرناعىن الادى.
شاشىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، كيىمىنىڭ يىعىنا قادايدى. تىرناعىن ادام باسپايتىن جەرگە كومەدى. بالا قىرقىنان شىققانعا دەيىن كيگەن يتكويلەككە تاتتىلەردى ءتۇيىپ، ءيتتىڭ موينىنا بايلاپ قويا بەرەدى.
بالالار ءيتتى قۋىپ جەتىپ تاتتىلەردى بولىسەدى.
4 - وقۋشى: «تۇساۋ كەسۋ»
تۇساۋ كەسۋ – ءسابي قاز تۇرعاننان كەيىن تەز، جىعىلماي، سۇرىنبەي ءجۇرىپ كەتسىن، بولاشاعى جارقىن بولسىن دەگەن تىلەكپەن جاسالاتىن ءداستۇر. ارنايى دايىندالعان الا جىپپەن بالانىڭ اياعىن تۇساپ بايلايدى. ءجىپتى ءقادىرلى، ءىسى العا باسىپ تۇرعان ءارى جىلدام، سۇرىنبەي جۇرەتىن ادام كەسەدى. بۇل – بالا وسى ادامعا تارتسىن دەگەن تىلەكپەن تۋعان ءراسىم.
5 – وقۋشى: «اتقا مىنگىزۋ»
بالا تاربيەسىنە بايلانىستى سالت – ءداستۇردىڭ ءبىرى - 3 - 4 جاسقا كەلگەن ۇل بالانى اتقا مىنگىزۋ. الدىمەن اعاشتان اشاماي جاسالعان.
وسى جۋاس قۇنانعا ەرتتەپ، بالانى مىنگىزىپ بايلاپ قويعان. تىزگىندى بالاعا ۇستاتىپ، ءبىر ادام قۇناندى جەتەكتەپ اۋىلدى اينالدىرا جۇرگىزىپ، جينالىپ تۇرعان ۇلكەندەرگە سالەم بەرگىزەتىن. ايەلدەر با -
لانىڭ اتقا ءمىنۋ قۇرمەتىنە شاشۋ شاشقان. ەرەسەك بالالار تايمەن جارىسىپ، بىرىمەن – ءبىرى كۇرەسىپ، ءتۇرلى ويىندار ويناعان.
6 – وقۋشى: «توقىم قاعۋ»
ءوزىنىڭ باسىرە اتىنا اشامايىن ەرتتەپ مىنگەن بالا العاش ۇيىنەن الىسقا جولاۋشىلاپ شىققان كەزدە «توقىمقاعار» تويى جاسالعان.
جينالعاندار دومبىرا تارتىپ، ءان سالادى. شاعىن ايتىس بولىپ، ارتى ويىن – ساۋىققا اينالعان.
7 – وقۋشى: «ءسۇيىنشى»
قۋانىشتى حابار جەتكىزۋشى ادام «ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى» دەپ كەلەدى.
مۇندايدا قۋانىشتى ءۇي يەسى «قالاعانىڭدى ال» دەيدى نەمەسە وعان ريزا بولاتىنداي سىيلىق بەرەدى. ءسۇيىنشى سۇراۋدىڭ دا، ونىڭ ءسۇيىنشىسىن الۋدىڭ دا ەشقانداي سوكەتتىگى جوق.
8 – وقۋشى: «سالەمدەمە»
سالەمدەمە – ادامداردىڭ ءبىر – بىرىنە دەگەن سىيلاستىعىنىڭ، قۇرمەت تۇتۋىنىڭ ايقىن بەلگىسى. ولار كوپتەن كورمەي ساعىنىسقان ادامداردىڭ ءبىر – بىرىنە جىبەرگەن قىمبات بۇيىمى، اسىل زاتى نەمەسە جەڭسىك تاماعى، قىسقى سىباعاسى. ونىڭ قىمبات باعالى بولۋى شارت ەمەس. سالەمدەمە كەلگەن ادام جىبەرگەن ادامعا اق باتاسىن، شىن ريزالىعىن ءبىلدىرىپ قاتتى قۋانادى.
9 – وقۋشى: «كورىمدىك»
جاڭا تۋعان بالاعا، جاس كەلىنگە، بوتاعا ت. ب. العاش كورگەن ساتتە كورىمدىك سۇراۋ – قازاقتىڭ ەجەلگى جانە لايىقتى ءداستۇرى. مۇنىڭ ماڭىزى الۋدا، بەرۋدە عانا ەمەس جاقىن – جۋىقتىڭ ادامگەرشىلىگىن
نيەتىن، اشىققولدىعىن دا تانىتۋدىڭ بەلگىسى رەتىندە قارالادى.
بايعازى مەن كورىمدىك – ەكەۋى ەكى باسقا ۇعىم. كورىمدىك ادامعا، جاندىعا، بايعازى كوبىنە جانسىز دۇنيەلەرگە قاتىستى ايتىلادى.
10 – وقۋشى: «بازارلىق»
الىس ساپارعا، ساياحاتقا، ساۋدا جولىنا شىققان ادامدار جەرلەستەرىنە، كورشى – كولەمدەرىنە، سىيلاس ادامدارىنا، جاس بالالارعا ءىرىلى – ۇساقتى سىيلىقتار اكەلەدى. ونى «بازارلىق» دەپ اتايدى.
بۇل جاقسى كورۋدىڭ، سىيلاستىقتىڭ بەلگىسى جانە ەسكەرتكىش رەتىندە قابىلدانادى.
11 – وقۋشى: «جەتى اتا»
جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتەسىز. ءار ادام جەتى اتاعا دەيىن جاقىن تۋىس سانالادى. قازاق حالقى جەتى اتاسىنا دەيىن قىز الىسپاعان.
بۇرىنعى ادامدار ءبىر – بىرىمەن تانىسقاندا، جۇزدەسكەندە رۋىن، تەگىن سۇراۋى وسىدا شىققان. جەتى اتا اكەدەن جوعارى تاراتىلادى.
ولاي بولسا جەتى اتا: 1) بالا 2) اكە 3) اتا 4) ارعى اتا 5) بابا 6) ءتۇپ اتا 7) تەك اتا.
12 – وقۋشى: «تىيىم»
«قىزعا قىرىق ۇيدەن، ۇلعا وتىز ۇيدەن تىيىم». حالقىمىزدىڭ تاربيەلىك قۇرالدارىنىڭ كۇندەلىكتى قولدانىلاتىن ۇلگى، ونەگە تۇرلەرىنىڭ ءبىرى – تىيىم. بۇل بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردى جامان
ادەتتەردەن ساقتاندىرىپ، جاقسىلىققا بەيىمدەۋدەن شىققان پەداگوگيكالىق ۇعىم. وسى ارقىلى ولار اركىمدى تەرىس مىنەز، ورىنسىز قيمىلداردان ساقتاندىرىپ وتىرعان. حالىق ۇعىمىندا تىزەنى قۇشاقتاۋ – جالعىز قالۋدىڭ، ۇلكەننىڭ جولىن كەسۋ - ادەپسىزدىكتىڭ، قولدى توبەگە قويۋ – ەل – جۇرتتان بەزىنۋدىڭ، استى توگۋ – ىسىراپتىڭ بەلگىسى دەپ تانىلعان جانە ونداي ىستەرگە قاتاڭ تىيىم سالعان، ەل ىشىندە تىيىم تۇرلەرىنە بايلانىستى سوزدەر كوپتەپ سانالادى.
13 – وقۋشى: «قۇتتى بولسىن» ايتۋ
قۋانىشقا «قۇتتى بولسىن» ايتۋ – اتا سالتىمىز. ول – سول ادامدارعا دەگەن ىستىق ىقىلاستىڭ، قۋانىشقا ورتاق ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى.
14 – وقۋشى: «شاشۋ»
شاشۋ – قۋانىش ايعاعى رەتىندە جاسالاتىن وتە سۇلۋ دا سالتاناتتى ءداستۇر. كەلىن تۇسكەندە، جاقسىلىق كۇندەردە، الىس ساپاردان جولاۋشى كەلگەندە، قۇدا كەلگەندە ت. ب. زور قۋانىشتى كۇندەردە ايەلدەر قۇرت، كامپيتتەن، كۇمىس تەڭگەدەن شاشۋ شاشادى. شاشىلعان شاشۋدى تويعا قاتىسۋشىلار تەرىپ الىپ، ىرىم قىلىپ بالالارىنا اپارىپ بەرەدى. شاشۋدى ايەلدەر عانا شاشادى.
15 – وقۋشى: «ەرۋلىك»
باسقا جەردەن كوشىپ كەلگەن كورشىلەرگە سول جەردە بۇرىننان تۇراتىندار ەرۋلىك بەرەدى، قوناققا شاقىرادى.
16 – وقۋشى: «قالاۋ»
بىرەۋدىڭ جاقسى زاتىنا، مالىنا، مۇلكىنە كوڭىلى كەتكەن ادام سول ۇيگە بارىپ قالاۋ قالايدى. ءداستۇر بويىنشا ءۇي يەسى قالاۋشى ادامعا قوناقاسى بەرىپ، قالاعانىن ورىنداپ قايتارۋعا ءتيىس. بۇل – جومارتتىق پەن مارتتىكتىڭ بەلگىسى.
17 – وقۋشى: «ساۋىن ايتۋ»
بىردە ەلدە اس، ۇلكەن توي بولاتىن بولسا، ول كىسى كۇنى بۇرىن جان-جاققا حابارلاسىپ ساۋىن ايتادى. بۇل جاي شاقىرۋ ەمەس، ءار ەل سالت – داستۇرىمەن، ياعني باتىر، پالۋانىمەن، سويىس مالىمەن، سابا -
قىمىزىمەن كەلسىن دەگەندى بىلدىرەدى.
18 – وقۋشى: «امانات»
ءبىر ادامنىڭ ەكىنشى بىرەۋگە ساقتاۋعا بەرگەن زاتتارى. اماناتتى ساقتاۋ، ونى مەزگىلىندە قايتارۋ زور ادامگەرشىلىككە جاتادى. اماناتقا قيانات جاساۋعا بولمايدى. ول وتە اۋىر كۇنا دەپ ەسەپتەلەدى.
19 – وقۋشى: «ەنشى»
ۇيىندەگى بالالارى ەر جەتىپ جەكە ءۇي بولعاندا اتا – اناسى وعان دۇنيە – مۇلىك، مال بەرىپ، وتاۋ تىگىپ جەكە شىعارادى. بۇنى ەنشى دەيدى. ال قىزعا بەرىلەتىن دۇنيە – مۇلىك جاساۋ دەپ اتالادى.
ءىى. «قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى»
20 – وقۋشى: ەت اسۋ
قازاق حالقىنىڭ باستى تاعامى. ەت سۋ قۇيىلعان قازانعا سالىنىپ پىسىرىلەدى. پىسكەن ەتتىڭ مايلى سورپاسىنا جۇقا جايىلىپ قويىلعان جايما نان سالىنادى. دايىن بولعان جايما نان تاباققا ءتۇسىرىلىپ، تۋرالعان ەت سالىنىپ، ۇستىنە تۇزدىق قۇيىلادى. مالدىڭ باسى، جامباسى سىيلى قوناقتارعا، ورتان جىلىك جاسى ۇلكەن كىسىگە، قۇداعا اسىق جىلىك قۇداعيعا، ءتوس كۇيەۋگە، كەلىنگە، بۇيرەك، قۇلاق بالالارعا تارتىلادى.
21 – وقۋشى: قازى
قازى مايىنىڭ قالىڭدىعىنا بايلانىستى كەرە قازى، دوڭبەك قازى، شىنتاق قازى، بۇلت قازى دەپ بولىنەدى. ىشەككە سىيماعانىن تەلشىك دەپ اتايدى. قازىنى كوبىنە قىسقا ساقتايدى. قازى سۇرلەنگەن سايىن ءدامدى بولادى.
22 – وقۋشى: ىرىمشىك
ءسۇتتى ۇيىتىپ سۋالعانشا قايناتادى. قايناۋى جەتكەن ىرىمشىك قىزىل سارى تۇسكە اينالادى. سودان كەيىن ونى ءسۇزىپ، دورباعا سالىپ، جەلگە، كۇنگە قويىپ كەپتىرەدى.
23 – وقۋشى: جەنت
قىستا قاتپايتىن، جازدا بۇزىلمايتىن وتە ءدامدى تاعام. نەگىزى سوكتەن جاسالادى. سوك جارمالانعاننان كەيىن سارى ماي، قانت، ىرىمشىك ۇنتاعى، مەيىز سالىنىپ ارالاستىرىلادى. سودان كەيىن ىدىسقا سالىنىپ، بەتى تەگىستەلىپ، سالقىن جەرگە شىعارىلىپ قويىلادى. شاي داستارحانىنىڭ ءسانى.
24 – وقۋشى: قىمىز
بيە سۇتىنەن اشىتىپ دايىندايتىن ەڭ ءقادىرلى سۋسىننىڭ ءبىرى. قىمىزدىڭ ەمدىك، شيپالىق قاسيەتى وتە جوعارى، اسىرەسە قۇرت اۋرۋىنا شيپالى.
25 – وقۋشى: باۋىرساق
اشىعان قامىردان وقتاۋمەن 1 – 1، 5 سم قالىڭدىقتا جايىلىپ، كولەمى بىردەي ەتىپ كەسىلەدى، قىزدىرىلعان مايعا قۋىرىلىپ دايىندالادى.
26 – وقۋشى: قۇرت
سابادا جينالىپ پىسىلگەن ىركىتتى مايى الىنعاننان كەيىن ۇلكەن قازانعا قۇيىپ قايناتا بەرەدى. ابدەن قويۋلانعان قۇرتتى قاپقا قۇيىپ سۋىنان تاعى قۇرعاتادى. بۇدان كەيىن قولمەن بەلگىلى ءبىر
قالىپقا كەلتىرىپ سىقپالاپ، ورەگە جايىپ كەپتىرەدى.
ءىىى. ەتتەن تاباق تارتۋ ءداستۇرى
27 – وقۋشى: باس تاباق
باس، جامباس سالىنادى. باستى مال ارنايى سويىلعان قوناقتىڭ ەڭ جاسى ۇلكەن نەمەسە ونىڭ ۇسىنۋى بويىنشا باسقا ءبىر بەلدى كىسى ۇستايدى.
28 – وقۋشى: سىي تاباق
سىي تاباققا دا باس، جامباس سالىنادى، سىيلى قوناقتىڭ الدىنا قويىلادى.
29 – وقۋشى: ورتا تاباق
اسىق جىلىك، كەيدە جامباس تا تۇسەدى.
30 – وقۋشى: اياق تاباق
ەتتىڭ باسقا مۇشەلەرىنەن جاسالىپ، اۋىل ادامدارىنا قويىلادى.
31 - وقۋشى: كۇيەۋ تاباق
كۇيەۋ تاباققا ءبىر سان، جىلىك پەن ءتوس سالىنادى.
32 – وقۋشى: كەلىن تاباق (بەتاشار تاباعى)
كەلىن تاباققا ۇلتابار جانە جۇرەك سالىنادى.
33 – وقۋشى: قىزدار تاباعى
قىزدار تاباعىنا جۇرەك، بۇيرەك، جاعى مەن ءتىل سالىنادى.
34 – وقۋشى: قۇداعي تاباعى
قۇداعيلار تاباعىنا جامباس نەمەسە اسىق جىلىك پەن سۇبە بولادى.
جۇرگىزۋشى: بىزدەر بۇرىن كورمەگەن ەتەك – جەڭى كەڭ بولماس،
سالت - ءداستۇرىم ولمەگەن. تەرەزەسى تەڭ بولماس
ۇيرەنەمىز دارىپتەپ ەندى قازاق كەم بولماس
زامانىمدا ورلەگەن.
ەگەمەن بولماي ەل بولماس،
You Might Also Like
-
ينفورماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى: يلياسوۆا ەلميرا امانگەلدى قىزى
