قازاق جۋرناليستيكاسىنداعى تىلدىك قاتەلەر مەن ءتىل دارەجەسى
ماقالادا قازاق جۋرناليستيكاسىنداعى تىلدىك ماسەلەلەر مەن ولاردىڭ دارەجەلەرى قاراستىرىلعان. اتالمىش جاۋاپكەرشىلىك پەن ەكران الدىنداعى ەتيكەتتەگى ءتىل تازالىعىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەلەرى تالقىلانادى. ماقالانىڭ ماقساتى ءتىل تازالىعىنىڭ ماڭىزدىلىعىن جەتكىزۋ.
كىلت سوزدەر: جۋرناليستيكا، ءتىل، ەفير، تىلدىك قاتە، ادەبي نورما، ستيلدىك قاتە، ەتيكا، مادەنيەت، ءسوز دارەجەسى.
قازاق جۋرناليستيكاسى ماڭداي الدى 19 عاسىردان باستاۋ الىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. ءبىراق سودان بەرى ءبىرتالاي ۋاقىت ءوتىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ، سەنزۋرا ءبىرشاما جەڭىلدەتىلدى. ءسوز بوستاندىعى بەرىلە باستادى. الايدا جۋرناليستيكاداعى وسىنداي ەركىندىكتەر ءوزىنىڭ تەرىس سالدارىن اكەلىپ جاتىر. مىسالى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ستاتيستيكاسى ءقازىر ءبىرازعا تومەندەپ كەتكەن. تەلەديدار كورىپ، گازەت وقىپ، راديو تىڭداپ جاتقان ادامداردى سيرەك كەزدەستىرىپ جاتامىز. بۇل قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ساپاسىنىڭ تومەندەگەنىن بىلدىرەدى. ال ونىڭ تومەندەۋىنىڭ ۇلكەن سەبەپتەرىنىڭ بىردەن ءبىرى – تىلدىك قاتەلەر. تىلدىك قاتە – ادامداردىڭ سويلەۋ تىلىندە جىبەرىپ جاتاتىن نورمادان اۋىتقۋى. بۇل اۋىتقۋلار جۋرناليستەردەن دە ەستىلىپ جاتىر. اقپاراتتىق شىعارىلىمداردىڭ «روبوتتاندىرىلعان» جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ ءداۋىرى كەلمەسكە كەتكەن. كورەرمەن ەندىگى جەردە قاعازعا قاراپ جاڭالىق وقىپ وتىراتىن قيمىلسىز قىزدار مەن جىگىتتەردى كورگىسى كەلمەيدى.[1؛115] سول سەبەپتى بوساڭسىعان جۋرناليستيكا داۋىرىندە جۋرناليستەرىمىز سوزدەرىن اسەمدەگىلەرى كەلىپ، قاتە قولدانىستارمەن سويلەپ جاتادى. سىرت كوزگە ۇيرەنشىكتى، ەش ابەستىگى جوق جاعداي بولىپ كورىنگەنمەن، ءىس جۇزىندە قۇلاققا جاعىمسىز، پارازيت سوزدەردەن ارىلا الماي جۇرگەن كەدەي ءتىلدىڭ كورىنىسىن جاساپ جاتامىز. قازاق ءتىلى - وتە باي ءتىل. سول باي ءتىلدىڭ ىشىنەن وزىمىزگە سالماق سالىپ، كوركەم سويلەيمىز دەپ ۇستىمىزگە اۋىر جۇك تۇسىرەمىز. الايدا جۋرناليستەر وزدەرىنىڭ بەرىپ وتقان اقپاراتتارى قاراپايىم قازاقتىڭ قارا سوزىمەن دە ەسىتەر قۇلاق پەن كورەر كوزگە جەتەتىنىن اڭعارماي جاتادى. تىلدىك تالعام – ءتىلدى، ءسوزدى جۇمساپ ۇيرەنۋ، جاتتىعۋ ارقىلى قالىپتاساتىن قاسيەت. ستيليستيكالىق قاتەنىڭ وزگە قاتە تۇرلەرىنەن باستى ەرەكشەلىگى دە وسىندا – تىلدىك تالعامسىزدىقتىڭ كورىنىسى بولۋىندا. سول سەبەپتەن دە ستيليستيكالىق قاتەنىڭ بولماۋىن قاداعالايتىن ستيليستيكالىق نورما ءتىلدىڭ قاتىسىمدىق ساپالارىنىڭ قاتارىنا جاتادى. ستيليستيكالىق قاتەلەردىڭ الدىن الىپ، ولارمەن ۇنەمى كۇرەس جۇرگىزىپ وتىرۋ جالپى حالىقتىڭ سويلەۋ مادەنيەتى مەن ستيليستيكالىق ساۋاتتىلىعىن كوتەرەدى. حالىقتىڭ ءتىلدى قولدانا ءبىلۋ مادەنيەتى كۇللى قوعامنىڭ رۋحاني ساۋاتتىلىعىنىڭ كورىنىسى ءارى ولشەمى بولىپ تابىلادى. تىلدە نەعۇرلىم ءجيى ۇشىراساتىن نورمادان تىس اۋىتقۋلاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ستليستيكالىق جانە ستيليستيكالىق ەمەس قاتە تۇرلەرىن اجىراتىپ الۋ قاجەت.[2] كوپ جۋرناليستەرىمىز ەفير الدىندا دا، ماقالا جازعاندا دا تىلدىك نورمادان اۋىتقىپ ءتۇرلى ستيلدىك قاتەلەردىڭ ورىن الۋىنا سەبەپكەر بولىپ جاتادى. مىسالى «دۇرىس سويلەيىك» باعدارلاماسىنا كەلگەن ءتىل مامانى – انار مۇرات قىزى دا ءوزىنىڭ قاتەلەسىپ جاتاتىنىن ايتتى: «جاسىراتىنى جوق، ونىڭ تانىمالدىلىعى سونشالىق، ءتىپتى كەيدە مەن دە بايقاماي «ۇلكەن راقمەت» دەپ قالام. سول كەزدە مەنىڭ ارىپتەستەرىم مەنى جوندەيدى: بۇل كالكا عوي، «بولشوە سپاسيبو» دەگەننەن شىققان. قازاقتار ۇلكەن راقمەت ايتپايدى، قازاقتار كوپ-كوپ راقمەت ايتادى» دەپ. «كوپ راقمەت» دەگەن تازا مىنا قازاقى ۇعىمداعى العىس ءبىلدىرۋدىڭ فورماسى. سونداي-اق مىنا «كەش جارىق» دەگەن دە، تۋرا وسى ءبىزدىڭ قازاقي فورما. بىلاي قاراعاندا، لوگيكاعا سالساڭىز، كەشىڭىز جارىق بولمايدى عوي، ءبىراق «كەشىڭ جارىق بولسىن!» دەپ تىلەيدى. ال ءبىراق ءبىر وكىنىشتىسى، ءبىز كەيدە مىنا ورىس ءتىلىنىڭ اسەرىمەن «قايىرلى كەش!» دەپ ايتىپ قالىپ جاتامىز. وسىندايلاردان ساق بولۋ كەرەك.» [3] ءتىلدىڭ وسىنداي اۋىتقۋلارى بەلىگىلى ءبىر ادامنان تۋىندايتىنى بەلگىلى. ال جۋرناليستەن شىققان ءبىر تىلدىك قاتە ءبىرشاما ادامداردىڭ قاتە سويلەپ جۇرۋلەرىنىڭ ۇيرەنشىكتى جاعدايىنا الىپ كەلۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى ءتىل تازالىعىنىڭ، اسىرەسە جۋرناليستيكاداعى ءتىل نورماسىنىڭ ساقتالۋى وتە ماڭىزدى. مىسالى «جانە» سوزىنە ءقازىر ەكىنىڭ ءبىرى «دە» دەگەن كۇشەيتپەلى شىلاۋدى جالعاپ جاتامىز. الايدا ەكى شىلاۋ ءبىر قولدانىستا جۇرمەيتىنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. وسىنداي قاتەلەردىڭ ستيلدىك قولدانىستاعى بىرنەشە تۇرىنە مىسال كەلتىرەيىك.
لەكسيكالىق قاتەلەر:
- ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلمەي تىركەستىرۋ: «كەشە عانا ۋنيۆەرسيتەت ەسىگىن اتتاعاندا»؛
- ءسوزدىڭ ماعىناسىنىڭ ناقتى قولدانىلماۋى، كۇڭگىرت بولۋى: «جىگىت جىگەرلەنە جۇتىندى»، «... ۇيقىلى كوزبەن ساباقققا كەلىپ، اۋزىن اشىپ ساباق ايتادى، ايتپاسا ول دا جوق»؛
- پارونيمدەردىڭ (دىبىستالۋى جاقىن، ءبىر تۇبىرلەس، جالپى گرامماتيكالىق بەلگىلەرى ورتاق، قولدانىلۋىندا ماعىنالىق ەرەكشەلىكتەرى بار سوزدەر) قولدانىسى: «توسەك جاڭارتتى» (جاڭعىرتتى).
ءا) فرازەولوگيزمدەردى قولدانۋدا كەتەتىن قاتەلەر:
- تۇراقتى تىركەس ماعىناسىنىڭ كونتەكسكە ساي كەلمەۋى: «قىسىلتاياڭ قاتال جاعدايدا قايراپ، ەگەپ «ءسوز تاپقانعا قولقا جوق» دەگەندەي ەرگە، ەلگە مەدەت بولىپ، ادامنىڭ اقيقات پەن شىندىققا، اقىلدىلىق پەن قايراتتىلىققا مەڭزەپ وتىرادى.
ب) مورفولوگيالىق قاتەلەر:
- زات ەسىمدەرگە سەپتىك جالعاۋىنىڭ دۇرىس جالاعانباۋى: «ءححى عاسىردىڭ ماقساتى وسى، ومىردە ساۋ ءسابيدى ومىرگە كەلتىرۋ، ىشىمدىك پەن ەسىرتكىدەن اۋلاق بولۋ»؛
- سىن ەسىمنىڭ شىرايلارىن ورىنسىز قولدانۋ: «مەن ونى وتە قاتتى سىيلايمىن».
ۆ) سينتاكسيستىك قاتەلەر:
- ءسوز تىركەستىرۋدىڭ نورمالارىنىڭ ساقتالماۋى، باعىنىڭقى مەن باسىڭقى سىڭارلاردىڭ ارالارىنىڭ تىم الشاق بولۋىنان ماعىنا بايلانىسىنىڭ ناقتىلىعىنىڭ بولماۋى؛
- سويلەمدەگى سوزدەردىڭ ورىن ءتارتىبىنىڭ ساقتالماۋى: «كوشەدە ءبىر قاراپايىم وزىمەن-وزى كەتىپ بارا جاتقاندا ادامدى ءبىر پوليسيا قىزمەتكەرلەرى كورىپ قالادى». [2] وسىنداي جانە وزگە دە قاتەلەردىڭ ورىن الۋى ايتىلىپ جاتقان اقپاراتتىڭ اۋىر جەتۋىنە سەبەپشى بولادى. جۋرناليستەردىڭ ءسوز ابەستىگى كەيدە كونفليكتىگە ۇلاسىپ جاتادى. ءجۋرناليستىڭ باستى مىندەتى – اقپاراتتى تاراتۋ، عاداۋات ءتىلىن (جاۋلىق ءتىلى) قولدانۋ ارقىلى قوعامداعى ءتۇرلى توپ وكىلدەرىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى ۋشىقتىرۋ ەمەس.[1؛151] كەيدە تىلدىك قاتەلەردىڭ سالدارىنان جۋرناليستەر قوعامدا داۋ تۋىنداتىپ، ءتۇرلى توپ وكىلدەرىنىڭ ارالارىنان داۋ شىعارىپ جاتادى. سەبەبى ءتىلدىڭ ساۋاتتى بولۋى، اقپاراتتىق ساۋاتتىلىققا جەتەلەپ، اقپارات جەتكىزۋدەگى بەيتاراپتىق تاراپتى ۇستاپ قالاتىن بىردەن ءبىر مۇمكىندىك. جۋرناليست تىلدىك قاتەلەر مەن پارازيتتەردىڭ قانشالىقتى زيان ەكەنىن تۇسىنبەسە، وندا ونىڭ جۇمىسى وزىنە قانشالىقتى قيىن ەكەنىن اڭعارماۋى مۇمكىن. مىسالى، تەلەديدار ديكتورلارى «مەكتەپ قابىرعاسى» دەگەن تىركەستى تۇرلەندىرىپ «اۋرۋحانا قپبىرعاسى»، «اكىمشىلىك قابىرعاسى» دەگەن ءتۇرلى قاتە قولدانىستاردى جاساپ جاتادى. ودان بولەك «جانە» ءسوزىنىڭ «جانە دە» دەپ «دە» دەگەن دەمەۋلىك شىلاۋدى جالعاپ جاتادى. ءبىراق، ءتىپتى، قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىنداعى نورمادا جالعاۋلىق شىلاۋ مەن دەمەۋلىك شىلاۋ بىرگە جالعانىپ كەلمەيتىنىن بارلىعىمىز بىلسەك تە، قاتە قولدانىس جاساپ جاتامىز. ادەبي ءتىلدىڭ، اسىرەسە، ونىڭ جازبا ءتۇرىنىڭ جەتىلگەن شاعىندا قوعامدىق قىزمەتى ارتىپ، جۇمسالۋ اياسى كەڭەيە تۇسەدى. ول ءوزى قىزمەت ەتىپ وتىرعان قوعامنىڭ رەسمي تىلىنە اينالادى. سونىڭ نەگىزىندە ول مەملەكەت تاراپىنان جۇرگىزىلەتىن بارلىق رەسمي ءىس قاعازدارىنىڭ، ءار ءتۇرلى ادەبيەتتىڭ، ءباسپاسوزدىڭ، وقۋ-اعارتۋ جۇمىسىنىڭ، ءعىلىم-بىلىمنىڭ ءتىلى بولىپ قالىپتاسادى. ادەبي ءتىلدىڭ قوعامدىق قىزمەتىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى ونىڭ ستيلدەر جۇيەسى قالىپتاسىپ، دامي تۇسەدى، سارالانا تۇسەدى [2]. سول سەبەپتى دە قازاق جۋرناليستيكاسى دا قانشالىقتى ءتىل تازالىعىن ۇستانسا، قوعامنىڭ دا سويلەۋ ءتىلى ءبىر نورماعا ءتۇسىپ سارالاناتىن بولادى. ءسوزدىڭ سالماعى قانشالىقتى اۋىر بولسا، وعان ارتىلاتىن جاۋاپكەرشىلىك تە ءدال سونداي اۋىر. ءتىلدىڭ تازالىعى – ۇلتتىڭ دامۋى. قازاق ءتىلىنىڭ دە قالىپتاسقان نورماسى بار ەكەنىن ەسكەرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دارەجەسىن تۇسىرمەۋدى بىرگە قاداعالايىق.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ءادىل دجاليلوۆ. قازاقستانداعى پراكتيكالىق جۋرناليستيكا. «MediaNet» حالىقارالىق جۋرناليستيكا ورتالىعى، – الماتى، 2017.-170 بەت.
2. تىلدىك جانە ستيليستيكالىق قاتەلىكتەر، ولاردىڭ الدىن الۋ جولدارى.// URL: https://vikidalka.ru/2-99028.html
3. سويلەۋ تىلىندەگى قاتەلەر. / اۋديوكىتاپ // URL: https://kitap.kz/music/9/76-soyleu-tilindegi-qateler
تۇران ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى - بەكتۋروۆا فاريزا، عىلىمي جەتەكشى، دوسەنت - ءالمىش جادىرا تالعات قىزى
You Might Also Like
-
بالا كەزىمىزدەن بارلىعىمىزعا جاقسى جانە تاربيەلى ادام بولۋدىڭ وتە ماڭىزدى ەكەندىگى تۋرالى اتا-انامىز تالماي ايتادى، ويتكەنى بۇل ءبىزدىڭ جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىمىزدا شەشۋشى ءرول اتقارادى.
