قازاق حالقىنىڭ ادەبيەتىمەن مادەنيەتى
قازاق حالقىنىڭ ادەبيەتىمەن مادەنيەتى
اۋىز ادەبيەتى
↓
تۇرمىس – سالت جىرلارى
● شەشەندىك سوزدەر
● ەپوستىق جىرلار
● ايتىس ولەڭدەر
● ليرو - ەپوستىق جىرلار
● تاريحي جىرلار
● ماقال - ماتەل، جۇمباقتار
● ەرتەگىلەر
♦ ەلىمىزدىڭ تاربيەلىك، ەستەتيكالىق، ادامگەرشىلىك مۇراتتارىنىڭ ايقىن ايعاعى، رۋحاني ولشەمى دە سول فولكلوردان باستاۋ الادى. اۋىز ادەبيەتى جانرلىق قۇرامى جاعىنان دا سان - سالالى بولىپ قالىپتاستى. تۇرمىس - سالت ولەڭدەرى (ەڭبەك - كاسىپ، اڭشىلىق، ۇيلەنۋ، جەرلەۋ سالتى، نانىم - سەنىم ت. ب.)، ەرتەگىلەر، اڭىزدار، ءاپسانالار، ميفتەر، ەپوستىق جىرلار، تاريحي ولەڭ، قارا ولەڭ، ليريكالىق ولەڭ، وتىرىك ولەڭ، ماقال - ماتەلدەر، جۇمباقتار، ايتىس، شەشەندىك سوزدەر، جاڭىلتپاشتار، درامالىق ۇلگىدەگى شىعارمالار... — مىنە، اۋىز ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن وسى ءبىر جانرلاردىڭ ءوزى ءارى قاراي ءتۇر - تۇرگە ءبولىنىپ كەتە بەرەدى. بۇلاردىڭ قاي - قايسىسى بولسا دا سوزبەن ايتىلاتىن شىعارمالار جانە ولاردىڭ نەگىزگى قۇرالى ءسوز. سوندىقتان اۋىز ادەبيەتى، ەڭ الدىمەن، ءسوز ونەرى.
♦ بەتاشار. جاڭا تۇسكەن كەلىندى «بەتاشار» ءداستۇرى جاسالماي ەشكىم كورە المايدى. ونى كورۋ ءۇشىن ادەيى «بەتاشار» جاسالادى. وعان تويعا جينالعان تۋىس تۋعاندار تەگىس قاتىناسادى. جاس كەلىننىڭ ەكى جاعىندا ەكى كورگەندى كەلىندەرى تۇرادى. مۇندا «بەتاشار» جىرى ايتىلا وتىرىپ، كەلىنگە ونىڭ اتاسى، ەنەسى، ونىڭ باسقا تۋىستارى تانىستىرىلىپ، كەلىن ولارعا سالەم جاسايدى. سالەم جاساعان ادامدار «كورىمدىك» بەرەدى. بەت اشاتىن جىگىت ءان جىردى جەلدىرتە، كوڭىلدى كوتەرە جىر توگۋى كەرەك.
♦ سىڭسۋ - قىز ۇزاتۋ داستۇرىنە بايلانىستى تۋعان تۇرمىس - سالت جىرلارىنىڭ ءبىرى. بۇل - قىزدىڭ ۇزاتىلار الدىنداعى ەل – جۇرتىمەن، اعايىن - تۋىس، قۇربى - قۇرداستارىمەن، تۋىپ - وسكەن جەرىمەن قوشتاسۋى رەتىندە ايتىلادى. سىڭسۋدى ۇزاتىلاتىن قىز تاتە - سىڭلىلەرى نەمەسە جاس جەڭگەلەرىمەن ءۇي - ءۇيدى ارالاي ءجۇرىپ بەلگىلى اۋەنمەن ايتاتىن بولعان. ولەڭدەرىن اقىندار نەمەسە قىزداردىڭ وزدەرى شىعارادى. ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىز سىڭسۋ ارقىلى جۇرتقا ەستىرتە ءوزىنىڭ مۇڭىن، قايعى - قاسىرەتىن شاعادى. سىڭسۋدا قىزدىڭ جەكە باسىنىڭ مۇڭى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىمەن ۇشتاسىپ، ەسكى ادەت - عۇرىپتى اشكەرەلەۋمەن قاتار قوعامدىق ورتانىڭ، ازاتتىق اڭساعان ايەلدەر كوزقاراسى بىلدىرىلگەن.
♦ قوشتاسۋدا - قىز ەل - جۇرتى، تۋعان - تۋىسقاندارى، اتا - اناسىنا قيماستىعىن بىلدىرەدى. “قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ” جىرىنداعى تاڭسىق قىزدىڭ “بالتالى، باعانالى ەل امان بول” دەپ باستالاتىن قوشتاسۋى ەل اراسىندا كەڭ تاراعان.
♦ تويباستار - قىز ۇزاتۋ، ۇيلەنۋ، ت. ب. تويلاردا ايتىلاتىن ولەڭ ءتۇرى. ۇيلەنۋ تويىنىڭ ەڭ سوڭعى كۇنى جىگىتتەر مەن قىز - كەلىنشەكتەر جينالىپ، قوشتاسۋ كەشىن وتكىزەدى. سول كەشتە جاستار جاعى ءار ءتۇرلى ۇلتتىق ويىندار ويناپ، كوڭىل كوتەرىپ ولەڭ ايتادى. توي اياقتالعاندا تويباستار ءانى ايتىلادى. تويباستاردىڭ مازمۇن - ماقساتى توي يەسىن ماداقتاپ، وتباسى قۇرعالى وتىرعان ەكى جاسقا يگى تىلەك، باتا، اقىل - كەڭەستەر ايتۋ. ايتۋشىنىڭ قابىلەتىنە قاراي جاتتاندى ولەڭ تۇرىندە دە، جانىنان شىعارىلىپ تا ايتىلا بەرەدى. ولەڭ قۇرىلىسى، ۇيقاسى كوبىنەسە قارا ولەڭ، جىر ۇلگىسىندە كەلەدى. تويباستار شىلدەحانا، سۇندەتكە وتىرعىزۋ تويلارىندا، ءۇي - ءىشىنىڭ، اۋىلدىڭ، قالانىڭ باسقا قۋانىش - قىزىقتارىندا ايتىلادى. تويباستار جيىن - تويدىڭ اياقتالعانىن، ءبىراق قۋانىشتىڭ الدا دا جالعاسا بەرەتىنىن بىلدىرەدى
اۋىز ادەبيەتى
↓
تۇرمىس – سالت جىرلارى
● شەشەندىك سوزدەر
● ەپوستىق جىرلار
● ايتىس ولەڭدەر
● ليرو - ەپوستىق جىرلار
● تاريحي جىرلار
● ماقال - ماتەل، جۇمباقتار
● ەرتەگىلەر
♦ ەلىمىزدىڭ تاربيەلىك، ەستەتيكالىق، ادامگەرشىلىك مۇراتتارىنىڭ ايقىن ايعاعى، رۋحاني ولشەمى دە سول فولكلوردان باستاۋ الادى. اۋىز ادەبيەتى جانرلىق قۇرامى جاعىنان دا سان - سالالى بولىپ قالىپتاستى. تۇرمىس - سالت ولەڭدەرى (ەڭبەك - كاسىپ، اڭشىلىق، ۇيلەنۋ، جەرلەۋ سالتى، نانىم - سەنىم ت. ب.)، ەرتەگىلەر، اڭىزدار، ءاپسانالار، ميفتەر، ەپوستىق جىرلار، تاريحي ولەڭ، قارا ولەڭ، ليريكالىق ولەڭ، وتىرىك ولەڭ، ماقال - ماتەلدەر، جۇمباقتار، ايتىس، شەشەندىك سوزدەر، جاڭىلتپاشتار، درامالىق ۇلگىدەگى شىعارمالار... — مىنە، اۋىز ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن وسى ءبىر جانرلاردىڭ ءوزى ءارى قاراي ءتۇر - تۇرگە ءبولىنىپ كەتە بەرەدى. بۇلاردىڭ قاي - قايسىسى بولسا دا سوزبەن ايتىلاتىن شىعارمالار جانە ولاردىڭ نەگىزگى قۇرالى ءسوز. سوندىقتان اۋىز ادەبيەتى، ەڭ الدىمەن، ءسوز ونەرى.
♦ بەتاشار. جاڭا تۇسكەن كەلىندى «بەتاشار» ءداستۇرى جاسالماي ەشكىم كورە المايدى. ونى كورۋ ءۇشىن ادەيى «بەتاشار» جاسالادى. وعان تويعا جينالعان تۋىس تۋعاندار تەگىس قاتىناسادى. جاس كەلىننىڭ ەكى جاعىندا ەكى كورگەندى كەلىندەرى تۇرادى. مۇندا «بەتاشار» جىرى ايتىلا وتىرىپ، كەلىنگە ونىڭ اتاسى، ەنەسى، ونىڭ باسقا تۋىستارى تانىستىرىلىپ، كەلىن ولارعا سالەم جاسايدى. سالەم جاساعان ادامدار «كورىمدىك» بەرەدى. بەت اشاتىن جىگىت ءان جىردى جەلدىرتە، كوڭىلدى كوتەرە جىر توگۋى كەرەك.
♦ سىڭسۋ - قىز ۇزاتۋ داستۇرىنە بايلانىستى تۋعان تۇرمىس - سالت جىرلارىنىڭ ءبىرى. بۇل - قىزدىڭ ۇزاتىلار الدىنداعى ەل – جۇرتىمەن، اعايىن - تۋىس، قۇربى - قۇرداستارىمەن، تۋىپ - وسكەن جەرىمەن قوشتاسۋى رەتىندە ايتىلادى. سىڭسۋدى ۇزاتىلاتىن قىز تاتە - سىڭلىلەرى نەمەسە جاس جەڭگەلەرىمەن ءۇي - ءۇيدى ارالاي ءجۇرىپ بەلگىلى اۋەنمەن ايتاتىن بولعان. ولەڭدەرىن اقىندار نەمەسە قىزداردىڭ وزدەرى شىعارادى. ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىز سىڭسۋ ارقىلى جۇرتقا ەستىرتە ءوزىنىڭ مۇڭىن، قايعى - قاسىرەتىن شاعادى. سىڭسۋدا قىزدىڭ جەكە باسىنىڭ مۇڭى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىمەن ۇشتاسىپ، ەسكى ادەت - عۇرىپتى اشكەرەلەۋمەن قاتار قوعامدىق ورتانىڭ، ازاتتىق اڭساعان ايەلدەر كوزقاراسى بىلدىرىلگەن.
♦ قوشتاسۋدا - قىز ەل - جۇرتى، تۋعان - تۋىسقاندارى، اتا - اناسىنا قيماستىعىن بىلدىرەدى. “قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ” جىرىنداعى تاڭسىق قىزدىڭ “بالتالى، باعانالى ەل امان بول” دەپ باستالاتىن قوشتاسۋى ەل اراسىندا كەڭ تاراعان.
♦ تويباستار - قىز ۇزاتۋ، ۇيلەنۋ، ت. ب. تويلاردا ايتىلاتىن ولەڭ ءتۇرى. ۇيلەنۋ تويىنىڭ ەڭ سوڭعى كۇنى جىگىتتەر مەن قىز - كەلىنشەكتەر جينالىپ، قوشتاسۋ كەشىن وتكىزەدى. سول كەشتە جاستار جاعى ءار ءتۇرلى ۇلتتىق ويىندار ويناپ، كوڭىل كوتەرىپ ولەڭ ايتادى. توي اياقتالعاندا تويباستار ءانى ايتىلادى. تويباستاردىڭ مازمۇن - ماقساتى توي يەسىن ماداقتاپ، وتباسى قۇرعالى وتىرعان ەكى جاسقا يگى تىلەك، باتا، اقىل - كەڭەستەر ايتۋ. ايتۋشىنىڭ قابىلەتىنە قاراي جاتتاندى ولەڭ تۇرىندە دە، جانىنان شىعارىلىپ تا ايتىلا بەرەدى. ولەڭ قۇرىلىسى، ۇيقاسى كوبىنەسە قارا ولەڭ، جىر ۇلگىسىندە كەلەدى. تويباستار شىلدەحانا، سۇندەتكە وتىرعىزۋ تويلارىندا، ءۇي - ءىشىنىڭ، اۋىلدىڭ، قالانىڭ باسقا قۋانىش - قىزىقتارىندا ايتىلادى. تويباستار جيىن - تويدىڭ اياقتالعانىن، ءبىراق قۋانىشتىڭ الدا دا جالعاسا بەرەتىنىن بىلدىرەدى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
قازىرگى زاماندا جاستارعا اقپاراتتىق تەحنولوگيامەن بايلانىستى الەمدىك ستاندارتقا ساي مۇددەلى جاڭا ءبىلىم بەرۋ وتە-موتە قاجەت. (ن. ءا. نازاربايەۆ)
