قازاق حاندىعىنا 550 جىل
وقو، سارىاعاش اۋدانى، دەربىسەك اۋىلىنداعى
№31 ت. بيگەلدينوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
تاربيە ءىسى بويىنشا ديرەكتور ورىنباسارى، تاريح ءپانى ءمۇعالىمى
قالىبايەۆا گۇلازيا ساقبايەۆنا
«قازاق ەلىنە 550 جىل»
ماقساتى: قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىمەن تانىستىرۋ. وتانشىلدىقق، بىرلىككە، ىنتىماققا تاربيەلەۋ.
ءمۇعالىم تاريحي كەشتىڭ ماقساتىمەن قىسقاشا تانىستىرىپ وتەدى.
1 - جۇرگىزۋشى: بيىلعى جىلدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى، حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنداعى الاتىن ورنى ەرەكشە. بيىل ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ، ياعني قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل.
/ق. ر. گيمنى ورىندالادى./
2 - جۇرگىزۋشى: قازاق حالقىنىڭ ءتۇرلى مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەرگە بىتىراپ، ساياسي بولشەكتەنۋىن جويۋعا ارەكەت جاساۋ جوشى ۇرپاقتارى - كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ۇلەسىنە ءتيدى.
وقۋشى:
رۋحى مەن ءتىلىن جانىنداي سۇيگەن،
ادامدار نەگە ساناۋلى؟
ۇلت ءۇشىن ءداۋىر وتىنا كۇيگەن،
اتالار بولدى الاۋلى.
ارمانداي اسقار،
جولدارعا باستار،
ىسىڭنەن ۇرپاق وت الار.
قالمايسىڭ كوشتەن،
شىقپايسىڭ ەستەن،
تاعدىرى شىنشىل اتالار.
1 - جۇرگىزۋشى:
قازاق جەرىندەگى ساياسي بىتىراڭقىلىق اسىرەسە ءابىلقايىردىڭ بيلىگى تۇسىندا ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى.
كورىنىس. «سۇلتاندار كەڭەسى»
/كەرەي سۇلتان مەن جانىبەك سۇلتان سۇحبات قۇرۋدا، ۇيگە ءبىر توپ اقسۇيەكتەر كىرەدى/
- اسسالاۋماعالەيكۋم، اعالار.
- ۋاعالەيكۋمسالام، تورلەتىڭىزدەر.
اقسۇيەكتەر باسشىسى:- ءبىز ءبىر ماڭىزدى ماسەلەمەن كەلىپ تۇرمىز. ەلدى بەي – بەرەكەتسىزدىك باسىپ الدى. حان - ەكەم سوعىستاردى ۇدەتىپ، سالىقتى كوبەيتتى. اسكەري دايىندىقسىز، باتىرلاردى قۇدالاۋ نەگىزىندە ويراتتاردان جەڭىلگەنى وزدەرىڭىزگە ءمالىم. بولىنەتىن كەز كەلمەدى مە ەكەن؟
جانىبەك:- يا، سوزدەرىڭىز راس، حاننىڭ قاھارىنا جەرگىلىكتى سۇلتاندار مەن قاراپايىم حالىق تا ىلىگىپ وتىر. ءوز الدىمىزعا ەل بولاتىن كۇن كەلدى.
كەرەي: - بار قازاقتى بىرىكتىرەتىن ۋاقىت كەلگەنىن حالىق تا ءتۇسىندى، سوڭىمىزدان ەرەدى دەپ سەنەمىن.
جانىبەك:- ەلدىگىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن تۋعان جەردەن جىراقتاۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. موعول حانى ەسەن بۇعا تۋىسىمىز دۋلاتتاردىڭ كومەگىمەن حان تاعىنا وتىردى. ءبىراق باۋىرى ءجۇنىس تەمىر اۋلەتىمەن وداقتاسىپ اعاسىنا قارسى شىعۋدا. ەسەن بۇعا ىنىسىنە قارسى وداقتاس ىزدەۋدە. سوندا جول تارتساق قايتەدى؟
كەرەي: يا، كوشسەك كوشەيىك. سول جاققا كوشىپ بارىپ، ۇلى جۇزبەن بىرىگەيىك.
سۇلتاندار: - ءبىز دايىنبىز باستاڭىزدار كوشتى. ءبىز سىزدەرمەن بىرگەمىز.
جانىبەك: كەرەكە، ۇزاق جولعا شىققالى تۇرمىز. ءوزىنىڭ ءبىر باتا بەرىڭىز.
كەرەي:
جولىڭدى اللا قولداسىن،
جامانشىلىق بولماسىن.
كەتىلمەسىن تۇلپارىڭنىڭ تۇياعى،
قايىرىلماسىن سۇڭقارىڭنىڭ قياعى.
بارعان جەردە قۇشاق جايا قارسى السىن
جاقسى ادامدار، جايساڭ جاندار زيالى.
جالپاق ەمەس، جاقسى جەرمەن تانىسقىن
اللا جەبەپ ۇشقان قۇسپەن جارىسقىن،
كوڭىلىڭ شات، ات - كولىگىڭ ارىماي،
وتباسىڭمەن امان - ەسەن تابىسقىن.
ءاۋمين.
1 - جۇرگىزۋشى: يا، سونىمەن كەرەي مەن جانىبەك باستاعان 200 مىڭ ادام جەتىسۋعا بەت الدى.
2 جۇرگىزۋشى:- ول تۋرالى تاريحشىلارىمىزدىڭ ايتقاندارىنا قۇلاق تۇرسەك.
وقۋشى: مۇحاممەد بەن ءۋالي بىلاي دەيدى: «ءابىلقايىر حان دەشتى قىپشاق ايماعىندا ءوز جاۋلارىنىڭ بالالارىن جەڭىپ شىققان كەزدە جوشى حاننىڭ ۇلى توقا تەمىر حان ۇرپاقتارىنىڭ كەيبىرەۋلەرى، مىسالى كەرەي مەن جانىبەك باعىنۋ مەن مويىنسىنۋ شەڭبەرىنەن شىعىپ، وتانىنان كەتىپ قالعاندى ءجون كوردى. ولار بابالارىنان مۇراعا العان ەلدەن باس تارتىپ جات جەرگە اپاراتىن جولعا شىقتى. مويىنداۋعا لايىقتى ادامدار توبىمەن ولار موعولستانعا اپاراتىن جولدى تاڭداپ الدى.»
وقۋشى:
م. ح. دۋلاتي: «سول ۋاقىتتا دەشتى قىپشاقتى ءابىلقايىر حان بيلەدى. ول جوشى اۋلەتىنەن شىققان سۇلتانداردى كوپ مازالادى. جانىبەك پەن كەرەي ودان موعولستانعا قاشىپ كەتتى. ەسەن بۇعا ولاردى شىن ىقىلاسپەن قارسى الىپ، موعولستاننىڭ باتىس شەبىن قۇرايتىن شۋ مەن قوزىباسى وكرۋگىن بەردى. ءابىلقايىر ولگەن سوڭ وزبەك ۇلىسى بۇزىلىپ سالا بەردى. وندا ۇلكەن شاتاقتار باستالدى. ونىڭ كوپ بولىگى كەرەي مەن جانىبەك حاندارعا كوشىپ كەتتى، ءسويتىپ ولاردىڭ توڭىرەگىنە جينالعانداردىڭ سانى 200 مىڭعا جەتتى. ولار ەندى وزبەك - قازاقتار دەپ اتالاتىن بولدى. قازاق سۇلتاندارىنىڭ بيلىگى 870 جىلدان باستالادى. ءبارىن دە اللا بىلەدى.»
870 جىل قازىرگى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 1465 - 1466 جىلدارى.
1 - جۇرگىزۋشى:
1465 - 1466 جىلدارى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ باتىس جەتىسۋدى قۇتتى مەكەن ەتىپ، شۋداعى قوزىباسىداعى قازاق حاندىعىنىڭ ۇلتتىق تۋىن تىگىپ، وردا قۇرۋى ەڭ الدىمەن، كوشپەلى قازاقتاردىڭ ەل بولىپ، ەڭسە كوتەرسەك دەگەن ىنتا - ءۇمىتىن جۇزەگە اسىردى.
2 - جۇرگىزۋشى:
ەكىنشىدەن، سۋى مول، توپىراعى قۇنارلى، جەر جانناتى جەتىسۋ جەرى قالىڭ قازاقتىڭ ماقتانىشىنا اينالدى.
وقۋشى:
جەرۇيىقتى ىزدەگەن اسان قايعى بابامىز جەتىسۋدا بولعان كەزدە: «جەتىسۋدىڭ اعاشىنىڭ باسى جەمىس ەكەن» دەسە، ەكى سۇلتان كەلىپ ورنالاسقان جەر شۋ تۋرالى: «ەي، شۋ، اتىڭدى تەرىس قويىپتى. مىنا نۋ قامىسىڭ ەلدى ەشبىر جۇتقا بەرە قويماس» دەگەن ەكەن.
وقۋشى:
عاسىردىڭ قۇرداسى،
اقىندار جىرلاعان،
كونەنىڭ سىرلاسى
تاريحتى تىڭداعان.
شەجىرە شەرتەدى،
كوشەسى، ءار تاسى،
عاجايىپ ەرتەڭى،
جەتىسۋ القاسى.
№31 ت. بيگەلدينوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
تاربيە ءىسى بويىنشا ديرەكتور ورىنباسارى، تاريح ءپانى ءمۇعالىمى
قالىبايەۆا گۇلازيا ساقبايەۆنا
«قازاق ەلىنە 550 جىل»
ماقساتى: قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىمەن تانىستىرۋ. وتانشىلدىقق، بىرلىككە، ىنتىماققا تاربيەلەۋ.
ءمۇعالىم تاريحي كەشتىڭ ماقساتىمەن قىسقاشا تانىستىرىپ وتەدى.
1 - جۇرگىزۋشى: بيىلعى جىلدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى، حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنداعى الاتىن ورنى ەرەكشە. بيىل ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ، ياعني قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل.
/ق. ر. گيمنى ورىندالادى./
2 - جۇرگىزۋشى: قازاق حالقىنىڭ ءتۇرلى مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەرگە بىتىراپ، ساياسي بولشەكتەنۋىن جويۋعا ارەكەت جاساۋ جوشى ۇرپاقتارى - كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ۇلەسىنە ءتيدى.
وقۋشى:
رۋحى مەن ءتىلىن جانىنداي سۇيگەن،
ادامدار نەگە ساناۋلى؟
ۇلت ءۇشىن ءداۋىر وتىنا كۇيگەن،
اتالار بولدى الاۋلى.
ارمانداي اسقار،
جولدارعا باستار،
ىسىڭنەن ۇرپاق وت الار.
قالمايسىڭ كوشتەن،
شىقپايسىڭ ەستەن،
تاعدىرى شىنشىل اتالار.
1 - جۇرگىزۋشى:
قازاق جەرىندەگى ساياسي بىتىراڭقىلىق اسىرەسە ءابىلقايىردىڭ بيلىگى تۇسىندا ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى.
كورىنىس. «سۇلتاندار كەڭەسى»
/كەرەي سۇلتان مەن جانىبەك سۇلتان سۇحبات قۇرۋدا، ۇيگە ءبىر توپ اقسۇيەكتەر كىرەدى/
- اسسالاۋماعالەيكۋم، اعالار.
- ۋاعالەيكۋمسالام، تورلەتىڭىزدەر.
اقسۇيەكتەر باسشىسى:- ءبىز ءبىر ماڭىزدى ماسەلەمەن كەلىپ تۇرمىز. ەلدى بەي – بەرەكەتسىزدىك باسىپ الدى. حان - ەكەم سوعىستاردى ۇدەتىپ، سالىقتى كوبەيتتى. اسكەري دايىندىقسىز، باتىرلاردى قۇدالاۋ نەگىزىندە ويراتتاردان جەڭىلگەنى وزدەرىڭىزگە ءمالىم. بولىنەتىن كەز كەلمەدى مە ەكەن؟
جانىبەك:- يا، سوزدەرىڭىز راس، حاننىڭ قاھارىنا جەرگىلىكتى سۇلتاندار مەن قاراپايىم حالىق تا ىلىگىپ وتىر. ءوز الدىمىزعا ەل بولاتىن كۇن كەلدى.
كەرەي: - بار قازاقتى بىرىكتىرەتىن ۋاقىت كەلگەنىن حالىق تا ءتۇسىندى، سوڭىمىزدان ەرەدى دەپ سەنەمىن.
جانىبەك:- ەلدىگىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن تۋعان جەردەن جىراقتاۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. موعول حانى ەسەن بۇعا تۋىسىمىز دۋلاتتاردىڭ كومەگىمەن حان تاعىنا وتىردى. ءبىراق باۋىرى ءجۇنىس تەمىر اۋلەتىمەن وداقتاسىپ اعاسىنا قارسى شىعۋدا. ەسەن بۇعا ىنىسىنە قارسى وداقتاس ىزدەۋدە. سوندا جول تارتساق قايتەدى؟
كەرەي: يا، كوشسەك كوشەيىك. سول جاققا كوشىپ بارىپ، ۇلى جۇزبەن بىرىگەيىك.
سۇلتاندار: - ءبىز دايىنبىز باستاڭىزدار كوشتى. ءبىز سىزدەرمەن بىرگەمىز.
جانىبەك: كەرەكە، ۇزاق جولعا شىققالى تۇرمىز. ءوزىنىڭ ءبىر باتا بەرىڭىز.
كەرەي:
جولىڭدى اللا قولداسىن،
جامانشىلىق بولماسىن.
كەتىلمەسىن تۇلپارىڭنىڭ تۇياعى،
قايىرىلماسىن سۇڭقارىڭنىڭ قياعى.
بارعان جەردە قۇشاق جايا قارسى السىن
جاقسى ادامدار، جايساڭ جاندار زيالى.
جالپاق ەمەس، جاقسى جەرمەن تانىسقىن
اللا جەبەپ ۇشقان قۇسپەن جارىسقىن،
كوڭىلىڭ شات، ات - كولىگىڭ ارىماي،
وتباسىڭمەن امان - ەسەن تابىسقىن.
ءاۋمين.
1 - جۇرگىزۋشى: يا، سونىمەن كەرەي مەن جانىبەك باستاعان 200 مىڭ ادام جەتىسۋعا بەت الدى.
2 جۇرگىزۋشى:- ول تۋرالى تاريحشىلارىمىزدىڭ ايتقاندارىنا قۇلاق تۇرسەك.
وقۋشى: مۇحاممەد بەن ءۋالي بىلاي دەيدى: «ءابىلقايىر حان دەشتى قىپشاق ايماعىندا ءوز جاۋلارىنىڭ بالالارىن جەڭىپ شىققان كەزدە جوشى حاننىڭ ۇلى توقا تەمىر حان ۇرپاقتارىنىڭ كەيبىرەۋلەرى، مىسالى كەرەي مەن جانىبەك باعىنۋ مەن مويىنسىنۋ شەڭبەرىنەن شىعىپ، وتانىنان كەتىپ قالعاندى ءجون كوردى. ولار بابالارىنان مۇراعا العان ەلدەن باس تارتىپ جات جەرگە اپاراتىن جولعا شىقتى. مويىنداۋعا لايىقتى ادامدار توبىمەن ولار موعولستانعا اپاراتىن جولدى تاڭداپ الدى.»
وقۋشى:
م. ح. دۋلاتي: «سول ۋاقىتتا دەشتى قىپشاقتى ءابىلقايىر حان بيلەدى. ول جوشى اۋلەتىنەن شىققان سۇلتانداردى كوپ مازالادى. جانىبەك پەن كەرەي ودان موعولستانعا قاشىپ كەتتى. ەسەن بۇعا ولاردى شىن ىقىلاسپەن قارسى الىپ، موعولستاننىڭ باتىس شەبىن قۇرايتىن شۋ مەن قوزىباسى وكرۋگىن بەردى. ءابىلقايىر ولگەن سوڭ وزبەك ۇلىسى بۇزىلىپ سالا بەردى. وندا ۇلكەن شاتاقتار باستالدى. ونىڭ كوپ بولىگى كەرەي مەن جانىبەك حاندارعا كوشىپ كەتتى، ءسويتىپ ولاردىڭ توڭىرەگىنە جينالعانداردىڭ سانى 200 مىڭعا جەتتى. ولار ەندى وزبەك - قازاقتار دەپ اتالاتىن بولدى. قازاق سۇلتاندارىنىڭ بيلىگى 870 جىلدان باستالادى. ءبارىن دە اللا بىلەدى.»
870 جىل قازىرگى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 1465 - 1466 جىلدارى.
1 - جۇرگىزۋشى:
1465 - 1466 جىلدارى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ باتىس جەتىسۋدى قۇتتى مەكەن ەتىپ، شۋداعى قوزىباسىداعى قازاق حاندىعىنىڭ ۇلتتىق تۋىن تىگىپ، وردا قۇرۋى ەڭ الدىمەن، كوشپەلى قازاقتاردىڭ ەل بولىپ، ەڭسە كوتەرسەك دەگەن ىنتا - ءۇمىتىن جۇزەگە اسىردى.
2 - جۇرگىزۋشى:
ەكىنشىدەن، سۋى مول، توپىراعى قۇنارلى، جەر جانناتى جەتىسۋ جەرى قالىڭ قازاقتىڭ ماقتانىشىنا اينالدى.
وقۋشى:
جەرۇيىقتى ىزدەگەن اسان قايعى بابامىز جەتىسۋدا بولعان كەزدە: «جەتىسۋدىڭ اعاشىنىڭ باسى جەمىس ەكەن» دەسە، ەكى سۇلتان كەلىپ ورنالاسقان جەر شۋ تۋرالى: «ەي، شۋ، اتىڭدى تەرىس قويىپتى. مىنا نۋ قامىسىڭ ەلدى ەشبىر جۇتقا بەرە قويماس» دەگەن ەكەن.
وقۋشى:
عاسىردىڭ قۇرداسى،
اقىندار جىرلاعان،
كونەنىڭ سىرلاسى
تاريحتى تىڭداعان.
شەجىرە شەرتەدى،
كوشەسى، ءار تاسى،
عاجايىپ ەرتەڭى،
جەتىسۋ القاسى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
