InfoHub Logo

1

اق ساعىمى بۇلدىراعان شەتسىز-شەكسىز سايىن دالا، بۇگىندە ەرەكشە قۇلپىرىپ تۇر. جاسىل جەلەككە ورانىپ، سامال جەلى زىرلاي سوعىپ جانىڭا جايلىلىق بەرەدەي قۇشاعىن ايقارا اشۋدا. قۇددى جاپ-جاسىل كىلەم توسەپ قويعانداي بولىپ، كوك مايسا شوپتەرى، ءار جەرگە ابايسىزدا توگىلىپ كەتكەن بوياۋ سىندى قىزىلدى-جاسىلدى گۇلدەرى، سول گۇلدەردەن بالشىرىن ىزدەپ شارق ۇرىپ جۇرگەن بالارالارى، تاۋدان باستاۋ الىپ سىلدىراي اققان ءمولدىر بۇلاعى ماڭ دالاعا ايرىقشا ءسان بەرىپ، كوڭىلمەن ۇعار جاراسىمدىلىق تاپقانداي. سول دالانىڭ ماڭعاز سالتاناتىنداي بولىپ اق شاعالاعا ۇقساپ كىرشىكسىز ءارى تۇلا بويى ويۋ-ورنەككە تۇنعان ەڭسەلى كيىز ءۇي تۇر. ەجەلگى حان ورداسى وسى مەكەن دەپ قالعاندايسىڭ. كيىز ءۇي ىشىندە ءتور جاقتا رەتتەلىپ قويىلعان جۇكاياق ۇستىندە قات-قات كورپەلەر، ءسال بەرىرەكتە ءتور كورپە، تەكەمەت، الاشا سياقتى كوزدىڭ جاۋىن الار اسەم دۇنيەلەر قابباتتاسا جايىلىپتى. مۇنان بولەك ءۇي ءىشى تۇلكى، قاسقىر، قويان سىندى ءىرىلى-ۇساقتى اڭ تەرىلەرىنە مالىنىپ تۇر. بۇنىڭ ءوزى كيىز ۇيگە وزگەشە ءسان بەرىپ تۇرعانداي. وڭ بوساعا جاقتا بىردەن كوزگە ۇرىپ، مەنمۇندالاپ تۇراتىن باسقالاردان ەرەك ءبىر نارسە بار. ول نارسە التىندالعان تۇعىر ۇستىندە قايراتتى قاناتتارىن قومداپ،جان-جاعىنا وتتى كوزىن جارقىلداتا تىگىپ وتىرعان قىران بۇركىت ەدى. پىشاقتاي وتكىر تەگەۋرىنىمەن تۇعىردى سىعىمداي ۇستاپ، ارى-بەرى قوزعالاقتاپ قويادى. جىلىنشىگىنە تاعىلعان قىزىل جىبەك باۋ دا قىراننىڭ ەرەن ايباتىن بىلدىرگەندەي. اندا-ساندا جەم تىلەگەندەي ‘‘شاڭق’’ ەتىپ قويادى. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، داۋسى ءالسىز، تالماۋسىراي شىعادى، ەندى بىردە اسپان مۇحيتىن ەركىن شارلاعىسى كەلگەندەي تۇندىكتەن الىپ كۇنگە وتكىر دانارىن قاداي قارايدى. ءسويتدى دە تاس مۇسىندەي قاتادى دا قالادى. بالكىم، ءوز تاعدىرىن، وتكەنىن سان مارتە قايتالاي ويلايتىن شىعار. كىم ءبىلسىن؟

2

ۇياباسار ادەتىنشە جەم اكەلىپ ۇياداعى اقۇرپەك بالاپاندارىنا ۇلەستىرە باستادى. ەرتەدەن انالارىن سارىلا كۇتەتىن بۇلار قىزىلدى اپ-ساتتە قىلعىتىپ سالدى. ‘‘ار جاقتارىنا ەل قونعان’’ بالاپاندار كوڭىلدەنە قوپاڭداپ، ۇيا اۋزىنا قاراي ۇمتىلا باستادى. ءار كۇن وسىلاي وتە بەردى. جاس بالاپاندار تۇلەپ، قاناتتارى قاتايىپ، تۇستەرى وزگەرىپ تىرنەك بولا باستادى. بۇل بۇركىتتىڭ ۇشار جاسىنا جەتتى دەگەن ءسوز. ءبىراق، انا قىران اسىعا قويمادى. ىڭعايلى كۇندى كۇتتى. ال تىرنەك تىم مازاسىزدانا، ۇيا ەرنەۋىنە قاراي ۇمتىلا بەردى. اقىرى كوپتەن كۇتكەن كۇن دە كەلدى. بۇل جانعا جايلى، سامال جەلدى كۇزدىڭ ءبىر كۇنى ەدى. انا قىران ۇياسىنان ۇمتىلا ۇشىپ، قاناتىن شابىتتانا سەرپىدى. ۇيانى اينالا، شەڭبەر جاساي ۇشا جونەلدى. ەندى ءبىر اينالعاندا، اششى داۋسىمەن شاڭق ەتە قالدى. سول ءساتتى كۇتىپ تۇرعان تىرنەك العاش رەت ۇيا اۋزىنان سەرپىلە جونەلدى. ول سول مەزەتتە قۇلاپ بارا جاتقاننىن سەزدى. سەزدى دە، جالما-جان ءوزىنىڭ جاڭا جەتىلە باستاعان قاناتتارىن سەرمەي باستادى. اقىرى كوك جۇزىندە قالىقتاي جونەلدى. ەندى ۇياباسار‘‘سوڭىمنان ەر’’ دەگەندەي نىشان تانىتقان انا قىرانعا جاس قانات بالا قىران ەرە جونەلدى. الدەقايدا، ۇشى-قيىرى جوق جۇمباق الەمگە ەنىپ بارا جاتتى. ءبىراز جەر ۇشقاننان كەيىن ۇياباسار ءبىر قارانى كوردى. كوردى دە، تۇيىلە ۇمتىلدى. بالا قىران ەشتەڭەنى قالت جىبەرمەي باعىپ تۇر. كەلەشەكتە وزىنە سەرىك بولار وسى ۇلگىلەر ەكەنىن ول جاقسى تۇيسىنگەندەي. انا قىران الگى قاراعا ءشۇيىلىپ كەپ، باس سالدى. تىرنەك تە سول كەزدە قونۋعا ازىرلەنە باستادى. اقىرىن قالىقتاپ كەلىپ،جەر باۋىرلاي قوندى. بالا قىران الگى قارانىڭ كۇندە ءوزى كورىپ جۇرگەن جەمى ەكەنىن كوردى. اسىقپاي توياتتاي باستادى. جەمنەن باسىن العان ساتتە بۇل ماڭدا ءتىرى جاننىڭ جوق ەكەندىگىن بايقادى. قىراننىڭ وزىنە بەيمالىم بولاشاعى الىستان قول بۇلعاپ تۇرعان ەدى...

3

سىرعىپ ۋاقىت، جىلجىپ جىلدار ءوتتى. بالا قىران ەندى كانىگى مۇزبالاققا اينالدى. اسپاندا ەركىن سامعاپ،دالانىڭ ءيىر-قيىرىن، بەل-بەلەسىن، ساي-سالاسىن تۇگەل ارالادى. جورتقان اڭدى قۇتقارماي، تۇلكى، قويان كوزىنە ىلىكسە بولدى سىتىلتپاي باساتىن بولدى. بىرنەشە رەت قاسقىر دا العان. مىنە ەندى تاعى دا كوكتى تىلە ۇشىپ، جان-جاققا باجايلاي قاراپ سامعاپ كەلەدى. كەنەت قالىڭ بۇتا اراسىنان بىردەمە شىعا جونەلدى. بۇل العاش ءوزى ۇيادان ۇشقانداعى، ۇياباساردىڭ العان اڭى ەدى. ءيا، بۇل-  قاسقىر بولاتىن. ول ەجەلگى داعدىسى بويىنشا شارىقتاي كوتەرىلىپ الىپ، تۇيىلە لاپ قويدى. قاسقىر ەندى عانا مۇنى بايقاپ، ارانداي اۋزىن اشىپ، بولات تىستەرىن جارقىراتا ايبات شەكتى. قىران سالماقپەن، تۇيىلە كەپ، پىشاقتاي تەگەۋرىنىمەن موينىنان قىسا ءتۇستى. قاسقىر ەشتەڭە ىستەۋگە ۇلگەرمەي، تەك ءبىر ارس ەتتى دە،سىلق ەتە قۇلادى. توسىنەن ازىراق تويات العان قىران، قايتادان كوك ءجۇزىن شارلاپ كەتتى. ارتىنان قالعان ولىمتىككە قۇزعىندار قوناقتاپ جاتتى. وسىلاي ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. قىستىڭ باسى قىراۋدا دەمەكشى ،قىس تا باستالىپ كەتتى. اينالا اپپاق قارعا ورانا باستادى. مۇزبالاق وزىنە ءجايلى قونىس ىزدەمەكشى بولىپ تاۋ جاقتى بەتكە الدى. ءوزىنىڭ تۇلەپ ۇشقان مەكەنى تاۋ جاقپارىنا بارىپ مەكەن ەتپەشى بولدى. جەڭىل قالىقتاپ، اندا-ساندا قاناتىن ءجاي قاعىپ قويىپ ۇشىپ بارادى. وسىلاي بەيقامدىق ساتىندە قىران زور پالەنىڭ كەلىپ قالعانىن سەزبەي قالدى. ونىڭ سول قاناتىن الىپ قارا قۇس بۇرە جونەلگەن ەدى. بۇل-قۇزعىن دەگەن قۇس ەدى. قىران اينالا ءتۇسىپ قايراتتى تىرناقتارىن قۇزعىننىڭ توسىنە باتىرا ءتۇستى. ءبىراق قۇزعىن جالعىز ەمەس-تى. ولار ادەتتە توپتانىپ جۇرەتىن. بۇلاردىڭ ارتىنان تاعى ەكى-ۇشەۋى قىراننىڭ ءار جەرىنە تىرناقتارىمەن جاراقات سالىپ جاتىر. قىران سوڭعى كۇشىن جيناپ ولاردىڭ تىرناقتارىنان بوساندى دا، ىلديعا قاراي قۇيعىتا جونەلدى. مۇنىڭ استىندا مول جايىلىپ جاتقان ورمان جاتقان-دى. قىران تومەندەي بەرە،السىرەگەننەن ءوز بويىن بيلەي الماي توپ اعاشتىڭ اراسىنا قۇلاپ ءتۇستى. ورمان اراسىندا قىس باستالىسىمەن قاقپان، تور سىقىلدى زاتتار مولىنان كەزدەسۋشى ەدى. ‘‘ەلىكتىڭ قاسىنۋىنا، مىلتىقتىڭ باسىلۋى’’ دەگەندەي قىران قۇلاعان جەردە تور جايۋلى تۇرعان بولاتىن. مۇزبالاق ەسىن جيعاندا قاناتتارىن قوزعالتا المايتىنىن سەزدى. اياقتارىنىڭ دا بىردەمەگە ورالىپ قالعانىن بايقادى. قىران جالما-جان توردان بوسانۋعا تىرىسىپ، جانتالاسا باستادى. بۇل قانشالىق جانتالاسسا،تور دا سونشالىق شىرماي ءتۇستى. اقىرى قىران ارپالىسا-ارپالىسا السىرەپ، ەسىنەن تانا سىلق ەتە ءتۇستى. مۇنىڭ ءۇستىن اپپاق قار قىمتاي باستاعان-دى...

4

بىرنەشە كۇن ءوتتى. قىستىڭ قارا سۋىعى دا باستالعان. سول كۇندەردىڭ بىرىندە شۋلاعان، دابىرلاعان دىبىستار الدەقايدان ەستىلىپ، ورمانعا جاقىنداي ءتۇستى. بۇلار قاقپان مەن تور قاراۋعا كەلگەن ادامدار ەدى. شەتىنەن يتتەر ەرتكەنقارا ورماندى قاق جار ايقايلاعان، كۇلىسكەن داۋىستار اينالانى جاڭعىرتا كەلەدى. يتتەرى تىمىسكىلەپ، ءار جەردەگى قاقاپاندى، توردى تاۋىپ، يەلەرىنە حابار بەرىسەدى. ورمان ورتاسىنا جەتكەنشە قانجىعالارى ەداۋىر مايلانىپ، كوڭىلدەرى جايلانىپ قالعان ولار ارى بارۋدى ءجون كورمەدى. بۇل ولجالاردىڭ ءبىرى-مۇزبالاق ەدى .ول دەنەسى توڭازىپ قاتىپ قالعانىمەن، ءتىرى بولاتىن. اقىرىن اياڭمەن جولاۋشىلار ۇيلەرىنە جەتكەن-دى. ولار ءوز ولجالارىن ۇيلەرىنە اكەلىپ، جايا باستادى. ءۇي ءىشى دالادىعىداي سۋىق ەمەس، ۇلكەن قارا پەشتىڭ ارقاسىندا جازدى ەسكە تۇسىرەتىندەي. ۇستالعان اڭداردى بىرتىندەپ تور مەن قاقپاننان بوساتقان سوڭ، پەش ۇستىندەگى جىپكە ءىلىپ كەپتىرە باستادى. بۇعان ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى قىزىعا كىرىسىپتى. جاس بالالار بوساتىلعان اڭ-قۇستاردى انالارىنا بەرىپ جاتىر. سونداي قىزۋ جۇمىس ۇستىندە ەشكىم كۇتپەگەن ءبىر ءجايت ورىن الدى. ءۇيدىڭ كەنجەسى قىراندى قينالا كوتەرىپ اكەسىنە الىپ كەلىپ: 
- اكە، قاراشى، مىناۋ ءتىرى سياقتى-، دەپ ەركەلەي ءۇن قاتتى. اكەسى دە قىراندى قولىنا الىپ: 
- ءاي، شىنىمەندە. مىناۋ قيمىلدايدى عوي، -دەدى. سول كۇننەن باستاپ مۇزبالاق جاڭا تورعا قامالدى. بۇل ءجىپ تور ەمەس، تەمىر تور ەدى. كىشكەنە بالالار بۇعان قىزىعا قارايتىن. جەم اكەلىپ سالاتىن. قىران دا وز-وزىنە كەلە باستاعان. ءبىراق سول قاناتى ءالى دە سىنىق. دەنەسىنىڭ ءار تۇسىنداعى قاندى سىزاتتار دا كەتە قويماعان. مۇزبالاق ەندى كوك اسپاندى، كەڭ دالانى ساعىنىپ، سونى اڭساپ ءجيى شاڭقىلدايتىن بولدى. ءتىپتى ۇزدىكسىز جانتالاسىپ، تەگەۋرىندەرىمەن توردى تىرنالاعاندا، وعان شاڭق ەتكەن ءجيى ءۇنى قوسىلعاندا ساي-سۇيەكتى سىرقىراتارداي اسەر قالدىراتىن. بۇل ادەتى ەكى-ۇش كۇن بويى قايتالانعان. مۇنان ابدەن مەزى بولعان ايەلى ەرىنە: 
- وسى بىرەۋدىڭ ءۇنىن ءوشىرشى، نە لاقتىرىپ تاستاشى دالاعا!- دەدى كارلەنە سويلەپ. ال كۇيەۋى بولسا: 
- ءوشىر دەسەڭ وشىرەيىن،ت ەك بالالار قىزىقتايدى عوي، لاقتىرىپ تاستاعانىمىز جاراماس،- دەدى. ءسويتىپ ول ۇزىن جىپپەن، قىراننىڭ استىڭعى تۇمسىعىنا ءتىلىن بايلاپ تاستادى. ارادا تالاي ايلار ءوتتى. كۇلىمدەپ كوكتەم كەلدى. قار ەرىپ، ساي-سالا سۋعا تولدى. ەندى بالالار قىراندى سىرتقا الىپ شىعىپ، اياعىنا ءجىپ بايلاپ ونى قازىققا وراپ قوياتىن بولدى. الدەنەگە تالپىنىپ، ۇمتىلعانىن قىزىق كورۋشى ەدى. بۇل كەزدە قىراننىڭ بالاق ءجۇنى دۋدىراپ، ءوزى ازىپ، السىرەپ، قىران كەيپىنەن كەتە باستاعان-دى. وسى كۇندەردىڭ بىرىندە بۇل ۇيگە اۋىلدىڭ ارداقتى اقساقالى قوناققا كەلپ ەدى. ول شاي ءىشىپ وتىرىپ، تورداعى قىرانعا كوزى ءتۇسىپ: 
- پاي، پاي دۇنيە-اي! مىنا سورلىنى نەدەن سورلاتتى ەكەن؟ -دەدى كۇرسىنە ءتىل قاتىپ. 
- ە، ول ما؟ ول قىس باسىندا تورعا تۇسكەن ەكەن. ۇيگە اكەلىپ ەم، بالالار ەرمەك ەتتى، -دەدى ءۇي يەسى ءمان-جايدى تۇسىندىرە ءتۇسىپ. 
- ا، سولاي دە! وندا ءبىر تىلەگىم بولسىن، وسىنى ماعان بەر، -دەدى قارت كوتەرىلە ءتۇسىپ، قايتا باستىلدى. 
- بۇيىمتايىڭىز سول بولسا، قالاعانىڭىزدى الىڭىز، -دەدى ءۇي يەسى يىلە سويلەپ. 
قارت تورىمەن قوسا قىراندى ۇيىنە الا كەتتى. ۇيىنە كەلگەن سوڭ، قىراندى سيپاي وتىرىپ قاتە بىتكەن سول قاناتتىڭ سىرىن ءبىلدى. سول قاناتىن قايتا سالىپ، تاڭىپ بەردى. قارت قىراندى ابدەن باپتاپ، تەك قىزىل ەتپەن تاماقتاندىردى. وسى كۇتىمنىڭ ارقاسىندا بىر-ەكى ايدا قىران بايىرعى قالپىنا كەلە باستادى. بۇل كەزدە تۇمسىعىنداعى ءجىپ تە الىنعان بولاتىن. ءبىراق بۇرىنعى داۋىس جوق-تى. ءسويتىپ جۇرگەندە قارت اياق استىنان توسەك تارتىپ ،جاتىپ قالدى. ءوزىنىڭ ەندى تۇرماسىن بىلگەن قاريا ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ، قىراننىڭ بالاقباۋىن شەشتى. قايتادان توسەگىنە جانتايا بەرە، كوز جۇمدى. قىران سىرتقا شىعا الماي، ءۇي ءىشىن اينالا ۇشا بەردى. كوپتەن ۇشپاعاندىقتان تەپە-تەڭدىگىن ساقتاي الماي قۇلاي بەرەدى. قارتتى كورمەگەلى كوپ بولعاندىقتان كورشى ۇيدەگى جىگىت قارت ۇيىنە كەلگەن ەدى. ەسىك اشىلعانىن كورگەن قىران ەسىككە ۇمتىلا جونەلدى. الدىندا تۇرعان ادامدى دا ەلەمەي، دالاعا قاراي ەكپىندەتە قانات قاقتى. سونان سوڭ تىك كوتەرىلىپ، قايتادان شۇيىلە تومەن قۇلديلادى. اۋىلدان شىعا بەرە ءبىر قوياننىڭ جۇگىرگەنىن كورگەن قىران جەر باۋىرلاي ۇشتى. تەگەۋرىنىمەن مويىننان باسا وتىرىپ، پىشاقتاي وراعىمەن تاماعىن ورىپ جىبەردى. ابدەن تويات الىپ، قۇمارى قانعان قىران باياۋ سامعاپ بارا جاتتى. ەرتەسى اۋا-رايى شۇعىل بۇزىلىپ، قۇيىن سوقتى. ەكپىندەپ سوققان قۇيىن ورتاسىنا قىران قالاي تۇسكەنىن بىلمەي قالدى. تىنىمسىز ارپالىسىپ، ەكىلەنە ۇشقان قىران، الاپات قۇيىنعا قارسى تۇرعىسى كەلدى. ءبىراق قۇيىننىڭ اتى قۇيىن عوي ەرىكسىز ءوز دەگەنىنە كوندىردى. قىران قۇيىننىڭ ىشىندە قاڭباقتاي دومالادى. ابدەن السىرەپ، تيتىقتاعان قىراننىڭ كوزى جۇمىلا بەردى. ارادا نەشە ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز، قىران ەسىن جيدى. ءوزىنىڭ السىرەپ قالعانىن سەزدى. وعان بار دۇنيە توڭكەرىلىپ بارا جاتقانداي اسەر بەردى. ءبىراق ول ازات ەدى، تەمىر تور قۇرساۋىنان قۇتىلعانىن تۇسىنگەن ساتتە، ول قۋانا شاڭق ەتتى. بۇل جولى داۋسى اناعۇرلىم وكتەم شىقتى. ەندى ول بۇرىنعىسىنشا كوك اسپاندا قالىقتاي ۇشىپ، ەركىن ءومىر ءسۇردى. ماڭ دالانىڭ ەركىن قوجاسىنداي قاناتىن كەڭ سەرمەپ، قالىقتاي ۇشقان قىران تاۋ دەيتىن الىپ انا قۇشاعىنا ەنىپ بارا جاتتى.

---