قىزىل گاۋلياڭ (جالعاسى)
قىزىل گاۋلياڭ (باسى)
كۇيمەشىلەر اۋىل كوشەسىنەن وتكەن سايىن ادىمدارىن كەڭ الىپ، ىلگەرىندى-كەيىندى ىرعالىپ، اياقتارىن وراي الماستىرىپ، الشاڭداي باسادى. مۇنى «كوشە تاپتاۋ» دەيدى ەكەن. بۇل ءبىر جاعىنان كەلىن ءتۇسىرۋشىنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، كوبىرەك سىيلىق الۋ ءۇشىن بولسا، ەكىنشى جاعىنان، وزدەرىنىڭ كاسىبي دەڭگەيىن كورسەتۋ ءۇشىن جاسالادى ەكەن. كوشە تاپتاعاندا، اياعىن بىركەلكى باسا المايتىندار تولىق قاندى كۇيمەشىلەر بولىپ ەسەپتەلمەسە كەرەك. كۇيمە باعانىن قولمەن سۇيەيتىندەر دە جەتىسكەن كۇيمەشى ەمەس. ناعىز كۇيمەشىلەر ەكى قولىمەن ءبۇيىرىن تايانىپ، قادامىن بىركەلكى باساتىن، كۇيمەنىڭ سەرپىلگەن ىرعاعى مەن كەرنەي-سىرنايدىڭ اسەم اۋەنىن تىعىز سايكەستىرە الاتىن، بارلىق ادامعا قاندايدا ءبىر باقىتتىڭ تاساسىندا ۇلكەن قايعى-قاسىرەت جاتاتىنىن انىق اڭعارتا الاتىندار ەكەن.
كۇيمە اۋىلدان ۇزاپ، جازىق دالاعا جەتكەن سوڭ كۇيمەشىلەر اياق استى دورەكىلەنىپ شىعا كەلەدى. بۇل ءبىر جاعىنان جول قىسقارتۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان، جاس كەلىندى ازداپ اۋرەگە سالۋ ەكەن. كۇيمەنىڭ سولقىلداعان سوققىسىنا شىداماعان كەي كەلىن قاتتى لوقسىپ، تورعىن مەشپەتى مەن كەستەلى كەبىسىنە قۇسىپ، ابدەن بىلعاناتىن بولسا كەرەك. ولاردىڭ لوقسىعان ۇنىنەن كۇيمەشىلەر شەر شىعارىپ، ءلاززات الادى ەكەن. سونشاما جاس، بويىن بۇلا كۇش بيلەگەن ازاماتتاردىڭ كوتەرىپ اپارىپ تاپسىراتىندارى قايمانا بىرەۋگە قولدارىنان بەرگەن قۇرباندىق سەكىلدى بولسا، جاندارى قالاي قينالماسىن؟ وشتەرىن جاس كەلىننىڭ جانىن قيناپ، ۇرەيىن ۇشىرۋدان الماي ما؟
سول كۇنى اجەمدى كوتەرگەن ءتورت كۇيمەشىنىڭ بىرەۋى كەيىن مەنىڭ اتام بولادى — كەيىنگى ءۇي جاناۋ ساردار. ول كەزدە جيىرمادان جاڭا اسقان ول دۇڭبي اۋىلىنداعى كۇيمەشىلەردىڭ تاڭداۋلىلاردىڭ ءبىرى ەكەن. مىنەزدەرى گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىنداعى گاۋلياڭ سەكىلدى اشىق-جارقىن بولىپ كەلەتىن اتامنىڭ زامانداستارىن ءبىزدىڭ كەيىنگى بۋىن بوزوكپەلەرمەن قالاي سالىستىرۋعا بالار؟ ءوز زامانىنىڭ سالتى بويىنشا، كۇيمەشىلەردىڭ جول بويى جاس كەلىنمەن قالجىڭداسۋى قۇددى ءبىر اراق اشىتۋشىلاردىڭ اشىتىلعان اراقتان ەركىن ءدام تاتقانىنداي ەرسىلىگى جوق ءىس ەكەن. حانزادانىڭ قالىڭداعى بولسا دا، يمەنبەي ازىلدەپ، تارتىنباي قىلجاقتايدى ەكەن.
گاۋلياڭ جاپىراقتارى كۇيمەنى تىنباي ساباپ، سارتىلداتىپ كەلە جاتادى. ءبىر كەزدە گاۋلياڭ اراسىنان الدەكىمنىڭ جىلاعان داۋىسى ەستىلىپ، ءبىرازعا سوزىلعان تىنىشتىق بۇزىلادى. وكسىگەن ءۇن سىرنايشىلار ويناعان كۇيگە ۇقساپ، ۇزاق سىڭسيدى. اۋەندى تانىعان اجەم ايانىشتى ءۇندى سىرنايشىلار قولىنداعى ءقايسىبىر اسپاپتىڭ سىزىلتىپ كەلە جاتقانىن اڭدايدى. كۇيمەنىڭ پەردەسىن اياعىمەن سىرعاندا، الدىداعى جىگىتتىڭ تەر سورعالاعان جون-ارقاسىن كورەدى. ودان دا ماڭىزدىسى، ءوزىنىڭ قىزىل كەستەلى كەبىس كيگەن اياعىن بايقايدى: سىرتتان توگىلگەن كۇن ساۋلەسى نۇرعا بولەگەن ولار ۇپ-ۇشكىر، جىپ-جىڭىشكە كۇيلەرىندە عاجاپ ءبىر كەيىپكە ەنىپ، ۇلبىرەي قالعان ەكەن. شامگۇلدىڭ ەكى دانا جاپىراعىنا ۇقساپ، مونتيىپ تۇرادى. تۇنىق سۋدىڭ استىندا اينالا جۇزگەن قوس التىن بالىقتان ءتىپتى دە اۋمايدى.
اجەمنىڭ قىل كىرپىكتەرىنە ىلىنگەن گاۋلياڭ دانىندەي قوس تامشى جاس ىلە جۇزىنە قۇلاپ، ميىعىنا كەلىپ توقتايدى. كوڭىلى شەرلى قىزدىڭ كوكىرەگى مۇڭعا تولادى. ىلگەرى قيالىندا ءوزى جاساپ العان ساحنا كەيىپكەرى سەكىلدى كەلبەتتى دە ءبىلىمدى، سىرباز كۇيەۋىنىڭ اسقاق بەينەسى جاس تولى جانارىندا كۇڭگىرتتەنىپ بارىپ، عايىپ بولادى. ءدان اۋلەتىنىڭ اقپا كەسەلگە شالدىعىپ، رەپەتى قاشقان ءپيانلاڭ اتتى ۇلىنىڭ ناۋقاس كەيپىن كوز الدىنا ەلەستەتكەندە، جۇرەگى مۇزداپ سالا بەرەدى. «سوندا وسى ءبىر جۇپ ادەمى اياق، گۇل-گۇل جايناعان اسىل اجار، سارقىلماس ىستىق ىقىلاس، قۇلپىرعان كوركەم كەلبەت... وسىنىڭ ءبارى، شىنىمەن-اق، ءبىر اقپا كەسەل ادامنىڭ يگىلىگىنە اينالعانى ما؟.. ويتكەنشە، ولگەنىم وڭ ەمەس پە؟» دەپ ويلايدى اجەم.
گاۋلياڭ اراسىنان قالقىپ كەلىپ تۇرعان جىلاڭقى ۇنگە ىلەسىپ رەنىشكە تولى مىنانداي سوزدەر دە قۇلاعىنا جەتەدى: «وۋ، زەڭگىر اسپان... كوك اسپان... گۇل بەينەلى نۇر اسپان... اعاتاي-اۋ، كەلمەسكە كەتتىڭ قايىرىلماي... قارىنداسىڭنىڭ تاۋى شاعىلدى-اي... ايتايىن ساعان سىر قىلىپ، گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىندا، قىز جىلاسا، ەستىلەر، ءان سالعانداي تاماشا...»
ميىڭگونىڭ العاشقى جىلدارى ءچۇيفۋ اۋدانىنداعى كۇڭ فۋزى اۋلەتىنىڭ «جوقتاۋشىلارى» ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلىپ، ارنايى جوقتاۋ ۇيرەتكەن دەسەدى. دۋماندى تويى وتكەن كۇنى ءدال مىنانداي... ايەلدىڭ كۇيەۋىن جوقتاپ جىلاعان زارىنا تاپ بولعان اجەم مۇنى جامان ىرىمعا جوريدى. ونسىز دا وڭىپ تۇرماعان ءحالى ءتىپتى دە اۋىرلاي تۇسەدى. ءدال سول كەزدە كۇيمەشىلەردىڭ ءبىرى اراداعى ۇنسىزدىكتى بۇزادى.
— كۇيمەدەگى جاس كەلىن، اعالارىڭا ءتىل قاتساڭشى... ۇزاق جولدا زەرىگىپ ولەتىن بولدىق قوي، — دەيدى ول.
اجەم قىزىل كەزدەمەنى الىپ، باسىنا جابا قويادى. كۇيمە پەردەسىنە قاراي سوزىپ وتىرعان شي اياعىن دا تارتىپ الادى. كۇيمە ءىشىن قايتادان الاكولەڭكە باسادى.
— اعالارىڭا ءان سالىپ بەر... اعالارىڭ سەنى كوتەرىپ كەلەدى عوي!
تۇسىنەن شوشىپ ويانعانداي بولعان ءبىر كەرنەيشى كۇيمەنىڭ ارتىنان كەرنەيىن بارىلداتا جونەلەدى. بار-بار ەتكەن كەرنەي بار داۋىسىمەن وزاندايدى.
— ءدۇر... ءدۇر... ءدۇر...
كۇيمەنىڭ الدىندا كەلە جاتقان بىرەۋ كەرنەيدىڭ ءۇنىن اۋزىمەن سالىپ دارىلدايدى. الدى-ارىتتان بىردەي جىرتىلا جارىلعان كۇلكى ءۇنى ەستىلەدى. اجەمنىڭ تۇلا بويىن تەر باسادى. كۇيمەگە شىعاردىڭ الدىندا ۇلكەن ناعاشى اجەم «جولدا كۇيمەشىلەرمەن سالعىلاسۋشى بولما، كۇيمەشىلەر مەن كەرنەيشىلەر شەتىنەن سۇم، الاياق كەلەدى، قانداي جاماندىقتان دا قولدارىن تارتپايدى» دەپ قايتا-قايتا تاپتاعان ەكەن.
كۇيمەشىلەر كۇيمەنى بار كۇشتەرىمەن سەلكىلدەتىپ، ىرعاۋعا كىرىسەدى. ورنىعىپ وتىرا الماعان اجەم ورىندىقتىڭ جاقتاۋىنان مىقتاپ ۇستاپ الادى.
— قىڭق ەتپەي مە؟ وندا ىرعاڭدار! ىرعاپ دىبىس شىعارا الماساڭدار، ىرعاپ ءزارىن شىعارىڭدار!
كۇيمە داۋىل ۇرعان كەمەدەي تەڭسەلە تۇسەدى. اجەم ورىندىقتىڭ جاقتاۋىنا ودان سايىن جابىسا تۇسەدى. تاڭەرتەڭ جەگەن تاۋىقتىڭ ەكى جۇمىرتقاسى اسقازانىندا استى ۇستىنە ءتۇسىپ، توڭكەرىلىپ جاتادى. قۇلاق تۇبىنەن شىبىندار ىزىڭداپ، قاتتى لوقسىعاندا، اۋزىنا جۇمىرتقانىڭ كۇلىمسى ءيىسى كەلەدى. ءتىسىن تىسىنە باسا تۇسەدى. «قۇسپا، قۇسۋشى بولما!». اجەم وز-وزىنە قاتاڭ بۇيرىق بەرەدى. «قۇسۋشى بولما، ءفىڭليان! ەلدىڭ ايتۋىنشا، كۇيمەدە قۇسقان جامان ىرىم. كۇيمەدە قۇسساڭ، ءومىر بويى جولىڭ بولمايدى...»
كۇيمەشىلەر اۋەلگىدەن بەتەر قۇتىرىپ كەتەدى. كەيبىرەۋى ۇلكەن ناعاشى اتامدى «اقشانى كورسە كوزى تۇناتىن پالە» دەپ بالاعاتتاسا، ەكىنشىلەرى «تەڭىن تاپپاعان سورلى» دەيدى. تاعى بىرەۋلەرى «ءدان ءپيانلاڭ تۇلا بويىنان اق ءىرىڭ مەن سارى سۋ اققان اقپا كەسەل» دەيدى. «ءدان اۋلەتىنىڭ اۋلاسىنىڭ سىرتىندا تۇرساڭ، مۇرنىڭا بورسىعان ەتتىڭ ساسىق ءيىسى كەلەدى. ءدان اۋلەتىنىڭ اۋلاسىندا كوكباس شىبىندار ءۇيىر-ۇيىر بولىپ ۇيمەلەپ جۇرەدى» دەيدى ولار جانە.
— جاس كەلىن، ءدان ءپيانلاڭدى ماڭىڭا جولاتپا... جولاتتىڭ بولدى، ءشىريسىڭ!
كەرنەي-سىرناي جاعى تىنباي بارىلداپ كەلە جاتادى. الگى ءبىر جۇمىرتقانىڭ كۇلىمسى ءيىسى كۇشەيە تۇسەدى. اجەم ءتىسىن تىسىنە باسىپ، ەرىندەرىن جىمقىرىپ الادى. جۇتقىنشاعىن ءبىر ءداۋ جۇدىرىق توپەشتەپ جاتقانداي بولادى. اقىرى شىداي المايدى... اۋزىن اشىپ قالعاندا، اقتارىلا اتىلعان قويۋ قۇسىق پەردەنى جاۋىپ كەتەدى. بەس شىبىن وقتاي زۋلاپ كەلىپ، لات قويمالجىڭعا كەنەدەي جابىسادى.
— قۇستى، قۇستى... ىرعاڭدار! — كۇيمەشىلەر شۋ ەتە قالادى. — ىرعاپ ءجۇرىپ ونى سوزگە كەلتىرەمىز!..
— اعالار، ماعان راقىم ەتىڭدەر… — دەيدى اجەم ىقىلىق اتا قينالىپ.
سونى ايتىپ، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرەدى. بولاشاعى مۇلدە كەسىلگەندەي، ءومىربويى قۇتىلا الماس ازاپ تەڭىزىنە باتقانداي، قاباعات قورلانادى. و، اكە... و، شەشە... دۇنيەقوڭىز اكە، تاس جۇرەك شەشە... مەنىڭ تۇبىمە سەندەر جەتتىڭدەر!
اجەم اعىل-تەگىل ەڭىرەيدى. گاۋلياڭدار تەربەتىلەدى. كۇيمەشىلەر ىرعاۋىن توقتاتادى. ەسىرگەن، پالە ىزدەگەن كەرنەيشى-سىرنايشىلار دا كۇي ويناعاندارىن قويادى. تەك اجەمنىڭ وكسىك اتقان ءۇنى عانا قالىپ، ايەلزاتىنىڭ سىزىلعان سىڭسۋى ونان دا جاعىمدى سىرنايدىڭ مۇڭدى سارىنىمەن بارىپ توعىسادى. سىرناي ءۇنىن ەستىگەن اجەم جىلاۋىن توقتاتىپ، قۇددى ءبىر اسپان كۇيىنە قۇلاق تۇرگەندەي، اۋەدەن ۇشىپ كەلىپ جاتقان كوركەم ىرعاققا ىقىلاسپەن نازار سالادى. ءجۇزىن جاس جۋىپ، بەتىنەن دالابى كەتكەن جاس كەلىنشەك قاسىرەتكە تولى سىرلى سازدان اجال سىبىسىن ەستىپ، ءولىم ءيىسىن يىسكەگەندەي، جانالعىشتىڭ گاۋلياڭنان اۋمايتىن قىزىل ەرىندەرى مەن گاۋلياڭ بولىپ كۇلىمسىرەگەن التىن-سارى ءجۇزىن كورگەندەي بولادى.
ءتىل-اۋىزدان ايرىلعان كۇيمەشىلەر اياقتارىن اۋىر الىپ، ءۇنسىز ءجۇرىپ وتىرادى. كۇيمە ىشىندەگى قۇرباندىقتىڭ قايعىلى سىڭسۋى مەن ارت جاقتاعى سىرنايدىڭ سۇيەمەل ءۇنى كوڭىلدەرىن استاڭ-كەستەڭ ەتىپ، ەسەڭگىرەتىپ تاستاعانداي. گاۋلياڭ اراسىنداعى تار سوقپاقتا تۇنجىراي ىلبىگەندەر كەلىن الىپ كەلە جاتقاندارعا ەمەس، ولىك شىعارىپ بارا جاتقاندارعا ۇقساپ قالادى.
اجەمنىڭ الدىندا كەلە جاتقان كۇيمەشىنىڭ — كەيىن مەنىڭ اتام بولعان ءۇي جاناۋدىڭ جۇرەگىندە ءبىر ەرەكشە سەزىم ويانىپ، ول بەينە مازداپ جانعان الاۋداي لاپىلداپ، بولاشاق جولىنا نۇر شاشىپ، ساۋلە سەپكەندەي بولادى. جاس كەلىننىڭ وكسىگەن ءۇنى ونىڭ جان تۇكپىرىندە بۇعىنىپ جاتقان ماحاببات سەزىمىنە وت تامىزادى.
جول ورتادا كۇيمەشىلەر ءبىر ءسات ايالداپ، كۇيمەلەرىن جەرگە قويادى. جىلاي-جىلاي مەڭ-زەڭ بولعان اجەم ءبىر اياعىن بايقاماي كۇيمەنىڭ سىرتىنا شىعىرىپ الادى. تىم نازىك، كەرەمەت ادەمى، سۇيكىمدى اياقتى كورگەندە كۇيمەشىلەر ەستەرىنەن تانا جازدايدى. ءۇي جاناۋ جاقىنداپ كەلىپ ەڭكەيىپ، اجەمنىڭ كىپ-كىشكەنە، ناركەز اياعىن اسا ەپپەن، قۇددى ءبىر قۇس بالاپانىن ۇستاعانداي ايالاي قارماپ، كۇيمەگە كىرگىزىپ قويادى. ىشتە وتىرعان اجەم وسى ءبىر جىلى سىپايىلىقتان اسەرلەنىپ، كۇيمەنىڭ پەردەسىن اشىپ، الاقانى قىز-قىز قايناعان جاس جىگىتتىڭ قانداي ادام ەكەنىن كورگىسى كەلەدى.
مەنىڭشە، بارلىق نەكە — تاعدىر جازۋى. ومىرلىك ىستەر قاشاندا ءتاڭىر بۇيرىعىمەن بولادى. بۇل شاك كەلتىرۋگە بولمايتىن اقيقات. تەك اجەمنىڭ اياعىن ۇستاعانى سەبەپتى عانا ءۇي جاناۋدىڭ جۇرەگىندە ەڭ ۇلى، جاڭا تىرشىلىك باستاۋعا دەگەن ەڭ ىنتالى ىستىق شابىت ويانعان. سودان بىلاي ونىڭ ءومىرى تۇبىرىمەن وزگەرىپ جۇرە بەرەدى جانە اجەمنىڭ ءومىرىن دە وزگەرتەدى.
كۇيمە قايتا جولعا شىعادى. كەرنەي ۇزاق بارىلداپ بارىپ تىنادى. سولتۇستىك شىعىستان جەل تۇرىپ، كوكتەگى بۇلتتاردى ايداپ، كۇن كوزىن تۇتاس كولەگەيلەيدى. كۇيمە ءىشى كۇڭگىرتتەنە تۇسەدى. اجەم جەل تەربەگەن گاۋلياڭ جاپىراقتارىنىڭ سىبدىرىن ەستيدى. تولقىندى تولقىن قۋالاپ، ءبىرىن-بىرى قاقپاقىلداپ، الىسقا اكەتىپ بارا جاتادى.
سولتۇستىك شىعىستان كۇننىڭ كۇركىرى تاعى ەستىلەدى. كۇيمەشىلەر ءجۇرىسىن جىلدامداتا تۇسەدى. اجەم ءدان شاڭىراعىنا تاعى قانشا قالعانىن بىلمەيتىن. قولدى بولعان لاقتىڭ كەبىن كيگەن بايقۇس قىز اجال مەزەتى تاياعان سايىن جۇرەگى تىنشىپ، بايسال تارتادى. اجەمنىڭ قوينىندا بىرگە كەلە جاتقان وتكىر قايشى بار ەكەن. ونىڭ ءدان ءپيانلاڭ ءۇشىن، الدە ءوزى ءۇشىن ازىرلەنگەنىن انىق بىلمەپتى.
اجەم وتىرعان گۇلدى كۇيمەنىڭ باقالى وزەگىندە تونالۋى — اۋلەتىمىز تاريحىنان تارايتىن اڭىز-اڭگىمەلەر اراسىنداعى ەڭ سالماقتىسى. ەرەكشە ورنى بار وقشاۋ وقيعا.
باقالى وزەگى — ويپاڭ جەردىڭ ىشىندەگى ويپاڭ ەكەن. توپىراعى قۇنارلى، سۋى مول اڭعارعا شاشىلعان گاۋلياڭ تۇقىمى قاقالا، قاۋلاپ ءوسىپتى. اجەمنىڭ كۇيمەسى سول اراعا جەتكەندە سولتۇستىك شىعىس اسپاننان قىزىل نايزاعاي جارق ەتىپ، بۇلت اراسىنان جامىراعان كۇننىڭ سارعىش ساۋلەسى جولعا تۇسەدى. ەنتىگە دەم العان كۇيمەشىلەر قارا تەرگە مالشىنادى. باقالى ويپاڭىنا ەنگەندە اۋا كەنەت ءزىل تارتىپ، جول جاعاسىنداعى قالىڭ گاۋلياڭ قارايا جارقىراپ، بىتىك وسكەن ارام ءشوپ پەن جىنىس شىرماۋىق جول بەتىن تۇمشالاپ، اياق باسار جەر مۇلدە كورىنبەي قالادى. كيىزدەي قالىڭ ءشوپ اراسىنان بوي كوتەرىپ، كوك، كۇلگىن، اق، قىزىلت ءتۇستى قاۋاشاق اشقان كەكىرە گ ۇلى كوزگە ءجيى تۇسەدى. ماڭايدان باقانىڭ مۇڭلى باقىلى، كوك شەگىرتكەنىڭ مازاسىز شىرىلى، تۇلكىنىڭ زارلى ءشاۋىلى ەستىلىپ تۇرادى. كۇيمەدە وتىرعان اجەم بويىن وقىس سىزدى سامال ۇرعانداي تىتىركەنىپ، مايدا تەرىسىنىڭ بەتىنە ۇساق-ۇساق بۇرتىكتەر تەپسىنىپ شىعا كەلەدى. بىلەگىنىڭ قۇس ەتتەنە بۇجىرلانىپ كەتكەنىن انىق بايقايدى. نە بولعانىن ءتۇسىنىپ ۇلگەرمەيدى، الدىنعى جاقتان بىرەۋدىڭ:
— جول اقىسىن بەرىڭدەر! — دەپ ايعايلاعانىن ەستيدى.
قۋانعانى دا، قايعىرعانى دا بەلگىسىز، جۇرەگى توسىن اۋناپ تۇسەدى. «و، جاساعان، قىسپا نان جەيتىندەرگە دە جولىقتىق-اۋ، مىنە!» دەپ كۇبىرلەيدى ىشىنەن.
و زاماندا گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىندا قاراقشى دەگەن توپ-توپ بولىپ قاپتاپ جۇرەدى ەكەن. قالىڭ گاۋلياڭ اراسىندا سۋدا جۇزگەن بالىقتاي بىردە شىعىپ، بىردە جوعالىپ، ەمىن-ەركىن سايرانداسا كەرەك. ەل اراسىنان وزدەرىنە جاقتاس جيىپ، توپ قۇرادى ەكەن. بارىمتاعا شىعىپ، مال ايداپ، جامان ءىستىڭ ءتۇبىن ءتۇسىرىپ، ال وڭ جۇمىستىڭ بەرەكەسىن قاشىرادى ەكەن. الدا-جالدا قارنى اشا قالسا، ەكى ادام ۇستاپ، ءبىرىن قالدىرىپ، ەكىنشىسىن حابار سالۋعا اۋىلعا جىبەرەدى ەكەن. اراسىنا جۇمىرتقا، سارىمساق سالىپ وراعان، ەكى قارىستاي ۇزىن، قىسپا نان اكەلۋگە بۇيىرادى ەكەن. ونى جەگەندە قوس قولمەن ەكى جاعىنان قىسىپ ۇستاپ، اۋىزعا قاراي يتەرىپ وتىراتىندىقتان، ول «قىسپا نان» اتالىپتى.
— جول اقىسىن بەرىڭدەر!
قىسپا نان جەيتىن ادام تاعى گۇر ەتە قالادى. كۇيمەشىلەر توقتاپ، جول ورتاسىندا كولدەنەڭ ءتۇسىپ جاتقان توناۋشىعا قاراپ، اڭىرىپ تۇرادى. توناۋشى الاسا بويلى، بەتىنە قارا سيا جاققان ادام ەكەن. باسىنا جۇگەرى قابىعىنان ورىلگەن توبەسى بيىك قالپاق كيىپ، يىعىنا ءشوپ سۋلىق جامىلا سالىپتى. ىشىنەن تۇيمەسى ءجيى قارا مەشپەت پەن بەلىن بۋعان جالپاق بەلبەۋى كورىنىپ تۇرادى. بەلىندە قىزىل تورعىنمەن تومپيتا وراپ العان تۇيىنشەگى بار. ونى ۇستىنەن ءبىر قولىمەن قارماپ باسىپ الىپتى.
اجەم دەمنىڭ اراسىندا ەشتەڭەدەن جاسقانبايتىن باتىر جانعا ايلانىپ شىعا كەلەدى. ولىمنەن سەسكەنبەيتىن ادام باسقادان قالاي قورىقسىن؟ كۇيمەنىڭ پەردەسىن اشىپ، قىسپا نان جەيتىن ادامعا قارايدى.
— جول اقىسىن بەرىڭدەر، ايتپەسە ءبارىڭدى جايراتىپ سالامىن! — دەپ تاعى ايعايلاعان الگى ادام، بەلىندەگى قىزىل تۇيىنشەگىن قاعىپ-قاعىپ قويادى.
كەرنەيشى-سىرنايشىلار قويىندارىنان اجەمنىڭ اكەسى سىيلاعان جارماقتارىن الىپ، الگى ادامنىڭ الدىنا قاراي تاستايدى. كۇيمەنى جەرگە قويعان كۇيمەشىلەر دە ازدىڭ الدىندا العان باقىر اقشالارىن سولاي لاقتىرادى.
جارماقتاردى اياعىمەن جيناستىرىپ العان الگى ادام كوزىن كۇيمەدە وتىرعان اجەمنەن الماي، تەسىلە قارايدى.
— سەندەر تۇگەل... كۇيمەنىڭ ارتىنا كەتىڭدەر! بولماسا، مەن وق شىعارامىن! — دەپ اقىرادى ول بەلىندەگى نارسەسىن قاعىپ-قاعىپ قويىپ.
كۇيمەشىلەر ناراۋ باسىپ كۇيمەنىڭ ارتىنا قاراي وزادى. ەڭ سوڭعىندا كەتىپ بارا جاتقان ءۇي جاناۋ شۇعىل بۇرىلىپ، الگى قىسپا نان جەگىشكە وقتى كوزىمەن اتا قارايدى. سول ءسات ءتۇسى بۇزىلعان الگى ادام بەلىندەگى قىزىل تۇيىنشەگىن سىعىمداي ۇستاپ:
— ارتىڭا بۇرىلما... ەندى بۇرىلساڭ، اتىپ تاستايمىن! — دەپ ايبات شەگەدى.
قولىن بەلىندەگى نارسەدەن الماعان توناۋشى كۇيمەنىڭ الدىنا كەلىپ، اجەمنىڭ اياعىنان ۇستايدى. اجەم جايباراقات كۇلەدى. الگى ادام وت قارىپ العانداي شوشىپ، قولىن شۇعىل تارتىپ الادى.
— كۇيمەدەن ءتۇس! — دەيدى سوسىن زىرك ەتىپ. — ماعان ىلەس!
اجەم قوزعالمايدى. بەتىندە ۇيىپ قالعان ماناعى كۇلكى.
— كۇيمەدەن ءتۇس!
ورنىنان كوتەرىلگەن اجەم اسپاي-ساسپاي كۇيمەنىڭ باعانىنان اتتاپ، جايناي اشىلعان كەكىرە گ ۇلىنىڭ اراسىنا بارىپ تۇرادى. وڭ كوزىن قىسپا نان جەيتىن ادامعا، سول كوزىن كۇيمەشىلەر مەن كەرنەيشى-سىرنايشىلارعا سالادى.
— گاۋلياڭنىڭ اراسىنا قاراي ءجۇر! — دەيدى بەلىندەگى قىزىل شۇبەرەكتەگى نارسەدەن قولىن الماعان جول تورۋشى.
اجەم قاننەن-قاپەرسىز تۇرا بەرەدى. بۇلت اراسىنان جالت ەتكەن جارقىلعا ىلەسە جەتكەن، مىس بارابان داڭعىرىنداي قاتتى شىققان سۇمدىق گۇرىل اجەمنىڭ اشىق اجارىنداعى جىلى جىميىستى بىت-شىت قىلىپ، سايدان سانىن، قۇمنان ءىزىن تاپپاستاي ەتىپ توز-توزىن شىعارادى.
اجەمدى گاۋلياڭ ىشىنە قاراي ىقتيارسىز ايداپ كەلە جاتقان جول تورۋشىنىڭ قولى بەلىندەگى نارسەدەن اجىرامايدى. اجەم ماردىمسىعان ءبىر نازارمەن ءۇي جاناۋعا قاراپ قويادى.
ءۇي جاناۋ جول تورۋشىعا قاراي توتەلەتە تارتادى. جۇقا ەرىندەرىن جىمقىرا تىستەگەن ونىڭ ەكى ەزۋىنىڭ ءبىرى ورگە كوتەرىلىپ، ەكىنشىسى تومەن سالبىراپ كەتكەن ەكەن.
— قوزعالما! — دەيدى جول تورۋشى ءۇنى قاتتى بولعانمەن، دەسى باسەڭ شىعىپ. — تاعى ءبىر ادىم اتتاساڭ، اتام! — قولى بەلىندەگى قىزىل شۇبەرەكتەگى نارسەدەن اجىرامايدى.
ءۇي جاناۋ قىسپا نان جەيتىن ادامعا جاقىنداي تۇسەدى. ول العا ادىمداعان سايىن اناۋ شەگىنشەكتەي بەرەدى. بەيتانىس ادامنىڭ كوزىنەن جاسىل ۇشقىن شاشىرايدى. بەتىنەن ءموپ-مولدىر تەر مونشاقتارى تارام-تارام بوپ اعادى. ءۇي جاناۋ ءۇش قادامداي قالعاندا ول ۇيات-نامىستى قايىرىپ قويىپ، باج ەتىپ بۇرىلىپ، تۇرا قاشادى. ءۇي جاناۋ تۇرا قۋىپ، جەتىپ بارىپ، قۇيرىقتان ءبىر تەبەدى. دەنەسى ارام شوپكە ورالىپ، كەكىرە گۇلدى جاپىرا، بار ەكپىنىمەن العا قاراي ۇشا جونەلەدى. اياق-قولدارى بوس كەڭىستىكتە تالپىنعان سابيگە ۇقساپ ەربەڭدەپ، اقىر-سوڭى انانداي جەردەگى گاۋلياڭ ساباقتارىنىڭ اراسىنا بارىپ توپ ەتە قالادى.
— جانىمدى قيا كور، اعاتاي،! سەكسەنگە كەلگەن انام بار ەدى. بۇل جولعا شاراسىز ءتۇستىم، — دەيدى توناۋشى ءۇي جاناۋدىڭ الدىندا جاتتاندى سوزدەرىن شۇبىرتىپ. جەلكەسىنەن قىسا ۇستاعان ءۇي جاناۋ ونى كۇيمەنىڭ الدىنا سۇيرەپ اكەلىپ، جولدىڭ ۇستىنە جالپ ەتكىزەدى. سوسىن سوزدەن تيىلماي تۇرعان اۋزىن دالدەپ شىرەنە تەبەدى. باج ەتە تۇسكەن جول تورۋشىنىڭ جارتىسىن جۇتىپ، جارتىسىن اۋزىنان شىعارىپ ۇلگەرمەگەن قارا قانى مۇرنىنان بۇرق ەتەدى.
ءۇي جاناۋ ەڭكەيىپ، ونىڭ بەلىندەگى نارسەنى سۋىرىپ الادى. قىزىل شۇبەرەكتى سىلكىپ قالعاندا، ىشىنەن اعاشتىڭ قيسىق-قىڭىر جىڭىشكە تامىرلارى لاق ەتەدى. تۇرعاندار تىكسىنە قارايدى.
توناۋشى تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، قايتا-قايتا باس ۇرىپ، كەشىرىم سۇرايدى. «جول تورۋشىنىڭ ءبارى ۇيدە سەكسەنگە كەلگەن انام بار دەيدى»، — دەپ ازكەم شەگىنىپ تۇرعان ءۇي جاناۋ كۇيمەشىلەر مەن كەرنەيشى-سىرنايشىلارعا كوپ ىشىندەگى كوسەمدەي ماردىمسي قارايدى.
شۋ ەتە قالعان كۇيمەشى، سىرنايشىلار اتىلىپ كەلىپ، توناۋشىنى ورتاعا الىپ، جەتكەندەرى قولمەن، جەتپەگەندەرى اياقپەن، جابىلا سوققىلاۋعا كىرىسەدى. العاشىندا الگى ادامنىڭ ويبايلاعان اششى داۋىسى ەستىلىپ تۇرادى دا، ازدان سوڭ ءبىرجولا وشەدى. كىسى دەنەسىنە تيگەن سوققىنىڭ بىلشىلداعان دىبىسىن ەستىپ جول بويىندا تۇرعان اجەم ءۇي جاناۋعا ءبىر قاراپ قويىپ، ءجۇزىن ىلە كوككە، جاسىن وتى جارقىلداعان اسپانعا بۇرىپ اكەتەدى. اجارىنداعى ءالى سەيىلمەگەن اسقاق جىميىس ونى تىم پاڭ، اسىل تەكتى، بەكزات ەتىپ كورسەتىپ تۇرادى.
كەرنەيشىلەردىڭ ءبىرى قولىنداعى ۇلكەن كەرنەيىن ءۇيىرىپ اكەپ، توناۋشىنىڭ تاق توبەسىنەن پەرىپ قالادى. وتكىر ەرنەۋى باس سۇيەككە «كىرش» ەتىپ كىرگەن ول كەرنەيىن كۇشەنىپ ءجۇرىپ ارەڭ شىعارىپ الادى. توناۋشىنىڭ ىشەك-قارنى شۇرىلداپ، ەكى بۇكتەلىپ قالعان دەنەسى كەنەت جازىلىپ، سۇلىق ءتۇسىپ جاتىپ قالادى. ءبىر جولاق اق پەن قىزىلدىڭ اراسىنداعى سۇيىقتىق توبەسىندەگى تەرەڭ جارىقتان جىلىپ اعىپ شىعىپ جاتادى.
— ءولدى مە؟ — دەيدى قابىسقان كەرنەيىن قۇشاقتاعان كەرنەيشى.
— ءولدى... ءبىر سالعانعا شىدامايتىن شۇكىمايت ەكەن!
ۇرەيلەنگەن كۇيمەشى، كەرنەيشىلەر وڭدەرى بۇزىلىپ، ساسىپ قالادى.
ءولى ادامعا ءبىر، ءتىرى ادامدارعا ءبىر قاراعان ءۇي جاناۋ ءتىل قاتپايدى. گاۋلياڭ جاپىراعىنان ءبىر ۋىس ءۇزىپ الىپ، الدىمەن كۇيمە ىشىندەگى اجەمنىڭ قۇسىعىن سۇرتەدى. سونان سوڭ بارىپ الگى اعاش تامىرىن الىپ، ۇڭىلە قارايدى. قىزىل شۇبەرەكتى نەشە قايتارا بايلاپ، بار پارمەنىمەن الاسقا لاقتىرادى. اۋەگە كوتەرىلگەن زات قىزىل كوبەلەككە ۇقساپ ۇشىپ بارا جاتىپ ەكى ءبولىنىپ، الدىمەن تامىر، ارتىنان قىزىل شۇبەرەك، جاسىل گاۋلياڭنىڭ ۇستىنە كەزەك-كەزەك قۇلايدى.
ارتىنان اجەمدى كۇيمەگە سۇيەپ شىعارعان ءۇي جاناۋ:
— جاۋىن كەلە جاتىر، تەز قوزعالايىق! — دەيدى.
اجەم كۇيمەنىڭ پەردەسىن جۇلىپ الىپ، تۇكپىر جاققا تاستاي سالادى. سونىڭ ارقاسىندا جولاي تازا اۋامەن ەركىن تىنىستاپ، ءۇي جاناۋدىڭ قاقپاقتاي كەڭ جاۋىرىنى مەن قانجىرداي اش بەلىن كورىپ وتىرادى. ارالارىنىڭ جاقىندىعى سونشا، اجەم اياعىن شامالى كوتەرسە بولدى، ونىڭ قۇيقاسى قالىڭ ءاپپاق باسىنا ءتيىپ كەتەردەي ەدى.
جەل ەكپىنى كۇشەيىپ، ارى-بەرى ىرعالعان گاۋلياڭ تولقىن-تولقىن بولىپ تەڭسەلەدى. جول جيەگىندەگى ساباقتار اجەمە تاعزىم جاساپ، قۇرمەت كورسەتكەندەي مويىندارىن ءيىپ، باستارىن جول ورتاسىنا قاراي سوزا تۇسەدى. كۇيمەشىلەر اياقتارىن ءجىتى باسىپ، گۇلدى كۇيمە وتە ورنىقتى، قۇددى ءبىر سۋدا جۇزگەن قايىقتاي جايمەن عانا سىرعىپ وتىرادى.
كوپ وتپەي قۇيىپ بەرەتىن جازعى نوسەردى كۇتكەن باقالار شاتتانا انگە باسادى. تۇنەرگەن اسپان بارعان سايىن سۇرعىلتتانىپ گاۋلياڭ القابىنا تونە تۇسەدى. وت قامشىسىن كەنەت ۇيىرگەن نايزاعاي جەرگە جەتە بەرە جارقىل شاشىپ، «شارت» ەتىپ كوكتى جارعان داۋىسى قۇلاقتاردى تۇندىرادى.
قاباعات كوڭىلدەنگەن اجەم قارا بوران كوتەرگەن جاسىل تولقىندارعا جاسقانباي قارايدى. بۇلتتار ديىرمەن تاسىنداي ۇيىرىلە جوڭكىلەدى. جەل باعىتى ءجيى وزگەرىپ، ىعىنا العان گاۋلياڭ جاپىرىلا تەربەلەدى. ءسويتىپ، اينالا لەزدە الەم-تاپىرىققا اينالىپ جۇرە بەرەدى.
العاش تۇسكەن ۇلكەن-ۇلكەن جاڭبىر تامشىلارى گاۋليا ماساعىن تەڭسەلتىپ، ارام شوپتەردى قيراتا جاپىرىپ، جولداعى مايدا توپىراقتى لاي باتپاققا اينالدىرادى. كۇيمە توبەسىن سارتىلداتا سابايدى. ءمولدىر مونشاقتار اجەمنىڭ كەستەلى كەبىسىنە، ءۇي جاناۋدىڭ تاقىر باسىنا توگىلەدى. ءتىپتى، كەيدە قيعاشتاي ۇرىپ، اجەمنىڭ جۇزىنە دە كەلىپ تيەدى.
ءۇي جاناۋ باستاعان كۇيمەشىلەر اياعىن قانشا جىلدام باسىپ، جۇرىستەرىن تەزدەتكەنمەن، تۇسكە تاياۋ قۇيىپ بەرگەن نايزاعايلى جاڭبىردان امان قالا المايدى. سانسىز گاۋلياڭدى سۇلاتقان سەل نوسەر كەڭ دالادا ارمانسىز سىركىرەيدى. گاۋلياڭ ءتۇبىن پانالاعان باقالار اق تاماقتارىن بۇلكىلدەتىپ، توقتاۋسىز باقىلدايدى. قاراڭعى ىنىندە تىعىلىپ جاتقان تۇلكىلەر گاۋلياڭ جاپىراعىنان سىرعىعان سۋ مونشاقتارىنا قىزىعىپ، تەلمىرە قارايدى.
توپىراق جول اپ-ساتتە قۇي باتپاققا اينالىپ، ارام شوپتەر باسىلىپ، كەكىرە گ ۇلى سۋ بولعان باستارىن كوتەرىپ، ءدۇر سىلكىنىپ، قۇلپىرىپ شىعا كەلەدى. كۇيمەشىلەردىڭ كەڭ قارا شالبارلارى بۇتتارىنا جابىسىپ، بويلارى سۇڭعاق تارتىپ، كەلبەتتەرى كەلىسە تۇسەدى. جاۋىن شايىپ، قۇيقاسى جارقىراعان ءۇي جاناۋدىڭ باسى اجەمنىڭ كوزىنە اۋماعان تولعان اي بولىپ كورىنەدى. توپەگەن وتكىنشى اجەمنىڭ كيىمدەرىن دە مالمانداي قىلادى. ءاسىلى، كۇيمەنىڭ پەردەسىن جاۋىپ، سۋ بولۋدان ساقتانۋىنا بولعانداي ەكەن. ءبىراق، اجەم ولاي ەتپەگەن، ەتكىسى دە كەلمەگەن، كۇيمەنىڭ اشىق تۇرعان ەسىگىنەن تىگىلىپ، الاساپىرانعا اينالىپ كەتكەن كەڭ دۇنيەگە قاراعان دا وتىرعان.
Vءى
قالىڭ گاۋلياڭدى قوس قولىمەن قاق جارا جۇگىرگەن اكەم سولتۇستىك باتىستاعى اۋىلدى بەتكە الىپ ۇشىپ وتىرادى. اياق تىقىرىنان ۇرىككەن ءبىر بورسىق گاۋلياڭ اراسىنداعى ارىقتى قۋىپ، قورباڭداپ قاشا جونەلەدى. اكەمنىڭ وعان قاراۋعا مۇرشاسى بولمايدى. تاقتاق جولعا شىققان سوڭ بارىپ، باقايىنان قاعار كەدەرگى جوق، ور قويانداي ورعيدى. اۋىر براۋنيك ناگانى ءزىل سالماعىمەن باسىپ، قىزىل شۇبەرەك بەلبەۋىن باتىپ بارا جاتقان ايعا ۇقساتىپ، سالبىراتادى. سالاقتاعان جانقۇرالى سارتىلداتىپ جامباسىن سوعۋمەن بولادى. الدەنە اسىعىستىق مەڭدەگەن اكەم ءوزىن ات ۇستىندە قىلىش ۇيىرگەن ەرجۇرەك باتىرداي سەزىنەدى. ۇزاماي كوز ۇشىندا بۇلدىراعان اۋىل سىرتىنان ءجۇز جىل جاساعان جاپ-جاسىل ورىك اعاشى تۇنەرە قاراۋىتىپ، ىرعالا قول بۇلعايدى. اياعى اياعىنا تيمەي دەدەكتەگەن اكەم قۇرالىن قولىنا الىپ، كوك اسپاندا قالىقتاپ جۇرگەن قۇستاردىڭ جەرگە تۇسكەن كولەڭكەلەرىن كوزدەيدى.
كوشەلەر قاڭىراپ بوس جاتادى. قاي ۇيدىكى ەكەنى بەلگىسىز، ءبىر اقساق، سوقىر ەسەك توقال تامنىڭ تۇبىندە بايلاۋلى كۇيى قىبىر ەتپەي مۇلگىپ تۇرادى. بەتى اشىق تاس ديىرمەننىڭ ۇستىندە قاتار قونعان قوس قارا قارعا ومالىپ وتىرادى. كوپ وتپەي اكەم اۋىلداعىلاردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ اراق قازاندىعىمىزدىڭ الدىنداعى اۋماقتى الاڭقايعا جينالعانىن كورەدى. ىلگەرى مۇندا ءبىزدىڭ ءۇي ساتىپ العان مول گاۋليا قىزىل قىرمان بولىپ ءۇيىلىپ جاتادى ەكەن. ول كەزدە اجەم قولىنا اق قۇيرىق جەلپۋىشىن الىپ، كىشكەنە شي اياقتارىن دىك-دىك باسىپ كەلىپ، ەپتەپ سىلتەپ العان جۇمىسكەرلەردىڭ بۇتتاپ گاۋلياڭ ساتىپ العانىن باقىلايدى ەكەن. ايداي اق ءجۇزىن تاڭ ارايى سەكىلدى جۇقا قىزعىلت ساۋلە نۇرعا بويايتىن بولسا كەرەك.
الاڭقايعا جينالعاندار جۇزدەرىن وڭتۇستىك شىعىسقا بەرىپ، سول تۇستان كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ەستىلۋى مۇمكىن مىلتىق داۋىسىنا قۇلاق ءتۇرىپ تۇرادى. ءبىرازى اكەم قۇرالپى ويىن بالالارى. تاباندارى قانشا قىشىعانمەن ولار اسىر سالۋعا باتپايدى.
وتكەن جىلى شوشقا سوياتىن پىشاقپەن لوحان اتانىڭ تەرىسىن سىپىرعان ءسۇن ۋ مەن اكەم قىرمانعا ءبىر ۋاقىتتا جەتەدى. سول جولعى سۇمدىق وقيعادان كەيىن ءسۇن ۋ ەسىنەن مۇلدە اداسادى. قول-اياعى ەربەڭدەپ، كوزدەرى باقىرايىپ، بەت-اۋزى تىرجىڭداپ، الباتى سويلەي بەرەتىن ەسالاڭ جانعا اينالادى. كەيدە ەزۋىنەن اق كوبىك اعىپ، تىزەرلەپ وتىرا قالىپ: «اعاتاي، اعاتاي... ماعان ونى تاقسىر ىستەتتى عوي، مەنىڭ ىستەمەسكە شارام بولمادى... سەن ولگەن سوڭ ءۇشباققا شىقتىڭ، اق تۇلپارعا ءمىنىپ، وقالى تون كيدىڭ، قولىڭا التىن ساپتى قامشى ۇستادىڭ»، — دەپ ەرنى ەرنىنە تيمەي زارلايتىندى شىعارادى.
اۋىلداعىلار ونىڭ بۇل ءتۇرىن كورگەندە جۇرەكتەرىندەگى وشپەندىلىك شامالى باسەڭدەپ، ماڭايىنان مۇسىركەي قاراپ وتەتىن بولادى. نەشە اي جىندانىپ جۇرگەن وعان ۇزاماي تاعى ءبىر دەرت قوسىلادى: الاسۇرىپ ازكەم ايعايلاعان سوڭ بەت-اۋزى قيسايىپ، سىلەكەي-ماڭقاسى شۇبالىپ، ءسوزىن انىق ايتا الماي، سىرەسىپ قالاتىندى تابادى. جۇرت مۇنى قۇدايدىڭ جازاسىنا جوريدى.
قولىندا براۋنيك ناگانى، باسى-كوزىن گاۋلياڭنىڭ اق ۇنتاعى مەن قىزىل توزاڭى باسقان اكەم جەتكەن بويدا وكپەسىن سوعىپ، ەنتىگىپ تۇرىپ قالادى. كيىمدەرى الما-جۇلما، قاباقتاي قارنىنا جابىسقان قابات-قابات كىرى ايىرىلا جارىلىپ كەتكەن ءسۇن ۋ سول اياعىن سۇيرەپ، وڭ اياعىن كوستەڭدەتە باسىپ ىشكە ەنگەندە ەشكىم نازار سالمايدى. ءبارى تەگىس جىگەرى تاسىپ، كوزى جانىپ تۇرعان اكەمە قارايدى.
اجەم اياڭداپ اكەمنىڭ الدىنا كەلەدى. وتىزدان جاڭا اسقان شاعى عوي، شاشىن شۇيدەسىنە ءتۇيىپ العان ونىڭ قويعان كەكىلى قۇددى ءبىر سەلدىر مەرۋەرت شىلتەردەي جارقىراعان ماڭدايىن جاۋىپ تۇرادى. قاشاندا جاۋدىرەي قارايتىن قوس جانارىنىڭ ءمولدىرىن جۇرت گاۋلياڭ اراعىنىڭ نارىنەن جارالعان دەيتىن. بوران-شاشىن ءبىر باسىلماي، الاساپىراندا وتكەن ون بەس جىلدىق ءومىرى اقىرى اجەمدى گۇل جايناعان بويجەتكەننەن كەرمارالداي كەرىلگەن كەربەز كەلىنشەككە اينالدىرىپ تىنعان-دى.
— نە بولدى؟ — دەپ سۇرايدى ول اكەمنەن.
ەنتىگە دەم العان اكەم ناگانىن بەلىنە قىستىرادى.
— جاۋ اسكەرى كەلگەن جوق پا؟ — دەيدى اجەم.
— لىڭ باستىق دەگەن الگى ءيتتىڭ بالاسى… ءبىز ونى وڭدىرمايمىز! — دەيدى اكەم.
— نە جاعداي بولدى؟ — دەپ سۇرايدى اجەم تاعى.
— قىسپا نان جاسا، — دەيدى اكەم.
— مىلتىق داۋىسى ەستىلمەدى عوي! — دەيدى اجەم.
— قىسپا نان جاساڭدار! جۇمىرتقا، سارىمساعى مول بولسىن! — دەيدى اكەم.
— جاۋ كەلمەدى مە؟ — دەپ سۇرايدى اجەم.
— ءۇي ساردار ساعان قىسپا نان جاساپ، ءوزى اكەلىپ بەرسىن دەيدى.
— اۋىلداستار، ۇيگە بارىپ، قىسپا نان جاسايىق، — دەيدى اجەم.
بۇرىلىپ، جونەپ بەرمەكشى بولعان اكەمدى اجەم ۇستاپ قالادى.
— دۋگۋان، ماعان ايتشى، لىڭ باستىققا نە بولىپتى؟
اجەمنىڭ قولىنان جۇلقىنا بوسانعان اكەم قومپىلداپ:
— لىڭ باستىق كولەڭكەسىن دە كورسەتكەن جوق... ءۇي ساردار ولاردى ەندى وڭدىرمايدى، — دەيدى.
اكەم زىتا جونەلەدى. تىرتيعان ارىق سۇلباسى ىلەزەمدە ۇزاي بەرەدى. ارتىندا قالىپ، سوڭىنان ۇزاق تىلمىرگەن اجەم كۇرسىنىپ جىبەرەدى. يەن قالعان قىرماندا اڭقايىپ وقشاۋ تۇرعان ءسۇن ۋ اجەمە تەسىلە قاراپ، اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ، قولىمەن الدەنەنىڭ نوبايىن سالادى.
اجەم ونى ەلەمەيدى. تامعا سۇيەنىپ تۇرعان ات جاقتى بويجەتكەنگە قاراي توتەلەتە تارتادى. بويجەتكەن اجەمە قاراپ سىلق-سىلق كۇلەدى. اجەم اياڭداپ قاسىنا بارعاندا ول كەنەت تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، ەكى قولىمەن ىشقىرىن سىعىمداي ۇستاپ، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرەدى. ونىڭ شۇڭىرەيگەن شۇڭعىل كوزدەرىنەن جىلتىلداپ جىن وتى شاشىرايدى. اجەم ونىڭ بەتىنەن سيپاپ قويادى.
— ءليىڭزى، قىزىم، قورىقپا، — دەيدى سوسىن.
ون جەتى جاستاعى ءليىڭزى بويجەتكەن ءوز ۋاعىندا اۋلىمىزدىڭ گ ۇلى بولىپتى. ءۇي ساردار العاش تۋ كوتەرىپ، قول جيناپ، كولىك سايلاعان كەزدە، ەلۋ نەشە ادامدىق قوسىن جاساقتاپتى. سول قوسىندا ۇستىنە قارا كيىم، اياعىنا اق باتىڭكە كيگەن، ۇزىن قىلىپ شاش قويعان، اققۇبا ءوڭدى، ارىق جاس جىگىت بولىپدى. ايتۋلارعا قاراعاندا، ءليىڭزى بيكەش سول ازاماتقا عاشىق بولعان. اسا جاعىمدى استانا اۋەنىندە سويلەيتىن، ەشقانداي جاعدايدا كۇلمەيتىن، قاباعى قارس ءتۇيىلىپ جۇرەتىن، ەكى قاسىنىڭ ورتاسىندا تومەن قاراي تىك تارتىلعان ءۇش تەرەڭ سىزىعى بار ونى جۇرت رىن ورىنباسار دەپ اتايدى ەكەن. رىن ورىنباساردىڭ تىم سالقىن سىرت بەينەسىنىڭ استارىنان اسا ىستىق جالىن سەزگەن ءليىڭزى بويجەتكەن سول وتقا قارىلىپ، بەيمازا كۇيگە تۇسەدى. ءۇي سارداردىڭ قوسىنى سول كەزدە ءار كۇنى تۇسكە دەيىن ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ گاۋلياڭ جياتىن الاڭىنا كەلىپ، جاتتىعۋ جاسايدى ەكەن. ۇلكەن كەرنەيشى ليۋ سىشان ءۇي سارداردىڭ قولىندا سىرنايشى مىندەتىن اتقارىپ، ۇلكەن كەرنەيدى اسكەري سىرناي رەتىندە پايدالانادى. ءار جاتتىعۋدىڭ الدىندا ليۋ سىشان كەرنەيلەتىپ، جاساقتى شاقىرادى ەكەن. سىرناي ءۇنىن ەستي سالا ءليىڭزى بويجەتكەن دە ۇيىنەن جۇگىرىپ شىعىپ، الاڭعا تەز جەتۋگە اسىعىپتى. كەلگەن بويدا ءبىر شەتتەگى توپىراق تامعا شىعىپ، رىن ورىنباسارعا قۇمارتا كوز سالىپتى. جاتتىقتىرۋشى رىن ورىنباسار ىلعي دا بەلىنە جالپاق قايىس بەلبەۋ بۋىنىپ، وعان براۋنيك ناگانىن اسىپ جۇرەدى ەكەن.
كوكىرەگىن كەرە، كەۋدەسىن تىك ۇستاعان رىن ورىنباسار قوسىنىڭ الدىنا كەلىپ، «تىك تۇر!» دەپ داۋىستاعاندا، ەكى قاتار بوپ ساپتا تۇرعان جاساق وكشەلەرى ءبىر كەلكى «سارت» ەتىپ، قاتا قالادى ەكەن.
— تىك تۇرعاندا ەكى اياقتى سىمداي ءتۇزۋ، قۇرساقتى ىشكە تارتىپ، كەۋدەنى كەرە ۇستاپ، كوزدى وڭمەننەن وتكەندەي تىك قاداپ تۇرۋ كەرەك، — دەيدى ەكەن رىن ورىنباسار.
— مىنا تۇرىڭە قاراشى، — دەيدى ەكەن سوسىن ۋاڭ ءۋىنيدى تەۋىپ قالىپ. — قاراشى مىنا... تاقىمىڭدى اشىپ، تالتايىپ تۇرعان كەيپىڭە، قۇددى ءبىر ساريتىن قاشىر سەكىلدى. سابايىن دەسەڭ، نە تاياق كوتەرىپ جارىتپايسىڭ...
ءليىڭزى بويجەتكەن رىن ورىنباساردىڭ ادام ۇرعانىن كورىپ، كىسى بوقتاعانىن ەستۋدى قاتتى ۇناتىپتى. ونىڭ سىرت بەينەسىنەن جامىراعان ماڭعاز كەيپىنە قۇلاي جىعىلىپ، قۇلدىق ۇرىپتى. قولى بوس كەزدە رىن ورىنباسار ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قىرمانىنا كەلىپ، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، بوي جازىپ جۇرەدى ەكەن. سوندا ءليىڭزى بويجەتكەن تامنىڭ قالقاسىنان وعان ۇرلانا قاراپتى.
رىن ورىنباسار بىردە ودان:
— اتىڭ كىم؟ — دەپ سۇرايدى.
— ءليىڭزى، — دەپ جاۋاپ بەرەدى قىز.
— تامنىڭ ارتىنان سىعالاپ، نە كورىپ ءجۇرسىڭ؟
— ءسىزدى.
— حات تانيسىڭ با؟
— تانىمايمىن.
— اسكەر بولعىڭ كەلە مە؟
— كەلمەيدى.
— ا-ا؟ نەگە بولعىڭ كەلمەيدى؟..
ءليىڭزى بۇل ايتقانىنا ارتىنان قاتتى وكىنىپتى. ەگەر رىن ورىنباسار قايتا سۇراسا، اسكەر بولعىسى كەلەتىنىن ايتاتىنىن اكەمە ەبىن تاۋىپ جەتكىزىپتى. ءبىراق، رىن ورىنباسار ودان الگى سۇراقتى ەكىنشى قايتا سۇرامايدى.
ءليىڭزى مەن اكەم تامعا شىعىپ الىپ، رىن ورىنباساردىڭ قىرمانداعى جاتتىعۋدا قوسىنعا توڭكەرىستىك اندەر ۇيرەتكەنىن كورەدى. اكەمنىڭ بويى الاسا بولعاندىقتان، اياعىنىڭ استىنا ءۇش قابات كىرپىش قويعاندا بارىپ ارەڭ داۋالدىڭ ءىشىن كورە الادى ەكەن. ءليىڭزى ادەمى يەگىن توپىراق تامعا تىرەپ، تاڭ شاپاعىن جامىلعان رىن ورىنباسارعا تەلمىرەدى دە تۇرادى ەكەن. رىن ورىنباسار قوسىنعا «گاۋلياڭ ءپىستى، گاۋلياڭ قىزاردى. جاپوندىق كەلدى، ءتۇرى ىزعارلى. ەل ويران بولىپ، شاڭىراق قيرادى… باۋىرلار، اتتان، قولىڭا قارۋ ال! جاۋ قىرىپ، قورعايىق مەكەندى»، — دەگەن ءاندى ايتقىزىپ، ۇيرەتىپ جۇرەدى.
جاساقتار ءان اۋەنىن مەڭگەرە الماي، داۋىستارى جان-جاققا قاشادى. تامعا جابىسقان بالالار ءاندى تىڭداي-تىڭداي قۇلاقتارىنا قۇيىپ الادى. اكەم ءتىرى كەزىندە بۇل ءاننىڭ ءسوزىن دە، اۋەنىن دە جاڭىلماي جاتقا سوعاتىن.
ءبىر كۇنى ءليىڭزى بويجەتكەن تاۋەكەلگە ءمىنىپ، ءدات بەكىتىپ رىن ورىنباساردى ىزدەپ شىعادى. ءبىراق، شاتاسىپ، اسكەري كەرەك-جاراق ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ ۇيىنە كىرىپ كەتەدى. ءبولىم باستىعى ءۇي سارداردىڭ تۋعان كوكەسى ءۇي دايا ەكەن. جاسى قىرىقتان اسقان، ءوزى اراقكەش، دۇنيەقوڭىز، ايەلجاندى كىسى سول كۇنى ولە ماس بولادى. كىرىپ بارعان ءليىڭزى قۇددى ءبىر اجالى جەتكەن اققۋداي اۋزى اشىق ارانعا تاپ بولادى.
رىن ورىنباسار بىرنەشە جاساققا بۇيرىق بەرىپ، ءليىڭزى بويجەتكەندى اياق استى ەتكەن ءۇي دايانى بايلاتىپ تاستايدى.
سول كۇندەردە ءۇي ساردار ءبىزدىڭ ۇيدە قوناق بولىپ جاتقان ەكەن. رىن ورىنباسار جاعدايدى مالىمدەگەلى بارعاندا، ول اجەمنىڭ توسەگىندە ۇيىقتاپ جاتادى.
بەتى-قولىن جۋىپ، تارانىپ العان اجەم اراققا باسىتقى بولاتىن بالىق قاقتاۋعا كىرىسەدى. ىزادان جارىلارمان بولعان رىن ورىنباسار ۇستىنە كىرىپ بارىپ، اجەمنىڭ جۇرەگىن تاس توبەسىنە شىعارادى.
— ساردار قايدا؟ — دەيدى اجەمە.
— ۇيىقتاپ جاتىر! — دەيدى اجەم.
— ويات.
اجەم ءۇي سارداردى وياتادى.
ۇيقىلى-وياۋ ەسىكتەن شىققان ءۇي ساردار كەرىلىپ، ەسىنەپ العان سوڭ:
— نە جاعداي؟ — دەيدى.
— ساردار، جاپوندىقتار اپكە-قارىنداستارىمىزدى اياق استى ەتسە، ولتىرەمىز بە، جوق؟ — دەپ سۇرايدى رىن ورىنباسار.
— ولتىرەمىز! — دەيدى ءۇي ساردار.
— ساردار، ال ەگەر ءبىر قىتايلىق ءوز اپكە-قارىنداسىمىزدى اياق استى ەتسە، نە ىستەيمىز؟
— ولتىرەمىز!
— جاقسى، ساردار! مەن دە سىزدەن وسى ءسوزدى كۇتىپ ەدىم، — دەيدى رىن ورىنباسار. — ءۇي دايا پەرىشتە قىز ساۋ ءليىڭزىنى اياق استى ەتتى. مەن جىگىتتەرگە ونى بايلاتىپ تاستادىم.
— سونداي ءىس بولدى ما؟ — دەيدى ءۇي ساردار.
— ساردار، اتۋ جازاسىن قاشان اتقارامىز؟
— قىزبەن جاتۋ... ەندى ۇلكەن قىلمىس بولا قويماس، — دەيدى ءبىر كەكىرىپ العان ءۇي ساردار كىبىرتىكتەپ.
— ساردار، قىلمىس جاساسا، حانزادا دا جازالانادى.
— سەنشە وعان قانداي جازا قولدانعان دۇرىس؟ — دەيدى ءۇي ساردار سازارا قاراپ.
— اتۋ كەرەك! — دەيدى رىن ورىنباسار تايسالماي.
ىڭىرانعان ءۇي ساردار ءوڭى بۇزىلىپ، دەگبىرسىزدەنە ارى-بەرى جۇرەدى. ارتىنشا جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىلىپ:
— رىن ورىنباسار، جۇرت الدىندا ەلۋ دۇرە سوعىپ، ءليىڭزىنىڭ ۇيىنە 20 كۇمىس تەڭگە بەرسەك بولماي ما؟ — دەيدى.
— سەنىڭ تۋعان كوكەڭ بولعانى ءۇشىن بە؟.. — دەيدى رىن ورىنباسار كەكەسىنمەن ميىعىن تارتىپ.
— سەكسەن دۇرە سوعىپ، ءليىڭزىنى قوسايىق... مەن دە ونى كىشى شەشەم رەتىندە مويىندايمىن...
رىن ورىنباسار بەلبەۋىن شەشىپ، براۋنيك ناگانىمەن قوسا ءۇي سارداردىڭ الدىنا تاستاي سالادى. ارتىنان قولىن قۋسىرىپ:
— ساردار، ىڭعايىنا قاراي كورەرسىڭ، — دەيدى. سونى ايتادى دا نىق قاداممەن ادىمداي باسىپ ءبىزدىڭ اۋلادان شىعىپ جۇرە بەرەدى.
مىلتىعىن قولىنا العان ءۇي ساردار رىن ورىنباساردىڭ تۋ سىرتىنان تىگىلە قاراعان قىلپى تىستەنىپ:
— جوعال، سۇمەلەك! وقۋشى باسىمەن مەنى باسقارعىسى كەلەدى. ون جىل قىسپا نان جەگەن اعا-شونەڭدى ءالى ەشكىم باسىنعان ەمەس، — دەيدى.
— جاناۋ، رىن ورىنباساردى جىبەرۋگە بولمايدى. جاساق جيناۋ وڭاي بولعانمەن، جەتەكشىلەردى دايىنداۋ وڭاي ەمەس، — دەيدى اجەم.
— ايەل ادام نە بىلەدى؟ — دەيدى قايتەرىن بىلمەي داعدارعان ءۇي ساردار.
— سەنى ەر ەكەن دەپ جۇرسەم، ەز ەكەنسىڭ عوي! — دەيدى اجەم.
ناگانىن جۇلىپ العان ءۇي ساردار:
— سەنىڭ نە... ولگىڭ كەلىپ تۇر ما؟ — دەيدى ايعايلاپ.
شالعايىن دار ەتكىزىپ ايىرعان اجەم ءاپپاق ومىراۋىن كورسەتىپ:
— كانە، ات! — دەيدى قاسقايىپ.
«اپا» دەپ شىڭعىرىپ جىبەرگەن اكەم اجەمنىڭ قۇشاعىنا بارىپ اسىلادى.
اكەمنىڭ سۇپ-سۇيكىمدى دومالاق باسىن، اجەمنىڭ تولعان ايداي كوركەم جامالىن كورگەن ءۇي جاناۋدىڭ ويىنا وتكەن ىستەردىڭ قانشاسى كەلىپ، قانشاسى كەتكەنى بىلگىسىز، كۇرسىنىپ جىبەرىپ، قۇرالىن تۇسىرەدى.
— كيىمىڭدى جوندە! — دەيدى سوسىن. جولاي قامشىسىن الىپ، اۋلاداعى مامااعاشتا بايلاۋلى تۇرعان قۇلا اتىن جايداق مىنە سالىپ، جاتتىعۋ الاڭىنا قاراي تۇرا شابادى.
تامعا سۇيەنىپ سويلەسىپ تۇرعان جاساقتار ءۇي سارداردى كورىپ، قايتا ساپ تۇزەپ، قاقايا قالعانىمەن، ەشكىم ءۇن قاتپايدى.
ەكى قولى بايلانعان ءۇي دايا اعاشتا تاڭۋلى تۇرادى.
اتىنان سەكىرىپ تۇسكەن ءۇي ساردار ءۇي دايانىڭ الدىنا بارىپ:
— ىستەگەنىڭ راس پا؟ — دەيدى.
— اۋزى (ءۇي جاناۋدىڭ ەركەلەتكەن اتى)، اعا-شونەڭدى تەز بوسات، ەندى سەنىڭ قول استىڭدا ىستەمەيمىن، — دەيدى ءۇي دايا.
توپتى جاساق كوز الماي ءۇي ساردارعا قارايدى.
— كوكە، سەنى اتامىن! — دەيدى ءۇي ساردار.
— ەي، يتتەن تۋعان! سەن سوندا تۋعان كوكەڭدى اتپاقپىسىڭ؟ — دەيدى ءۇي دايا ايعايلاپ. — كوكەڭنىڭ وزىڭە كورسەتكەن مەيىر-شاپاعاتىن ۇمىتىپ قالما… اكەڭ ەرتە ءولىپ، شەشەڭ ەكەۋىڭدى مەن اسىراپ، وسى كۇنگە جەتكىزگەم… ەگەر مەن بولماسام، باياعىدا يتكە جەم بولار ەدىڭدەر!
ءۇي ساردار قامشىسىن كوتەرىپ، ءۇي دايانىڭ بەتىنەن تارتىپ جىبەرەدى. «انت ۇرعان!» — دەيدى سوسىن ايعايلاپ. ارتىنشا تىزەرلەپ وتىرا قالىپ:
— كوكە، باعىپ-قاققان مەيىرىمىڭدى ەشقاشان ۇمىتپايمىن. سەن ولگەن سوڭ قارىما قارالىق بايلاپ، ازا تۇتام. مەرەكە كۇندەرى باسىڭا بارىپ، ءقابىرىڭدى سىپىرىپ تۇرام (ءدىني ءراسىم)، — دەيدى.
ءۇي ساردار اتىنا قارعىپ ءمىنىپ، قامشى باسىپ، رىن ورىنباسار كەتكەن جاققا قاراي شابا جونەلەدى. دۇبىرلەگەن ات تۇياعى دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ بارا جاتقانداي بولادى.
ءۇي دايانى اتقان كەزدە اكەم الاڭدا تۇرىپ، كۋا بولىپتى. اۋەلى ءۇي دايانى مىلقاۋ مەن قوسىننىڭ ەكى جاۋىنگەرى اۋىلدىڭ باتىس جاعىنا ايداپ اپارادى. ويتكەنى، سونداعى ساسىق قارا سۋ ىركىلگەن، ماسا-شىركەيى جىرتىلىپ-ايىرىلاتىن، جارتى اي ءپىشىندى ءيىن جاعاسى جازا الاڭى ەتىپ تاڭدالعان ەكەن. ءيىن جاعاسىندا جاپىراعى سارعايعان جالعىز اعاش ءوسىپ تۇرادى. شالشىق سۋدا باقالار شورشىپ سەكىرىپ جۇرەدى. ۇيىلگەن ۇيمەك قوقىستىڭ شەتىندە ايەل ادامنىڭ جىرتىلعان سىڭار كەبىسى جايقيىپ جاتادى.
ەكى جاساق ءۇي دايانى ءيىننىڭ جيەگىنە اپارىپ تۇرعىزىپ، قولىن بوساتىپ، مىلقاۋعا قارايدى. مىلقاۋ يىعىنداعى مىلتىعىن الىپ، شاقپاعىن قايىرىپ، تاڭدايىنا وق باسادى.
ءۇي دايا ارتىنا بۇرىلىپ، مىلقاۋعا قاراپ كۇلەدى. اكەم ونىڭ كۇلكى ۇيىرىلگەن ءجۇزىنىڭ كەشكە تامان نۇرى سولعىنداپ، باتىپ بارا جاتقان كۇننەن اۋماي قالعانىن بايقايدى.
— مىلقاۋ باۋىرىم، قولىمدى شەش. بايلاۋلى كۇيدە ولگىم كەلمەيدى.
شامالى ويلانعان مىلقاۋ مىلتىعىن ۇستاعان كۇيى ونىڭ الدىنا بارىپ، بەلىندەگى نايزاسىن الىپ، كەندىر ارقاندى قىرت ەتكىزىپ قيىپ جىبەرەدى. بىلەگىن جازىپ، ارتىنا بۇرىلعان ءۇي دايا:
— ات ەندى، مىلقاۋ باۋىرىم! جۇرەكتىڭ ۇياسىنان دالدەپ ات! جانىمدى قيناما! — دەيدى اقىرىپ.
اكەمنىڭ پايىمداۋىنشا، ادام ولەر الدىنداعى قاسقاعىم ساتتە باسقالاردىڭ وزىنە دەگەن قۇرمەتىن وياتادى ەكەن. ءۇي دايا قانشا دەگەنمەن ءبىزدىڭ گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىنىڭ تۋماسى عوي، قىلمىسى ءۇشىن جازاعا كەسىلىپ، ءولىم الدىندا تۇرعاندا دا ساسپاي، باتىرعا ءتان جۇرەكتىلىك تانىتادى. بۇل ەرلىكتەن قاتتى تەبىرەنگەن اكەم تابانى قىشىپ، بەزە جونەلۋگە شاق قالادى.
ءۇي دايا اياعىنىڭ ۇشىندا جاتقان ساسىق سۋلى يىنگە قاسقايا قاراپ تۇرادى. قاشىپ شىققان جاسىل تۇڭعيىق گ ۇلى مەن قاۋاشاعى ءاپپاق جابايى تۇڭعيىق گ ۇلىنىڭ ءوسىپ تۇرعانىن بايقايدى. ودان ءيىننىڭ قارسى جاعىندا كۇن ساۋلەسىنە شومىلىپ، جايقالىپ تۇرعان گاۋلياڭدى كورەدى. سوسىن ءور داۋىسپەن:
— گاۋلياڭ ءپىستى، گاۋلياڭ قىزاردى. جاپوندىق كەلدى ءتۇرى ىزعارلى. ەل ويران بولىپ، شاڭىراق قيرادى... — دەپ شىرقاي جونەلەدى.
مىلقاۋ مىلتىعىن ءبىر كوتەرىپ، ءبىر تۇسىرەدى.
— مىلقاۋ، ساردارعا ايتىپ، مىنانى قۇتقارايىق، — دەيدى ەكى جاساق.
مىلتىعىنا تايانعان مىلقاۋ ءۇي دايانىڭ بۇزىپ، بىت-شىتىن شىعارىپ ايتقان ءانىن تىڭداپ، ءبىر ءسات تۇرادى.
ءۇي دايا ارتىنا بۇرىلىپ، وتتى كوزىمەن اتا قاراپ:
— ات، باۋىرىم ەندى! الدە ماعان ءوزىمدى وزىمە اتقىزباقپىسىڭ؟ — دەيدى اعايلاپ.
مىلتىعىن وقتاعان مىلقاۋ ءۇي دايانىڭ جالپاق باسىن قاراعا الىپ، قارۋ ماساسىن باسىپ قالادى.
ءۇي دايانىڭ باسىنىڭ سىنعان قىشتاي بىت-شىت بولعانىن كورگەن اكەم، وسى كورىنىسكە ىلەسە «تارس» ەتكەن جويقىن داۋىستى دا ەستيدى. گۇرسىل ىشىندە مىلقاۋ باسىن جەرگە سالبىراتادى. مىلتىق اۋزىنان اق-بوز ءتۇتىن اقتارىلادى. ءبىر ءسات قوزعالماي تۇرعان ءۇي دايانىڭ دەنەسى كەنەت كەسكەن اعاشتاي وپىرىلىپ، ءيىن ىشىنە قۇلايدى.
مىلتىعىن سۇيرەتكەن مىلقاۋ ەكى جاساقتى سوڭىنان ەرتىپ جولىنا تۇسەدى.
جۇرەكتەرى تاس توبەلەرىنە شىققان اكەم مەن ءبىر توپ بالا انتالاپ، ءيىن جاعاسىنا جەتىپ بارادى. قاباقتا تۇرىپ شالشىقتا شالقاسىنان جاتقان ءۇي دايانى كورەدى. ونىڭ تۇتاس بەت-جۇزىنەن جالعىز عانا اۋزى امان قالعان ەكەن. توبە سۇيەگى الدەقاشان ۇشىپ كەتىپتى. ميى ەزىلىپ، تومەن اعىپ، قوس قۇلاعىنا تولىپ قالىپتى. ءبىر كوزىنىڭ قاراشىعى شاراسىنان شىعىپ، ءبىر تال ءجۇزىم قۇساپ شىقشىتىنىڭ تۇسىندا ءىلۋلى تۇرادى. دەنەسى مايىسىپ قۇلاپ تۇسكەندە قويمالجىڭ باتپاق جان-جاققا شىشىراپ، الگىندەگى ناپ-نازىك تۇڭعيىق گ ۇلىنىڭ ساباعىن مايىستىرعان ەكەن، ءاپپاق جىبەك جىپتەي سوزىلىپ، بىلەگىنىڭ قاسىندا جاتادى. اكەمنىڭ مۇرنىنا تۇڭعيىق گ ۇلىنىڭ حوش ءيىسى كەلەدى.
كەيىن رىن ورىنباسار ءىشى سارى تورعىنمەن ادىپتەلىپ، سىرتى مىس تەڭگە ءتۇستى سۇيىق مايمەن سىلانعان، ارشا تابىت الىپ كەلىپ، ءۇي دايانى دابىرالى راسىممەن جەرلەيدى. ءقابىرى ءيىن جاعاسىنداعى جالعىز تالدىڭ استىنان قارايادى. سۇيەك شىعاتىن كۇنى رىن ورىنباسار قارا كيىم كيىپ، سول بىلەگىنە قىزىل تورعىننان بەلگى بايلاپ، بويىن تىك ۇستاپ، شاشىن جالتىراتا تاراپتى. قارالىق تاققان ءۇي ساردار وكىرىپ-باقىرىپ جىلايدى. اۋىلدان شىعا بەرە ول سۋ جاڭا قىش تەگەنەنى كەسەككە پەرىپ قالىپ، كۇل-تالقانىن شىعارادى.
سول كۇنى اجەم اكەمە دە اق شۇبەرەكتەن قارالىق تاعىپ بەرەدى. ءوزى دە تاعادى. قولىنا جاس تالدان تاياق ۇستاعان اكەم ءۇي ساردار مەن اجەمنىڭ سوڭىنان ەرەدى. قىش تەگەنە كەسەككە ءتيىپ بىت-شىتى شىعىپ، سىنىقتارى جان-جاققا شاشىراعان كورىنىستى كورگەن اكەم ءۇي دايانىڭ باس سۇيەگىنىڭ قاڭىلتاق كىرپىشتەي جارىلىپ، بىتىراي شاشىلعانىن ەسىنە الادى. ءدال وسى بىر-بىرىنەن ايىرعىسىز ەكى جارىلۋدىڭ اراسىندا ىشكى ءبىر تابيعي بايلانىس بارىن انىق اڭدايدى. وسى جولعى ءىس پەن الدىڭعى وقيعانى بىرلەستىرە قاراعاندا، ءۇشىنشى ءبىر جاعداي جارىققا شىعاتىنداي بوپ سەزىلەدى وعان.
كوزىنەن جالعىز تامشى جاس اقپاعان اكەم سۇيەك شىعارعانداردى باجايلاپ باقىلاۋمەن بولادى. قارالى توپ تالدىڭ استىنا كەلىپ قورالانىپ تۇرعاندا، ون التى اتپال ازامات الگى اۋىر تابىتتى جۋان كەندىر ارقانمەن ەكى جاعىنان كوتەرىپ، قابىرگە جايلاپ تۇسىرەدى. ءۇي ساردار جەردەن ءبىر ۋىس توپىراق الىپ، بەزىرەيگەن كۇيى تابىتتىڭ قاقپاعىنا قاراي تاستايدى. ونىڭ سار ەتكەن دىبىسى كىسىلەردىڭ كوڭىلىن قوبالجىتادى. كۇرەك ۇستاعان بىرنەشە جىگىت قارا توپىراقتى كۇرەپ الىپ، كور ىشىنە لاقتىرادى. رەنجىگەن تابىت ىڭىرانىپ، بىرتە-بىرتە قارا توپىراقتىڭ استىنا ەنىپ بارا جاتادى.
كۇرەلگەن توپىراق ءقابىردى تولتىرىپ، جەردىڭ بەتىنە كوتەرىلەدى. ودان تومپايىپ، ءسۇيىر توبەلى تومپەشىككە اينالادى. ءۇي ساردار جانقۇرالىن سۋىرىپ، بيىك تالدىڭ ۇستىندەگى كوك اسپانعا قاراي ارت-ارتىنان ءۇش تال وق اتادى. اتىلعان وق تالدىڭ ءتاجىن ەندەپ ءوتىپ، ساباعىنان ۇزىلگەن بىرنەشە تال سارعايعان جاپىراق بوس كەڭىستىكتە قالقىپ جۇرەدى. جارقىراعان ءۇش تال جەز يىندەگى ساسىق سۋعا ىرشيدى. ءبىر ەر بالا يىنگە سەكىرىپ ءتۇسىپ، جاسىل باتپاقتى شالپىلداتا كەشىپ بارىپ، جەزدەردى تەرىپ الادى.
رىن ورىنباسار دا براۋنيك ناگانىن الىپ، اسپانعا ارت-ارتىنان ءۇش وق اتادى. ناگان ۇڭعىسىنان ۇشىپ شىققان وقتار ىسقىرعان كۇيى گاۋلياڭ ۇستىندەگى كەڭىستىككە قاراي سامعايدى. ءۇي ساردار مەن رىن ورىنباسار ءتۇتىنى شۇبالعان قۇرالدارىن ۇستاپ، بىر-بىرىنە قارايدى. باسىن يزەگەن رىن ورىنباسار: «ناعىز قاھارماندىق مىنەز!» — دەيدى. ىلە جانقۇرالىن بەلىنە قىستىرادى دا، ارشىندى قاداممەن ادىمداپ اۋىلعا قاراي تارتىپ وتىرادى.
ءۇي سارداردىڭ قولىنداعى ناگاننىڭ جايمەن كوتەرىلگەنىن، قۇرال قاراۋىلىنىڭ كەتىپ بارا جاتقان رىن ورىنباساردىڭ تۋ سىرتىنان كەزەلگەنىن اكەم بايقايدى. بەيىت باسىنا كەلگەندەر قاتتى ساسادى. ءبىراق، ءۇن شىعارۋعا باتىلدارى جەتپەيدى. بۇدان مۇلدە بەيحابار رىن ورىنباسار بىركەلكى ىرعاقپەن ادىمىن ۇلكەن تاستاپ، ءتىستى دوڭگەلەكتەي شىر اينالعان كۇنگە قاراپ، اۋىلدى بەتكە الىپ كەتە بارادى. اكەم ءۇي سارداردىڭ قولىنداعى جاراقتىڭ انتەك سىلكىنگەنىن اڭدايدى. ارالىق سونشاما الىس، قۇرال سونشاما السىزدەي سەزىلىپ، تارس ەتكەن دىبىستى، ءتىپتى، ەستىمەي قالادى. اكەم ۇشقان وقتىڭ اۋانى قاق جارىپ بارىپ رىن ورىنباساردىڭ قاپ-قارا شاشىن جاناپ وتكەنىن كورەدى. بۇعان دا قايىرىلىپ قاراماعان رىن ورىنباسار نىق-نىق باسقان ىرعاقتى جۇرىسىنەن جاڭىلماي، العا وزا بەرەدى. اكەم رىن ورىنباسار جاقتان كەلگەن، ەرىن ۇشىمەن ۇرلەگەن تانىس ىسقىرىقتى ەستيدى — قۇلاققا ابدەن ءسىڭىستى بولعان «گاۋلياڭ ءپىستى، گاۋلياڭ قىزاردى!» ءانىنىڭ اۋەنى. اكەمنىڭ كوزىنە جاس تولادى. رىن ورىنباسار جۇرگەن سايىن الىستاپ، الىستاعان سايىن تۇلعاسى زورايا تۇسەدى. ءۇي ساردار تاعى ءبىر وق اتادى. بۇل جولعى مىلتىق داۋىسى جەر-كوكتى ءدۇر سىلكىندىرەدى. ىسقىرىپ ۇشقان وق تا قۇددى تارس ەتكەن ءۇن سەكىلدى اكەمە انىق ەستىلەدى. وق ءبىر ءتۇپ گاۋلياڭعا بارىپ تيەدى. ۇزىن ساباق قىرقىلا قۇلايدى. قيسايعان گاۋلياڭ ماساعى جانتايىپ، جەرگە تاياعان تۇستا تاعى ءبىر وق ءتيىپ، بىت-شىتى شىعادى. شوشىپ قالعان اكەمنىڭ كوزىنە رىن ورىنباسار جول جاعاسىنا ەڭكەيىپ، ءبىر شوق ساپ-سارى وشاعان گۇلىن ءۇزىپ الىپ، مۇرنىنا اپارىپ، ۇزاق يىسكەپ بارا جاتقانداي بوپ كورىنەدى.
«رىن ورىنباسار كوممۋنيست بولۋى مۇمكىن. كوممۋنيستەردەن باسقالاردىڭ اراسىنان مۇنداي باتىر شىعۋى ەكىتالاي»، — دەگەندى اكەم ماعان تالاي رەت ايتقان بولاتىن. وكىنىشتىسى، رىن ورىنباساردىڭ قاھارماندىق عۇمىرى تىم قىسقا بولادى. ارشىندى قاداممەن الشاڭداپ، ايدارىنان جەل ەسىپ، ۇزاپ كەتكەننەن كەيىن، ارادا ءۇش اي وتكەندە، براۋنيك ناگانىن ءسۇرتىپ وتىرعان ول ابايسىزدا وق شىعارىپ، ءوزىن اتىپ الادى. وڭ كوزىنەن كىرگەن وق وڭ قۇلاعىنان شىعادى. جارتى بەتىن تۇتاس تەمىر ءتۇستى كوك ۇنتاق جاۋىپ، وڭ قۇلاعىنان تورت-بەس تامشى قان اعادى. مىلتىق داۋىسىن ەستىگەن ادامدار لاپ قويىپ ىشكە كىرگەندە، الدەقاشان جان ۇزگەن جىگىت جەردە سۇلاپ جاتادى.
رىن ورىنباساردىڭ براۋنيك ناگانىن قولىنا العان ءۇي ساردار ءۇنسىز قاراپ، ۇزاق تۇرادى.
Vءىى
اپكىش اعاشپەن قىسپا نان كوتەرگەن اجەم مەن ەكى شەلەك بۇرشاق بوتقاسىن يىقتاعان ۋاڭ ءۋىنيدىڭ ايەلى ءموشۇي وزەنىندەگى ۇلكەن كوپىرگە قاراي اسىعا باسىپ جولعا شىعادى. ولار اۋەلدە گاۋلياڭ القابىن قيعاشتاي كەسىپ، وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي توتە تارتپاقشى بولادى. ءبىراق، گاۋلياڭ اراسىنا كىرگەن سوڭ وندا اپكىشپەن ءجۇرۋدىڭ مۇمكىن ەمەسىن بىلەدى. «جەڭەشە، توتە جولمەن تارتالىق. الىس بولعانمەن، ءجۇرىسىمىز جىلدام بولادى»، — دەيدى اجەم.
اجەم مەن ۋاڭ ءۋىنيدىڭ ايەلى قالىقتاعان قۇس قۇساپ كوسىلگەن ۇلان كەڭدىكتە اپتىعا باسىپ ۇشىپ وتىرادى. قىزىل كۇرەڭ مەشپەتىن اۋىستىرىپ كيگەن اجەمنىڭ قارا بوياۋعا بويالعان شاشى قۇبىلا جىلتىرايدى. تىعىرشىقتاي عانا ۋاڭ ءۋىنيدىڭ ايەلىنىڭ قول-اياعى ءتىپتى جەڭىل ەكەن. ءۇي ساردار قول جيىپ، كولىك سايلاعان تۇستا ول ۋاڭ ءۋىنيدى ءبىزدىڭ ۇيگە ەرتىپ كەلىپ، قوسىنعا العىزۋ ءۇشىن اراعا اجەمدى سالادى. اجەم بىردەن كەلىسەدى. ءۇي ساردار اجەمنىڭ كوڭىلى ءۇشىن عانا ۋاڭ ءۋىنيدى الىپ قالادى. ءۇي ساردار ودان: «ولىمنەن قورقاسىڭ با؟» — دەپ سۇرايدى. ول: «قورقامىن» — دەيدى. سوندا ونىڭ ايەلى: «ساردار، ونىڭ قورقامىن دەگەنى قورىقپايمىن دەگەنى. جاپوننىڭ قىرعي ءۇشاقتارى كەلىپ ءۇش ۇلىمىزعا بومبا تاستاپ، جاپىراق-جاپىراق قىلىپ شاشىپ كەتتى عوي»، — دەيدى.
ۋاڭ ۋىني تۋمىسىندا اسكەر بولۋعا جارامايتىن ادام ەكەن. وڭ مەن سولىن تەز ايىرا المايتىن، اڭعارىمى كەم، سەزىمتالدىعى تومەن، تىم ساياق بولىپتى. الاڭدا قادامداپ جۇرۋگە جاتتىققان كەزدە رىن ورىنباساردان قانشا رەت تاياق جەگەنىن ەشكىم بىلمەيدى. ايەلى وعان «وڭ قولىڭا گاۋلياڭ ساباعىن ۇستاپ ال، «وڭعا بۇرىل» دەگەن بۇيرىقتى ەستىگەندە، گاۋلياڭ ۇستاعان قولىڭا قاراي بۇرىل» دەپ اقىل ۇيرەتەدى. اسكەر قاتارىنا الىنعان كەزدە ۋاڭ ءۋىنيدىڭ قولىندا قۇرال بولماپتى. اجەم وعان ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قۇس مىلتىعىن ۇستاتقان.
يرەڭدەگەن ءموشۇي وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى بيىك قىرمەن جۇرگەن ولاردىڭ اياقتارىنىڭ استىنان اشىلعان سارى گۇلدەر مەن تاياۋ جەردە جايقالا ءوسىپ تۇرعان قىزىل گاۋلياڭعا قاراۋعا مۇرسالارى بولمايدى. شىعىستى بەتكە الىپ زىتادى دا وتىرادى. ۋاڭ ءۋىنيدىڭ ايەلى قيىنشىلىقتى كوپ كورىپ، ىسىلعان ادام ەكەن. ال اجەم — باردام جەردەن شىققان باقۋاتتى ايەل عوي، دىڭكەلەپ، قارا تەرگە مالشىنعاندا، ۋاڭ ءۋىنيدىڭ ايەلىنەن جالعىز تامشى ءسول شىقپايدى.
اكەم كوپىرگە ەرتە جەتەدى. ءۇي ساردارعا «قىسپا نان ءقازىر كەلەدى» — دەپ مالىمدەيدى. ريزا بولعان ءۇي ساردار ونىڭ باسىنان سيپاپ قويادى. قوسىننىڭ جارتىسىنان كوبى تاناۋلارىن كۇنگە توسىپ، گاۋلياڭ اراسىندا جاتىر ەكەن. بوس وتىرىپ ءىشى پىسقان اكەم ىلە مىلقاۋ توبىنداعىلاردىڭ نە ىستەپ جاتقانىن بىلمەك بولىپ، جولدىڭ باتىس جاعىنا وتەدى.
بار زەيىنىمەن بەرىلىپ قانجار قايراپ وتىرعان مىلقاۋدىڭ تۇسىنان شىعادى. جۇزىندە جەڭىسكە جەتكەن ادامنىڭ كۇلكىسى ويناعان اكەم، بەلىندەگى براۋنيك ناگانىن قولىمەن باسىپ قويىپ، ونىڭ تۋرا الدىنا بارىپ تۇرادى. اكەمدى كورگەن مىلقاۋ ىرجيىپ كۇلەدى. قاسىنداعى كىسىلەردىڭ ءبىرى قورىلداپ ۇيىقعا باتىپ، قالعاندارى بەي-جاي كۇيدە، شالقالارىنان ءتۇسىپ قىبىرسىز جاتادى. اكەممەن سويلەسۋگە ەشكىمنىڭ قۇلقى بولمايدى.
اكەم جۇگىرىپ تاس جولعا شىعادى. سارى توپىراقتى جول اقشۋلان تارتىپ، قۇلازي كوسىلەدى. وتكىر تىستەرىن جوعارى قاراتىپ كولدەنەڭ تاستالعان ءتورت تىرمانى كورگەن اكەم: «جاۋدى توسا-توسا تاعاتتارى ابدەن تاۋسىلعان ەكەن عوي» دەپ ويلايدى. سۋ ۇستىندە بۇكىرەيگەن تاس كوپىر اۋرۋدان جاڭا ايىققان ادامداي كۇجىرەيىپ تۇرادى. ارتىنشا اكەم وزەن قىرىنا كەلىپ وتىرادى. شىعىسقا قارايدى. باتىسقا كوز جىبەرەدى. بىردە اعىپ جاتقان وزەنگە، ەندى بىردە جابايى ۇيرەكتەرگە نازار تاستايدى. وزەن ايدىنى سونداي كوركەم ەدى. جاعاداعى ءاربىر تال ءشوپ ءتىرى، اۋناعان ءاربىر تولقىننىڭ استىندا سىر جاسىرىنعانداي بولىپ سەزىلەدى. اكەم جىلقىنىكى، نە قاشىردىكى ەكەنى بەلگىسىز، بىتىك وسكەن ءبىر شوق قالىڭ ءشوپ باسىپ قالعان اق سوڭكە سۇيەكتەردى كورەدى. سول ءسات ەسىنە تاعى دا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قارا قاشىرلارى تۇسەدى.
كوكتەمدە بوس جاتقان يەن اڭىزدا جابايى قوياندار قاشىپ، قاشىرعا ءمىنىپ، قولىنا قۇس مىلتىعىن العان اجەم قۇلاعىن جىمىرا زىتقان ولاردى قۋىپ، ارتىنا مىنگەسكەن اكەم بەلىنە تاس بولىپ جابىسىپ، ابدەن دالاقتار ەدى. قاشىردىڭ دۇبىرىنەن ۇرىككەن قاشقىنداردىڭ كوبىن اجەم اقىرى اتىپ الاتىن. ۇيگە قايتقاندا قاشىردىڭ موينىندا سالاقتاعان ۇزىن ءبىر تىزبەك قويان كەلە جاتار ەدى. اجەمنىڭ ازۋ تىستەرىنىڭ اراسىندا گاۋلياڭ ءدانىنىڭ ۇلكەندىگىندەي تەمىر تۇيىرشەك قىستىرۋلى ءجۇرىپتى. جابايى قوياننىڭ ەتىن جەگەندە كىرىپ كەتكەن ەكەن، قالاي شۇقىلاسا دا شىقپاي قويىپتى.
اكەم ەڭسەلى كىربەكتىڭ ۇستىنەن قۇمىرسقا كورەدى. ءبىر توپ قىزىل-كۇرەڭ قۇمىرسقا اسىعىس قيمىلداپ، الدەقايدا ىلعال توپىراق اكەتىپ بارا جاتىپتى. اكەم ولاردىڭ جولىنا بارماقتاي بۇرتىك قويىپ قويادى. جىبىرلاعان جاندىكتەر ودان اينالىپ وتپەي، ۇستىنە قاراي ورمەلەيدى. اكەم ىلە بۇرتىكتى الىپ، وزەنگە تاستاي سالادى. تۇسكەن جەردەن تولقىن تاراعانمەن، سۋدان دىبىس شىقپايدى.
ءتۇس بولادى. وزەن سۋىنان دىرىلدەپ ىپ-ىستىق، جاعىمسىز لەپ كوتەرىلەدى. بارلىق جەر جارقىراپ، بارلىق جەردەن ىزىڭداعان ءۇن تارايدى. اكەم جەر مەن كوكتىڭ اراسىن گاۋليانىڭ قىزىل توزاڭى باسقانداي، گاۋلياڭ اراعىنىڭ حوش ءيىسى يەلەگەندەي كۇيگە تۇسەدى. قول-اياعىن سوزىپ، شالقاسىنان جاتادى. سول ءسات اكەمنىڭ جۇرەگى اتشا تۋلاپ قويا بەرەدى. ومىردە قانداي دا ءبىر سارىلا كۇتۋدىڭ ناقتى ناتيجەسى بولاتىنىن، ول ناتيجەنىڭ سونشاما وڭاي جانە سونداي تابيعي بولاتىنىن ول كەيىن بىلەدى. اكەم قىزىل گاۋلياڭ اراسىنداعى تاس جولدا جاسىل قوڭىز ءتارىزدى ءتورت قۇبىجىقتىڭ وزدەرىنە قاراي ءۇن-تۇنسىز ورمەلەپ كەلە جاتقانىن بايقايدى.
— ماشينە!
تۇسىنىكسىز بىردەڭە دەپ بىلدىرلاعان اكەمنىڭ ءسوزىن ەشكىم ەلەمەيدى.
— جاۋدىڭ ماشينەسى!
ورنىنان اتىپ تۇرعان اكەم اققان جۇلدىزداي زىمىراپ كەلە جاتقان ماشينەگە تىكسىنە قارايدى. ماشينەنىڭ ارتىنان شۇباتىلعان ۇزىن قۇيرىق، الدىڭعى جاعىنان قوزعالمالى اق جارىق شاشقان قوس شىراق كورەدى.
— ماشينە كەلدى!
اكەمنىڭ ايعايى قۇددى ءبىر وتكىر پىشاق سەكىلدى بارشا ادامنىڭ ءۇنىن باس كوتەرتپەي قيىپ تۇسەدى. گاۋلياڭ القابىن مەڭىرەۋ تىنىشتىق باسادى.
قاتتى قۋانعان ءۇي ساردار:
— بالدىزدار اقىرى كەلگەن ەكەن عوي! باۋىرلار، تەز دايىندالىڭدار! مەن ات دەگەندە، اتىڭدار! — دەيدى ايعايلاپ.
جولدىڭ باتىس جاعىندا وتىرعان مىلقاۋ ورنىنان تۇرىپ، قۇيرىعىن قاعادى. بەلدەرىن بۋىپ، قارۋلارىن قولدارىنا العان جاساقتار وزەن قىرىنىڭ قاپتالىنا بارىپ جابىسادى.
ماشينەنىڭ گۇرىلى انىق ەستىلەدى. اۋىر براۋنيك ناگانىن قولىنا الىپ، ءۇي سارداردىڭ قاسىندا جاتقان اكەمنىڭ بىلەزىگى شىمىر-شىمىر ۇيىپ، الاقانىنان شىپ-شىپ تەر شىعادى. باس بارماعىنىڭ قالىڭ ەتى وقىس تىرجىڭ ەتىپ، ءارى قاراي توقتاماي بۇلكىلدەي جونەلەدى. اكەم بارماق باسىنداي ەتتىڭ تۇراقتى ىرعاقپەن جىبىرلاعانىنا شوشىنا قاراپ، ىشىندە قابىرشاعىن جارىپ شىعۋعا تالپىنىپ جاتقان بالاپان بارداي سەزىنەدى. ودان ءارى بۇلكىلدەتكىسى كەلمەگەن اكەم ونى بارماعىمەن باسقاندا، جالعاسىپ تۇرعان تۇتاس بىلەگى دىرىلدەپ كەتەدى. ءۇي ساردار بايقاپ قالىپ، ارقاسىنان جەڭىل مىتىعاندا، بۇلكىل شىپ تيىلادى. اكەم براۋنيك ناگانىن سول قولىنا الادى. وڭ قولىنىڭ تارتىلىپ قالعان بەس ساۋساعى كوپكە دەيىن جازىلماي قينايدى.
اعىزىپ كەلە جاتقان ماشينە جاقىنداي تۇسەدى. شەكەسىندەگى باقىرايتىپ اشىپ العان ات تۇياعىنداي ەكى كوزى قوس جولاق جارىق شاشىپ، دۇرىلدەگەن ءۇنى نوسەر الدىنداعى داۋىلداي گۇركىرەپ، ءبىر ءتۇرلى بەيتانىس، ادام جۇرەگىن ەزگەندەي توسىن تەبىرەنىس الىپ كەلە جاتادى. ومىرىندە تۇڭعىش رەت ماشينە كورگەن اكەم «بۇل قۇبىجىق ءشوپ جەي مە، الدە جەم جەي مە، سۋ ىشە مە، الدە قان ىشە مە... ولار ءبىزدىڭ ۇيدەگى ەكى ۇلكەن جاس، كۇشتى ءارى بەلى جىڭىشكە قاشىردان الدەقايدا جۇيرىك ەكەن» دەپ ويلايدى. اي سەكىلدى دوڭعالاقتارى كوز ىلەسپەي زىرلاپ، سارى توپىراقتى اسپانعا كوتەرىپ، تاياپ قالادى. بىرتە-بىرتە ۇستىندەگى زاتتار دا كورىنە باستايدى. تاس كوپىرگە جەتە بەرە ءجۇرىسىن كىلت باياۋلاتقاندا قۇيرىعىنان باستاپ كومگەن قويۋ شاڭ باسىنان ءبىر-اق شىعادى. الدىڭعى ەكى ماشينەدەگى ۇستىلەرىنە ورىك سارى كيىم، باستارىنا جارقىراعان تەمىر قالپاق كيگەن 20 شاقتى ادامدى بۇلدىر تۇمان جاۋىپ قالادى... تەمىر قالپاقتىڭ «بولات دۋلىعا» اتالاتىنىن اكەم كەيىن بىلەدى... ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز ەلۋ سەگىزىنشى جىلى جاپپاي بولات قورىتۋ ناۋقانى باستالعاندا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شويىن قازانىن دا قالدىرماي جيىپ اكەتتى. بولات-تەمىر ۇيىندىلەرىنىڭ اراسىنان اعام ۇرلاپ اكەلگەن بولات دۋلىعانى وتقا قويىپ، سۋ قايناتىپ، اس ازىرلەدىك. جالىن شارپىپ، ءتۇسى وزگەرىپ كەتكەن بولات دۋلىعاعا قادالا قاراپ وتىرعان اكەمنىڭ كوك-جاسىل كوزدەرىنەن قارتايعان تۇلپاردىڭ قاسىرەتتى شەرى ۇشقىندادى... ورتاداعى ەكى ماشينەگە ەشكىنىڭ ۇلكەندىگىندەي اق داعارلار تيەلىپ، ەڭ سوڭعىسىنا دا الداعىلار سياقتى باستارىنا تەمىر دۋلىعا كيگەن جيىرما شاقتى جاپون اسكەرى جايعاسىپتى.
وزەن قىرىنا تاياعان كولىكتەردىڭ باياۋ اينالعان دوڭگەلەكتەرى تىم ۇلكەن ەدى. قولاپايسىزداۋ، ءتورت بۇرىش كەلگەن تۇمسىعى اكەمنىڭ كوزىنە الىپ شەگىرتكەنىڭ باسى بولىپ كورىنەدى. بۇرقىراعان شاڭ-توزاڭ باسىلعان سوڭ ماشينەنىڭ ارتىنان كوك ءتۇتىن بۋداقتايدى.
اكەم باسىن موينىنا الىپ بۇعا تۇسەدى. بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءبىر سىزدى سۋىق تابانىنان ورلەپ، كىندىگىنە شاۋىپ، سوندا جينالا-جينالا قوعامدالىپ، ۇلكەن قۋاتقا اينالادى. اكەم كىشى دارەت قىسقانىن سەزەدى. قىسىلعانى سونشا، شۇمەتايىنىڭ باسىنان سۋ تامشىلاپ تۇرعانداي كۇي كەشەدى. بار كۇشىمەن تاقىمىن قىسىپ، اتىلۋعا تاقاۋ تۇرعان سۇيىق ءزاردى تەجەيدى. «ءيتتىڭ كۇشىگى، قوزعالما!» — دەپ زەكيدى ءۇي ساردار.
شاراسىز قالعان اكەم «وكىل اكە» دەپ سىبىرلاپ، دارەت سىندىرىپ كەلۋگە رۇقسات سۇرايدى.
ءۇي ساردار رۇقسات بەرەدى. اكەم گاۋلياڭ اراسىنا بارىپ، وت ءتيىپ كەتكەندەي ناسىبايىنىڭ ۇشىن دۋىلداتا اشىتقان گاۋلياڭ تۇستەس اششى ءزارىن كۇشىنىپ جاتىپ ارەڭ ساريدى. ءوزىن كەرەمەت جەڭىلدەپ قالعانداي سەزىنەدى. ويدا جوقتا كوزى ءتۇسىپ كەتكەن ول جاساقتاردىڭ عيباداتحاناداعى تاس مۇسىندەردەي تۇنەرىپ، عاجاپ سۇستى كەيىپكە ەنگەنىن كورەدى. ءتىلى شىعىپ، سالاقتاپ كەتكەن ۋاڭ ءۋىنيدىڭ كوزدەرى كەسىرتكەنىڭ كوزدەرىندەي باقىرايىپ، مەڭىرەيىپ قالعانىن بايقايدى.
ماشينەلەر تۇيسىگى بار الىپ ماقلۇق قۇساپ دەمدەرىن ىشىنەن الىپ، ورمەلەپ كەلە جاتادى. اكەم ولار جاقتان تاراعان جاعىمدى ءيىستى سەزەدى. ءدال وسى كەزدە قىزىل جىبەك مەشپەتى تەرگە مالشىنعان اجەم مەن القىنا دەم العان ۋاڭ ءۋىنيدىڭ ايەلى يرەڭدەگەن ءموشۇي وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى بيىك قىردان قارا كورسەتەدى.
ءبىر اپكىش قىسپا نان كوتەرگەن اجەم مەن ەكى شەلەك بۇرشاق بوتقاسىن يىقتاعان ۋاڭ ءۋىنيدىڭ ايەلى ءموشۇي وزەنىندەگى سۇركەيلى تاس كوپىرگە قاراي تاياپ كەلە جاتادى. «جەتتىك-اۋ، ايتەۋىر، جەڭەشە»، — دەپ قويادى كوڭىلى جايلانعان اجەم ۋاڭ ءۋىنيدىڭ ايەلىنە. ۇزاتىلعاننان بەرى باي دا باقۋاتتى عۇمىر كەشكەن اجەمنىڭ كوتەرىپ كەلە جاتقان اۋىر نانى بالعىن يىعىندا تەرەڭ ءىز قالدىرادى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاسىپ، دۇنيەدەن بىرگە وتكەن ول داق كەيىن اجەمە ەرىپ ءۇشباققا كوتەرىلەدى. مىنە، سول كوگىلدىر داق — اجەمنىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا ەرلىكپەن قارسى تۇرعان ايدىك داڭقىنىڭ ناقتى ايعاعى.
بۇل جولى دا اكەم اجەمدى ەلدەن بۇرىن كورەدى. الدەنە تىلسىم كۇشتىڭ اسەرىندە، جۇرتتىڭ ءبارى بىرتە-بىرتە تاياپ كەلە جاتقان ماشينەدەن كوزدەرىن الماي قادالىپ تۇرعاندا، ءجۇزىن باتىسقا بۇرىپ، قىزىل كوبەلەك بولىپ ۇشىپ كەلە جاتقان اجەمدى بايقايدى. «اپا!» دەپ ايعاي سالادى.
اكەمنىڭ ساڭق ەتكەن داۋىسى بەرىلگەن بۇيرىق بوپ، جاپون ماشينەلەرىنەن وق جاڭبىرشا جاۋادى. ماشينەلەردىڭ ۇستىنە قۇرىلعان ءۇش سيرىقتى پۋلەمەتتەر ءۇنى جاۋىندى تۇندە ابالاعان يت شاۋىلىندەي قۇمىعا ەستىلەدى. اكەم اجەمنىڭ كيىمىنىڭ كەۋدە تۇسى جىرتىلىپ، ەكى تەسىك تەسىلگەنىن كورەدى. «اھ!» دەپ ىشقىنىپ، شالقالاي قۇلاعان اجەمنىڭ اپكىش اعاشى جاۋىرىنىنىڭ استىندا قالادى. ءبىر شارباق قىسپا نانى وزەن قىرىنىڭ تۇستىك جاعىنا، تاعى ءبىر شارباعى تەرىستىك جاعىنا قاراي دومالايدى. اق جايما، جاسىل سارىمساق، جۇمساق جۇمىرتقالار كوگال بەتكەيگە جامىراي شاشىلادى.
اجەم قۇلاعاننان كەيىن ۋاڭ ءۋىنيدىڭ ايەلىنىڭ شارشىلاۋ كەلگەن باسىنان اتىلعان قىزىل-سارى سۇيىقتىق الىسقا، كادىمگىدەي قاشىققا، وزەن قىرىنىڭ استىنداعى گاۋلياڭعا قاراي شاشىرايدى. الاسا بويلى تاپال ايەلدىڭ وق تيگەن سوڭ ءبىر ادىم ارتقا شەگىنىپ بارىپ، بويى بوساي مايىسىپ، وزەن قىرىنىڭ تۇستىك جاعىنا قيسايا بەرگەنىن، ودان دومالاپ وزەن تاعانىنا تۇسكەنىن اكەم كورىپ تۇرادى. كوتەرىپ كەلە جاتقان ەكى شەلەك بوتقاسى اقتارىلىپ، باتىردىڭ قانىنداي بوپ جان-جاققا جايىلادى. تەمىر شەلەكتىڭ ءبىرى قاعىلا-سوعىلا بارىپ، قارا بوتانا بوپ جوڭكىلگەن وزەن سۋىنا ءتۇسىپ، باياۋ قالقىپ مىلقاۋدىڭ الدىنان وتەدى. تاس كوپىردىڭ تىرەۋىنە بىر-ەكى سوعىلىپ الىپ، كوپىر تەسىگىنەن شىعادى دا، ءۇي سارداردىڭ، ودان اكەمنىڭ، ودان ۋاڭ ۋىني جانە اعايىندى فاڭ ليۋ مەن فاڭ چيلەردىڭ كوز الدارىندا اۋدارىلا جىلجىپ كەتە بارادى.
«اپا!»
كوكىرەگى قارس ايىرىلا شىڭعىرعان اكەم وزەن قىرىنا سەكىرىپ شىعادى. ۇستاماقشى بولعان ءۇي ساردار قارماي الماي قالادى. «قايت!» دەپ اقىرادى سوڭىنان. اكەم ءۇي سارداردىڭ بۇيرىعىن ەستىمەيدى... مۇلدە ەستىمەيدى. قۋشيعان ارىق بويى جىپ-جىڭىشكە وزەن قىرىنىڭ ۇستىندە الۋان ءتۇرلى كۇن ساۋلەسىنە بويالىپ جۇگىرىپ بارا جاتادى. ول بيىك قىرعا قارعىپ شىققان ساتتە ناگانىن جاپىراعى ۇزىلگەن ءبىر ءتۇپ التىن-سارى وشاعان گ ۇلىنىڭ تۇبىنە لاقتىرىپ كەتەدى.
قۇشاعىن جايعان اكەم اجەمە قاراي قۇستاي ۇشادى. جاعا جەرگە تۇسكەن ينەنىڭ سىڭعىرى ەستىلەردەي بوپ تىنىپ قالادى. وزەن سۋى توقتاپ قالعانداي بەتى عانا جارقىراپ، ءۇنىن استىنا جۇتادى. تۋ سىرتتاعى گاۋلياڭ قىبىرسىز مۇلگيدى. قىر ۇستىندە جۇگىرىپ بارا جاتقان اكەمنىڭ ءالجۋاز دەنەسى ايباتتى كەيىپكە ەنىپ، تىم اسقاق كورىنەدى. تىنباي «اپالاپ» ايعايلاپ بارا جاتادى. وسى ءبىر «اپالاعان» ۇنگە ءتىرى ادامنىڭ كوز جاسى، پەرزەنتتىك سۇيىسپەنشىلىك، ءتىپتى، ودان دا تەرەڭ ماعىنالار ءسىڭىپ كەتكەندەي ەدى.
شىعىس جاقتاعى وزەن قىرى بىتكەن سوڭ اكەم قۇرىلعان تەمىر تىرمالاردان سەكىرىپ ءوتىپ، باتىستاعى سۋ جيەگىنە بارىپ جابىسىپ، ەتبەتتەي ورمەلەيدى. قاباق استىندا ءوڭى تاس مۇسىندەي سازارىپ كەتكەن مىلقاۋ اكەمنىڭ قاسىن جاناپ وتەدى. اجەمنىڭ ۇستىنە جەتىپ قۇلاعان اكەم تاعى دا «اپالاپ» ايعايلايدى. اجەم ەڭسەلى وزەن قىرىنىڭ ۇستىندە ءجۇزىن كوگالعا توسەپ سۇلاپ جاتادى. ارقاسىنداعى اۋزى سىرتىنا اينالىپ كەتكەن ەكى تەسىكتەن گاۋلياڭ اراعىنىڭ قوش ءيىسى بۇرقىراپ تۇرادى.
اكەم اجەمنىڭ يىعىنان تارتىپ شالقاسىنان جاتقىزادى. اجەمنىڭ جۇزىنەن ەشبىر جاراقات بەلگىسى بايقالمايدى. ءوڭى سۇرلانىپ، شاشىنان شاشاۋ شىقپاي، ماڭدايىن جاپقان كەكىلىنىڭ استىندا ەكى قاسى كەرىلە دوعالانىپ سۇلىق جاتادى. كوزدەرىن جارتىلاي اشقاندا قانى قاشقان جامالىنان ەرىندەرى قىپ-قىزىل بوپ كورىنەدى. اجەمنىڭ جىپ-جىلى قولىن ۇستاعان اكەم تاعى دا «اپالاپ» ايعايلايدى. اجەم كىرپىكتەرىن كەرىپ كەڭ اشقاندا، اشىق اجارىنا رياسىز كۇلكى ۇيىرىلەدى. اجەم كەلەسى قولىن دا اكەمنىڭ الدىنا قويادى.
كوپىرگە كەلىپ توقتاعان جاۋ ماشينەلەرىنىڭ گۇرىلى بىردە باسەڭدەپ، بىردە كوتەرىلىپ، قۇبىلىپ تۇرادى.
الدەكىمنىڭ الىپ كولەڭكەسى وزەن قىرىنان قىلاڭ ەتىپ، اكەم مەن اجەمدى جيەكتەن ەڭىسكە الىپ تۇسەدى. بۇل مىلقاۋدىڭ ىستەپ جۇرگەن ءىسى ەكەن. اكەم نازارىن جيىپ ۇلگەرمەيدى، قۇتىرا ىسقىرىپ، جاڭبىرشا جاۋىپ كەتكەن وق باس جاقتىرىنداعى قالىڭ گاۋلياڭدى قىلىشتاي قيىپ، قىرقىپ تۇسەدى.
قۇيرىق تىستەسە تىزىلگەن ءتورت ماشينە كوپىر سىرتىندا ءبىر ءسات بوگەلىپ قالادى. ەڭ الداعى جانە ەڭ سوڭعى ماشينەدەگى ساقىلداعان سەگىز پۋلەمەتتەن شىققان وقتار ءتۇزۋ-تۇزۋ جولاق تارتىپ، جىرتىلعان جەلپۋىش شاباقتارىنداي دوعا جاساپ، بىردە جولدىڭ شىعىسىنا، بىردە باتىسىنا اينالا اتىلىپ، تۇتاس گاۋلياڭ القابىن باسىنا كوتەرەدى. قىرقىلعان گاۋلياڭ ساباقتارىنىڭ كەيبىرى ۇزىنىنان قۇلاپ، كەيبىرى بۇكتەتىلە سىنىپ، جۋساپ قالادى. وزەن قىرىنا بارىپ تيگەن وقتار بۇرق ەتكىزىپ شاڭ كوتەرىپ، قۇمىققان ءۇن شىعارادى.
وزەن قىرىنىڭ قاپتىلىنا جابىسقان جاساقتار باۋىرلارىن كوك ءشوپ پەن قارا توپىراقتان الماي، قىبىرسىز جاتا بەرەدى. ءۇش مينۋتتاي وت اشقان پۋلەمەتتەر كەنەت توقتاي قالادى. ماشينەلەردىڭ ماڭى شاشىراعان قالىڭ جەزگە تولادى.
— وق شىعارماڭدار! — دەيدى ءۇي ساردار باسەڭ داۋىسپەن.
جاۋ ءالى ءۇنسىز. وزەن بەتىنە ۇيىعان سۇيقىل ءدارى ءتۇتىنى باياۋ ەسكەن جەلمەن ىعىسىپ، شىعىقا قاراي قالقىپ بارا جاتادى.
اكەم ايتادى، ءدال سول ساتتىك تىنىشتىقتى پايدالانعان ۋاڭ ۋىني تانتىرەكتەي باسىپ وزەن قىرىنا شىقتى دەيدى. قولىندا قۇس مىلتىق، كوزى باقىرايىپ، اۋزى ارانداي اشىلعان كۇيى بيىكتە تۇرىپ: «بالالاردىڭ اناسى!» — دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلا ايعايلادى دەيدى. قايتا قوزعالىپ ۇگەرمەگەن، جاۋىپ كەتكەن وقتان... كەۋدە تۇسى... ارجاق-بەرجاعى كورىنىپ تۇراتىن اي ءتارىزدى ۇلكەن تەسىككە اينالىپتى. ىشەك جابىسقان وقتار ءۇي سارداردىڭ باسىنان اسىپ، زۋىلداپ وتەدى.
باسىمەن شانشىلا قۇلاعان ۋاڭ ۋىني وزەن تاعانىنان ءبىر-اق شىعىپتى. ارالارىن كوپىر بولگەن ەكەۋى ءبىر-بىرىن كورىپ جاتادى. باسى امان قالىپ، جۇرەگى سوعۋدان توقتاماعان ۋاڭ ۋىني وزگەشە ءبىر سەرگەك سەزىمنىڭ، ايقىن دا تولىق تۇيسىكتىڭ كوكىرەك تۇبىنەن جامىراپ تۇرعانىن انىق سەزەدى.
ۋاڭ ءۋىنيدىڭ ايەلىنىڭ ارت-ارتىنان ءۇش ۇل تاپقانىن اكەم ماعان ايتىپ بەرگەن بولاتىن. ءۇش بالا گاۋلياڭنان جاسالعان تاماقتى تويا جەپ، باستارى ءداۋ، دەنەلەرى شىمىر بولىپ ءوسىپتى. ءبىر كۇنى ۋاڭ ۋىني مەن ايەلى گاۋلياڭنىڭ ارام ءشوبىن وتاۋعا اتىز باسىنا كەتەدى دە، ءۇش ۇل ۇيدە قالادى. ولار اۋلادا ويناپ جۇرگەندە اۋىلدىڭ ۇستىنەن جاپوننىڭ قوس قاناتتى قىرعي ۇشاعى ۇشىپ وتەدى. ۇشاق تاستاعان ءبىر بومبا ۋاڭ ءۋىنيدىڭ قوڭىرقاي قوپسىسىنا ءتۇسىپ، ءۇش بالانىڭ بورشا-بورشاسىن شىعارادى. دەنە مۇشەلەرىن ءۇي توبەسىنە، اعاش بۇتاقتارىنا ءىلىپ، قابىرعالاردى قانعا بوياپ كەتەدى... ءۇي ساردار جاپونعا قارسى تۋ كوتەرگەندە، ايەلى ۋاڭ ءۋىنيدى جەتەكتەپ اكەلەدى...
ءتىسىن تىسىنە باسىپ، تەسىلە قاراعان ءۇي ساردار جارتى شەكەسى سۋعا باتىپ جاتقان ۋاڭ ۋىنيگە ىزبارلانا الايىپ: «قوزعالما!» — دەيدى زىلدەنە.
VIII
شاشىراعان گاۋلياڭ داندەرى اجەمنىڭ بەتىنە كەلىپ ءتۇسىپ، ءبىر ءتۇيىرى جارتىلاي اشىلعان اۋزىنا كىرىپ، كۇرىشتەي ءاپپاق تىستەرىنىڭ اراسىنا تۇرىپ قالادى. قىزىلى بىرتە-بىرتە سەيىلىپ بارا جاتقان اجەمنىڭ ەرنىنە قاراپ وتىرعان اكەم «اپا» دەپ تاعى ءبىر رەت وكسىك اتقاندا، ەكى تامشى كوز جاسى ومىراۋىنا اعىپ تۇسەدى. مەرۋەرت مونشىق بوپ توگىلگەن گاۋلياڭ داندەرىنىڭ استىندا اجەم كوزىن اشادى. جانارىنان قۇبىلعان جاقۇت سەكىلدى نۇر جامىرايدى. «بالام... وكىل اكەڭ قايدا؟» — دەيدى اجەم. «وكىل اكەم سوعىستا»، — دەيدى اكەم. «ول سەنىڭ تۋعان اكەڭ»، — دەيدى اجەم وعان. اكەم باسىن يزەيدى.
اجەم بار كۇشىن سالىپ باسىن كوتەرىپ وتىرۋعا تىرىسادى. قوزعالعان سايىن دەنەسىندەگى ەكى تەسىكتەن قان اتقاقتايدى.
— اپا، مەن بارىپ ونى شاقىرىپ كەلەيىن، — دەيدى اكەم.
قولىن بۇلعاعان اجەم باسىن كوتەرىپ وتىرادى.
— دۋگۋان... ۇلىم... اناڭدى سۇيە... ۇيگە قايتايىق، ۇيگە… — دەيدى سوسىن.
اكەم تىزەرلەپ وتىرىپ، اجەمنىڭ بىلەگىن موينىنا سالادى. سونان سوڭ بار قايراتىمەن ورنىنان كوتەرىلىپ، اجەمدى دە قوسا تۇرعىزادى. اجەمنىڭ كوكىرەگىنە ۇيىعان قان اكەمنىڭ القىمىنا جاعىلادى. اناسىنىڭ قانىنان قاشانعىداي گاۋلياڭ اراعىنىڭ قويۋ ءيىسىن سەزەدى. اجەمنىڭ اۋىر دەنەسى باسقان اكەم اياقتارى دىرىلدەپ، تانتىرەكتەي باسىپ، قالىڭ گاۋلياڭعا قاراي جۇرەدى. باستارىنان اسا ۇشقان وقتار الدارىنداعى گاۋلياڭ ساباقتارىن قىرقىپ، باۋداي ءتۇسىرىپ جاتادى.
اكەم قالىڭ گاۋلياڭ ساباعىن قولىمەن اشىپ، اقىرىن-اقىرىن جىلجىپ وتىرادى. كوز جاسى مەن اششى تەرى اجەمنىڭ قانىمەن ارالاسىپ، رەپەتىن ابدەن كەتىرەدى. اناسىنىڭ دەنەسىنىڭ بارعان سايىن اۋىرلاپ بارا جاتقانىن سەزەدى. گاۋلياڭ ءتۇبىرى دە باقايىنان ءجيى قاعىپ، جاپىراقتار بەت-اۋزىن اياماي كەسكىلەيدى. اقىرى ءبىر كەزدە ۇشىپ ءتۇسىپ، اجەمنىڭ ءزىل دەنەسىنىڭ استىندا قالادى. ودان تىرمىسىپ ارەڭ شىعىپ، اناسىن جوندەپ، شالقاسىنان جاتقىزادى. دەمىن سوزاقتاتا العان اجەم اكەمە قاراپ بولار-بولماس كۇلىمسىرەيدى. وسى ءبىر اقىل جەتپەستەي تىلسىم جىميىس، بولماشى كۇلكى اكەمنىڭ جادىندا تايعا باسقان تاڭباداي بولىپ ماڭگىلىككە قالادى.
شالقاسىنان جاتقان اجەمنىڭ كوكىرەگىندەگى جىلۋ ءبىرتىن-بىرتىن باسەڭدەي بەرەدى. ول كەنەت ۇلىنىڭ كيىمىن شەشىندىرىپ، ومىراۋىنىڭ ۇستىندەگى وق تەسكەن جەردى ۇستاعانىن، ىلە استىنداعى وق تەسكەن تەسىكتى دە قولىمەن باسقانىن سەزەدى. اجەمنىڭ قانى اكەمنىڭ قولىن قىزىل تۇسكە، ىلە جاسىل تۇسكە بويايدى؛ اجەمنىڭ ءاپپاق ماماسىن ءوز قانى جاسىل تۇسكە، ارتىنشا قىزىل تۇسكە بوياعان ەكەن. وق اجەمنىڭ اسىل ماماسىن تەسىپ ءوتىپتى. ارانىڭ ۇياسى سياقتى تور كوز قىزعىلت تۇزىلىستەر انىق كورىنىپ تۇرادى. اكەم اجەمنىڭ ماماسىنا قاراپ، قاتتى قينالادى. اجەمنىڭ جاراقاتىنان اققان قاندى قولىمەن باسىپ، توقتاتا المايدى. جىلي سىرعىعان قىزىل سۇيىقتىقتى، بىرتە-بىرتە قۋارىپ بارا جاتقان اجەمنىڭ ءوڭىن كىرپىك قاقپاي باعادى. اجەمنىڭ دەنەسى كەز-كەلگەن ۋاقىتتا كوككە كوتەرىلىپ، ۇشىپ كەتەتىن سياقتانىپ، بارعان سايىن جەڭىلدەي تۇسەدى.
باقىتقا بولەنگەن اجەم گاۋلياڭ كولەڭكەسىندە جاتىپ ءۇي ساردارعا قوسىلىپ، جارىق دۇنيەگە اكەلگەن مەنىڭ اكەمنىڭ سۇيكىمدى جۇزىنە ءۇنسىز تەلمىرەدى. وتكەن كۇندەردەگى وتتى تىرلىكتەرىنىڭ جارقىن سۋرەتى قۇددى ءبىر شاپقان اتتاي زىمىراپ كوز الدىنان زاۋلاپ وتەدى.
اجەم انا ءبىر جىلى شەلەكتەپ قۇيعان سەل نوسەردە قايىققا مىنگەن كىسىدەي تەڭسەلە ىرعالعان كۇيمەدە وتىرىپ ءدان ءتيىڭشيۋدىڭ اۋىلىنا كىرگەنىن، كوشەدە كولكىپ سۋ اعىپ جاتقانىن، سۋ بەتىندە ءبىر قابات گاۋلياڭ قاۋىزدارى قالقىپ جۇرگەنىن ەسىنە الادى. كۇيمە ءدان اۋلەتىنىڭ قاقپاسىنا جەتكەندە، جەلكەسىندە سەلتيگەن ءبىر تۇتام بۇرىمى بار قاتپا قارا شال شىعىپ قارسى الادى. قالىڭ جاڭبىر باسىلعاسىن دا جەر بەتىندەگى ۇساق كولشىكتەرگە سىركە تامشىلار تىنباي تامىپ تۇرادى. كەرنەيشى-سىرنايشىلار توقتاماي كۇي ويناعانىمەن، ەشكىم كەلىپ دۋمانداتپايدى. ءىستىڭ ويداعىداي ەمەس ەكەنىن اجەم بىردەن سەزەدى. ءبىرى ەلۋدەن، ەكىنشىسى قىرىقتان اسقان ەكى ەركەك كەلىپ اجەمدى قولتىقتاپ، تاڭىرگە تاۋاپ قىلدىرادى. ەلۋدەن اسقانى ءدال ليۋ لوحان اتا، قىرىقتان اسقانى اراق قايناتاتىن تاعى ءبىر جالشى ەكەن.
كۇيمەشىلەر مەن كەرنەيشى-سىرنايشىلار ءۇستى-باستارى مالمانداي بولىپ سۋ كەشىپ تۇرىپ، جۇزدەرى قۋارعان ەكى جۇدەۋ ەركەكتىڭ ۇلبىرەگەن اجەمدى دەمەپ، تاس قاراڭعى تورگى ۇيگە الىپ بارا جاتقانىن بايقاپ، ءۇنسىز باقىلايدى. اجەمنىڭ مۇرنىنا ەكى ەركەكتىڭ بويىنان جامىراعان اراقتىڭ اششى ءيىسى كەلەدى. قۇددى ءبىر اراق كولشىگىنە توعىتىپ العان شۇبەرەك دەرسىڭ.
اجەم ىشكە كىرىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتكەندە، ساسىق ءيىس بۇرقىراعان جەلەگىن باسىنا بۇركەپ الادى. جانىپ تۇرعان بالاۋىز شامنان تاراعان كۇلىمسى ءيىس ىشىندە بىرەۋ كەلىپ، اجەمە تورعىن قيىعىن ۇستاتىپ، سونىمەن جەتەكتەپ الىپ جۇرەدى. قاراڭعىلىق جايلاعان وسى ءبىر تىمىرسىق ارالىق وتە سۇركەيلى سەزىلەدى. ەرتىپ اكەلگەن كىسى اجەمدى ساكىگە وتىرعىزادى. قىزىل جەلەگىن ەشكىم كەلىپ الماعان سوڭ، اجەم ءوزى جۇلىپ تاستايدى.
ول ساكىنىڭ قاسىنداعى ءتورت بۇرىشتى ورىندىقتا بەت-اۋزى قۇرىسىپ، ەكى بۇكتەلىپ وتىرعان بىرەۋدى كورەدى. سوپاق باسىنداعى جۇپ كوزى بىلشىق باسىپ قىزارىپ كەتىپتى. ورنىنان تۇرعان ول تاۋىقتىڭ سيراعىنان اۋمايتىن ءبىر قولىن اجەمە قاراي سوزادى. قاتتى شىڭعىرعان اجەم قوينىنداعى قايشىنى سۋىرىپ الىپ، ساكىدە تۇرىپ الگى ەركەككە ىزبارلانا قارايدى. شوگە سولعان بەيتانىس كىسى قايتا بارىپ ورنىنا وتىرادى. سول ءتۇنى اجەم تاڭ اتقانشا قولىنان قايشىسىن تاستامايدى. سوپاق باس ەركەك تە شارشى ورىندىقتان قوزعالمايدى.
ەرتەسى تاڭ سارىدە اجەم الگى ەركەكتىڭ ۇيىقتاپ قالعانىن بايقاپ، ساكىدەن تۇسەدى. ۇيدەن شىعىپ، قاقپانى اشىپ، تۇرا جونەلمەك بولادى. ءبىراق، ۇستالىپ قالادى. ءبىر تۇتام قىپ بۇرىم قويعان الگى شال كەلىپ بىلەگىنەن شاپ بەرەدى. جەپ قويارداي زارلەنە قارايدى.
ەكى قايتارا قۇرعاق جوتەلىپ العان ءدان ءتيىڭشيۋ سۇركەيلى ءوڭىن شۇعىل جادىراتىپ:
— بالام، بىزگە ۇزاتىلىپ كەلگەن ەكەنسىڭ، ەندى مەنىڭ تۋعان قىزىم سياقتىسىڭ. ءپيانلاڭدا ونداي اۋرۋ جوق. ەل ايتقان سوزگە سەنبە. ءبىزدىڭ شاڭىراعىمىز ۇلكەن، شارۋاشىلىعىمىز دا زور. ءپيانلاڭ جۋاس، سەن كەلدىڭ... ەندى وسى شاڭىراققا سەن يە بولاسىڭ، — دەيدى. ءدان ءتيىڭشيۋ ءبىر تىزبەك مىس كىلتتى اجەمنىڭ قولىنا ۇستاتا سالادى. اجەم الماي، كەرى قايتارادى.
كەلەسى ءتۇنى دە اجەم قايشىسىن قولىنان تاستاماي تاڭ اتىرادى.
ءۇشىنشى كۇنى تۇسكە تاياۋ ەسەگىن جەتەكتەپ، اجەمدى توركىندەتپەك بولىپ ۇلكەن ناعاشى اتام كەلەدى. كەلىن بولىپ تۇسكەننەن كەيىنگى ءۇشىنشى كۇنى قىزىن الىپ قايتىپ، توركىندەتۋ گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىنىڭ ورنىققان سالتى ەكەن. ءدان تيىڭشيۋمەن قاعىستىرىپ ارىق ىشكەن اجەمنىڭ اكەسى ءتۇس اۋعاندا بارىپ ارەڭ اتتانادى.
ارقاسىنا كورپە سالعان ەسەككە قىرىنان وتىرعان اجەم ىرعالىپ-جىرعالىپ اۋىلدان شىعادى. الاپات جاڭبىردان كەيىنگى ءۇشىنشى كۇن عوي، جول ءالى شىلقىعان سۋ ەكەن. گاۋلياڭ القابىنان شۇبىلىپ بۋ كوتەرىلىپ، اقبوز تۇمانعا ورانعان جاسىل جازيرا پەرىشتە دەمى سىڭگەندەي عاجاپ تۇسكە ەنەدى. ۇلكەن ناعاشى اتامنىڭ قورجىنىندا كۇمىس تەڭگەلەر سىڭعىرلاپ، ماسايعان كوزدەرى قاراۋىتىپ، باسار جەرىن انىق كورە الماي، تانتىرەكتەپ كەلە جاتادى.
كىشكەنتاي ەسەك باسىن جەرگە سالىپ، مۇلگي اياڭدايدى. باتپاق جولدا تۇياقتارىنان تۇسكەن ءىز سوڭىندا بادىرايىپ-بادىرايىپ قالا بەرەدى. ەسەكتە وتىرعان اجەمنىڭ باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتادى. قاباعى ءىسىپ، شاشى دۋدىرايدى. ءۇش كۇندە تاعى ءبىر قارىس وسكەن گاۋلياڭ اجەمە مازاقتاي قاراعانداي بولادى.
— اكە، مەنىڭ ول ۇيگە قايتىپ بارعىم كەلمەيدى... ەندى ولسەم دە ول ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن اتتامايمىن، — دەيدى اجەم.
— قىزىم، سەن قانداي باقىتتىسىڭ... اتاڭ ماعان ءبىر ۇلكەن قارا قاشىر بەرەتىن بولدى. مەن ەسەگىمدى ساتامىن، — دەيدى اكەسى.
ەسەك موينىن سوزىپ، جول جاعاسىنداعى باتپاق جابىسقان جاسىل ءشوپتى جۇلىپ الادى.
— اكە، ول اقپا كەسەل ەكەن... — دەيدى اجەم وكسىپ.
— اتاڭ بىزگە ءبىر ۇلكەن قاشىر بەرەتىن بولدى، — دەيدى اكەسى.
ابدەن ماس بولىپ، ەسىنەن ايرىلعان ۇلكەن ناعاشى اتام جول بويى قۇداسىنىڭ ۇيىنەن ىشكەن-جەگەنىن ءشوپ اراسىنا لاقىلداتىپ قۇسۋمەن بولادى. لاس قۇسىقتان سەسكەنگەن اجەمنىڭ اسقازانىنىڭ استاڭ-كەستەڭى شىعادى. اكەسىن سونداي جەك كورىپ كەتەدى.
باقالى وزەگىنە جەتكەندە، تاناۋدى جارعان ساسىق ءيىس ەسەك ەكەش ەسەكتىڭ دە ەڭسەسىن ەزىپ، قۇلاعىن سالپيتىپ جىبەرەدى. اجەم وتكەندەگى توناۋشىنىڭ ولىگىن كورەدى. ءىشى كەۋىپ دىڭكيىپ كەتكەن ەكەن، ۇستىندە قالىڭ كوكباس شىبىن ۇشىپ-قونىپ، ۇيمەلەپ جۇرەدى. اجەم مىنگەن ەسەك قاسىنان وتكەندە، قوبىراي ۇركىپ، «دۋ» كوتەرىلگەن قالىڭ شىبىن جاسىل بۇلتتان اۋماي قالادى. ەسەكتىڭ ارتىندا كەلە جاتقان ۇلكەن ناعاشى اتام جولعا سيماعانداي بىرەسە سول جاعاداعى گاۋلياڭعا بارىپ سۇيكەنىپ، بىردە وڭ جاقتاعى شوپتەردى تاپتاپ، سەندەلەكتەپ ەرىپ وتىرادى. ولىكتىڭ تۇسىنا كەلگەندە، «ي-ي-ي» دەپ تىجىرىنىپ الىپ، ارتىنان: «جارلى نەمە... ءاي، جارلى نەمە... وسىندا كەلىپ جاتىپ، ۇيىقتاپ قالعانسىڭ با؟» — دەيدى ەرىندەرى جىبىرلاپ.
ءبىراز ۇزاپ كەتكەن سوڭ دا اجەم الگى توناۋشىنىڭ اسقاباق ءتارىزدى كەسكىنىن ۇمىتا المايدى. شىبىندار ۇركىپ ۇشقان سول ءبىر ساتتە كوز الدىنا ءولىپ جاتقان پەندەنىڭ بايسىلدى، تىپ-تىنىش بەينەسى مەن ءتىرى توناۋشىنىڭ قاتال دا زۇلىم كەسكىنى قاتار كورىنىس بەرەدى. جۇرە-جۇرە جول قىسقارادى. مولدىرەگەن اشىق اسپاننان كۇن ساۋلەسى قيعاش تۇسە باستايدى. ۇلكەن ناعاشى اتام ەسەككە ىلەسە الماي قالادى. جول بىلەتىن ەسەك اجەمدى الىپ العا قاراي تارتىپ وتىرادى. ءبىر بۇرىلىسقا جەتىپ، تۇمسىقتان اينالا بەرگەندە اجەمنىڭ دەنەسى كەنەت كوتەرىلىپ، جىلى ورنىنان سىرعي قوزعالىپ، الدەبىر قارۋلى بىلەكتىڭ دەمەۋىندە قالىڭ گاۋلياڭنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە قاراي قالقىپ كەتە بارادى.
اجەمنىڭ بۇلقىنارعا دارمەنى بولمايدى. بۇلقىنعىسى دا كەلمەيدى. ءۇش كۇندىك جاڭا ءومىر كورگەن تۇستەي زىمىراپ وتە شىعادى. بىرەۋلەر ءبىر مينۋتتا ۇلى كوسەمگە اينالسا، اجەم ءۇش كۇندە تىرشىلىكتىڭ شىن سىرىنا قانىعادى. قۇشاقتاۋىنا ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن اجەم ءبىر بىلەگىن الىپ، الگى ادامنىڭ موينىنا ارتادى. گاۋلياڭ جاپىراقتارى ساتىرلاپ ارتتا قالىپ جاتادى. جول جاقتان ۇلكەن ناعاشى اتامنىڭ: «قىزىم، قايداسىڭ؟» — دەپ ايعايلاعان قارلىعىڭقى داۋىسى ەستىلەدى.
تاس كوپىر جاقتان كەرنەيدىڭ قۇلاق جارعان وزانى مەن پۋلەمەتتىڭ دەم الماي ساقىلداعان ءۇنى كەلەدى. اجەمنىڭ قانى العان تىنىسىنا ىلەسىپ تارام-تارام بولىپ اعادى. «اپاتاي، قانىڭدى سىرتقا اعىزبا! توقتاتىپ ال، قانىڭ سارقىلسا، ولەسىڭ»، — دەيدى اكەم. گاۋلياڭ تۇبىندەگى قارا توپىراقتان ۋىستاپ الىپ، اجەمنىڭ جاراسىنا باسادى. قان توقتاماي قايتا اعادى. اكەم تاعى دا ۋىستايدى.
اجەم راحاتتانا جىميىپ جاتادى. كوگىلدىر ءتۇستى ءتۇپسىز تەرەڭ اسپانعا، مەيىرىمدى انادان اۋمايتىن گاۋلياڭدارعا قارايدى. ساناسىندا جاپ-جاسىل، ۇپ-ۇساق اق گۇلدەرمەن كومكەرىلگەن جىڭىشكە سوقپاق سۇلبالانادى. ءدال سول جولمەن ەسەك مىنگەن اجەم بەي-جاي كۇيدە كەلە جاتادى. گاۋلياڭ تۇكپىرىنەن الگى ءبىر ايباتتى دا شىمىر دەنەلى ەركەكتىڭ اسقاقتاتا سالعان ءانى ەستىلەدى. كوكتە قالىقتاعان جاسىل بۇلتقا ۇقساعان اجەم گاۋلياڭ باسىن جەڭىل باسىپ، داۋىس شىققان جاققا قاراي ۇشا جونەلەدى…
الگى جىگىت اجەمدى جەرگە تۇسىرەدى. دەنەسى بالقىعان اجەم مايىسىپ، قوزىنىكىنەن اۋمايتىن مەككەر كوزبەن قىلىمسي قارايدى. بەتىندەگى قارا شۇبەرەكتى جۇلىپ العان بەيتانىس ادام شىن كەسكىنىن كورسەتەدى. ءدال ءوزى ەكەن! اجەم تاڭىرگە سانسىز شۇكىرشىلىك ايتادى! بۇلىقسىعان بويىن شاتتىققا ۇقساس قاتتى ءبىر ءدىرىل بيلەپ، كوزىنە ىپ-ىستىق جاس تولادى.
ءۇي جاناۋ ءبىر شوق گاۋلياڭدى اياعىمەن تاپتاپ جاپىرىپ، جەڭسىز جەيدەسىن شەشىپ الىپ، ۇستىنە توسەيدى. اجەمدى تىك كوتەرىپ سوندا اپارادى. ەسى شىققان اجەم ونىڭ جالاڭاش كەۋدەسىنە تىكسىنە قارايدى. تامىرىندا تەپسىنىپ اققان قانى كۇنگە كۇيىپ، قارايىپ كەتكەن تەرىسىنىڭ استىندا توقتاۋسىز جوڭكىلىپ جاتقانىن اپ-انىق اڭدايدى. ءۇستىن سەلدىر تۇمان جاپقان قالىڭ گاۋلياڭنىڭ سىلدىرى اينالانى باسىپ بارا جاتادى.
كەنەت جەل تىنىپ، قىبىر-جىبىر باسىلا قالادى. كوز ۇيالتقان كۇننىڭ سوياۋ-سوياۋ دىمقىل ساۋلەلەرى گاۋلياڭ اراسىنا قادالىپ، شىنشىلىپ تۇسەدى. جۇرەگى اتشا تۋلاعان اجەمنىڭ ون التى جىلدان بەرى جاسىرىپ كەلگەن ايەلدىك قۇمارى لاپ ەتەدى. جەيدەنىڭ ۇستىندە جاتىپ بالىقتاي بۇلقىنادى. ءۇي جاناۋ ەڭكەيىپ، باسىلا بەرەدى. قىلتاسىن بۇگىپ، اجەمنىڭ قاسىنا كەلىپ تىزەرلەي شوگەدى. اجەمنىڭ بويى دىرىلدەپ، ءبىر شوق سارعىش، حوش ءيىستى ۇساق ۇشقىندار كوز الدىندا جىلتىلداپ ۇشا باستايدى.
ءۇي جاناۋ قولاپايسىز قيمىلمەن اجەمنىڭ ۇستىندەگى كيىمدەرىن سىپىرىپ الىپ، تىك تۇسكەن كۇن ساۋلەسىندە ايازدا قالعانداي قالتىراپ، ۇساق-ۇساق اق تۇيىرشەكتەر باسىپ كەتكەن قوس انارىن تورسيتىپ سىرتقا شىعارادى. جىگىتتىڭ تەگەۋرىندى ارەكەتى تۋدىرعان قاتتى اۋىرسىنۋ مەن راحاتتى ءلاززاتتان جۇيكەسى شيرىققان اجەم تۇنشىعا ىڭىرانادى. «و، جاساعان!» دەپ بارىپ، تالىقسىپ كەتەدى.
قاۋلاعان قالىڭ گاۋلياڭ اراسىندا ماحاببات باقىتىنا شومعان اجەم مەن اتامنىڭ ادامدار اراسىنداعى جول-جوسىن دەگەنگە ۇركە قارايتىن جۇرەكتەرى بىر-بىرىنە شەكسىز ءلاززات باعىشتاعان تاندەرىنە قاراعاندا الدەقايدا ەتەنەلىكپەن جاقىنداي تۇسەدى. ءسويتىپ، ولار ۇشى-قيىرسىز گاۋلياڭ القابىندا بۇلتتى — اتىز، جاڭبىردى — تۇقىم قىلىپ شاشىپ، ءبىزدىڭ گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىنىڭ باي تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرادى. مەنىڭ اكەمدى جەر مەن كوكتىڭ سىعىپ العان اسىل مايەگى، قاسىرەت پەن قۋانىشتىڭ ءتۇيىن تاستاعان شىرىندى جەمىسى دەپ اتاۋعا ابدەن بولادى.
جان ۇشىرا اڭىراعان ەسەك گاۋلياڭ اراسىنا كىرىپ كەلەدى. اجەم بالداي ءتاتتى قۇمارلىق الەمىنەن سۋىرىلىپ شىعىپ، ازاپتى دۇنيەگە قايتا ورالادى. باسىن كوتەرىپ، اقىل-ەسىن ءالى جيا الماي وتىرعان اجەمنىڭ جۇزىنەن تارام-تارام جاس اعادى. «ول شىنىمەن اقپا كەسەل ەكەن»، — دەيدى اجەم.
جۇگىنىپ وتىرعان اتام قايدان العانى بەلگىسىز ەكى قارىستاي ۇزىن قانجارىن قىنىنان سۋىرادى. قانجاردىڭ تولقي اۋدارىلعان ءجۇزى قىلاۋلاپ تۇر ەكەن. سىلتەپ قالعاندا، ەكى ءتۇپ گاۋلياڭ ساباعىنىڭ بەل ورتاسىنان سىرعىپ وتەدى. ۇزىن ءدىڭ تىكەسىنەن تىك قىرقىلادى. تەپ-تەگىس بوپ كەسىلگەن جەردەن قارا-جاسىل ءسول اعادى. «ءۇش كۇننەن كەيىن قايتا ورال»، — دەيدى اتام. تۇككە تۇسىنبەگەن اجەم وعان اڭىرا قارايدى.
اتام كيىمىن كيەدى. اجەم باسى-كوزىن جوندەيدى. اتامنىڭ الگى قانجاردى قايدا تىعىپ جىبەرگەنىن اڭعارماي قالادى. اجەمدى جول بويىنا شىعارىپ قويعان اتام جالت بەرەدى دە، جوق بولادى.
ءۇش كۇننەن كەيىن اجەم ەسەگىنە ءمىنىپ قايتا ورالادى. اجەم اۋىلعا كىرە سالا ءدان شاڭىراعىنداعى اكەلى-بالالى ەكەۋدىڭ كىسى قولىنان مەرت بولعانىن، ولىكتەرىنىڭ اۋىلدىڭ باتىس جاعىنداعى يىندە جاتقانىن ەستيدى.
شالقالاپ جاتقان اجەم گاۋلياڭ القابىنىڭ پارلاعان جىلۋىنا ارمانسىز شومىلىپ، ءوزىن كوكتە سامعاعان قارلىعاش سەكىلدى گاۋلياڭ القابىنىڭ ۇستىندە قالىقتاپ جۇرگەندەي سەزىنەدى. انا ءبىر شاپقان اتتاي جىلجىعان تانىس كەسكىندەردىڭ قوزعالىسى باياۋلاعانداي بولادى... ءدان ءپيانلاڭ، ءدان ءتيىڭشيۋ، ۇلكەن ناعاشى اتام، ۇلكەن ناعاشى اجەم، لوحان اتا… تاعى قانشا كەكتى، مەيىرىمدى، قانىپەزەر، موماقان جۇزدەر كورىنىس بەردى... بارلىعى دەمدە عايىپ بولادى. وتىز جىلدىق عۇمىر تاريحىنىڭ ەڭ سوڭعى جولدارىن اجەم وسىلاي ءوزى جازىپ جاتادى. وتكەننىڭ ءبارى... قوش ءيىسى اڭقىپ، تولىقسىپ پىسكەن جەمىستەردەي... تۇگەل ءۇزىلىپ ءتۇسىپ جاتادى... ال، بولاشاقتاعىنىڭ ءبارى... قاس-قاققانشا وتە شىعار وت شەڭبەر سياقتانىپ بۇلدىراي كورىنەدى. اجەم تەك وتپەلى، تىم جاقىن ءارى اينامالى وسى شاقتان عانا تاس بولىپ جابىسىپ، ايىرىلمايدى.
اجەم اكەمنىڭ تاعىنىڭ تۇياعى سەكىلدى ەكى كىشكەنە قولىمەن ءوزىن سيپالاپ جاتقانىن سەزەدى. اكەمنىڭ جاسقانا شىققان «اپا» دەگەن ءۇنى اجەمنىڭ وشپەندىلىك مەن سۇيىسپەنشىلىك مۇلدە سەيىلىپ كەتكەن، مەيىرىم مەن كەك الدەقاشان جويىلىپ تىنعان كۇڭگىرت ساناسىندا تىرشىلىككە دەگەن مول ىنتىزارلىعىن قايتا ءبىر كوسەپ وتەدى. اجەم ىستىق الاقانىمەن اكەمنىڭ بەتىنەن مەيىرلەنە سيپاۋعا قانشا تىرىسقانىمەن، قولىن كوتەرە المايدى. العا قاراي زىمىراي جونەلمەك بولعاندا، ماڭايىنان ءۇشباقتان تۇسكەن ءبىر شوق الۋان ءتۇستى نۇرلى ساۋلەنى كورەدى. قۇلاعىنا كەنەت ءۇشباقتىڭ سىرناي، كەرنەي، كىشى كەرنەي... توپ بولىپ ورىنداعان سالتاناتتى كۇيىنىڭ اۋەنى كەلەدى.
اجەم قاتتى شارشاعانىن سەزەدى. الگى ءبىر سىرعىپ بارا جاتقان وسى شاقتىڭ تۇتقاسى — كىسىلىك دۇنيەنىڭ بايلاۋى قولىنان سۋسىپ كەتۋگە تاقاۋ تۇرادى. ولگەن دەگەن، ءسىرا، وسى! مەنىڭ ولەتىن بولعانىم عوي، تەگى! ەندىگارى مىنا كوكتى، مىنا جەردى، مىنا گاۋلياڭدى، مىنا ۇلىمدى، قول باستاپ سوعىس سالىپ جۇرگەن قوساعىمدى كورە المايتىن بولعانىم عوي!
مىلتىق داۋىسى تىم الىستان ەستىلەدى. ارانى ءزىلباتپان قالىڭ تۇمان ءبولىپ تاستاعان عوي، شاماسى. «دۋگۋان!.. ۇلىم... كەلىپ، ماعان كومەكتەس! قولىمنان تارت... مەنىڭ ولگىم كەلمەيدى! و، جاساعان! جاساعان يە... ماعان جار سىيلادىڭ... جاساعان يە، ماعان ۇل بەردىڭ. جاساعان يە، ماعان بايلىق بەردىڭ. جاساعان يە، ماعان قىزىل گاۋلياڭ سەكىلدى وتىز جىلدىق باقىتتى عۇمىر بەردىڭ. و، جاساعان... بەرگەن ەكەنسىڭ، وسى نەسىبەلەردى قايتارىپ الما! مەنى كەشىر، مەنى جىبەر! و، جاساعان، سەنشە، مەن كۇنالىمىن بە؟ و، جاساعان، سەنشە، مەنىڭ ءبىر اقپا كەسەل اداممەن بىرگە جاتىپ، ءبىر توپ تەرىسى ءىرىپ، ەتى اعىپ تۇراتىن قۇبىجىقتاردى تۋىپ، وسى كوركەم دۇنيەنىڭ سۇرقىن قاشىرعانىم وڭ با، تەرىس پە؟ و، جاساعان، ار دەگەن نە؟ ادىلەت دەگەن-شە؟ ىزگى پەيىل دەگەن نە؟ قارا نيەت دەگەن-شە؟ مۇنى ماعان ەشقاشان ايتقان ەمەسسىڭ! ءبارىن مەن ءوز تۇسىنىگىم بويىنشا ىستەدىم! مەن باقىتتى سۇيەمىم، كۇشتى بولعاندى قالايمىن، سۇلۋلىقتى ۇناتامىن! ءتانىم وزىمدىكى، وزىمە ءوزىم قوجامىن… مەن كۇنادان قورىقپايمىن، ايىپتاۋدان جاسقانبايمىن، سەنىڭ ون سەگىز قابات توزاعىڭنان دا سەسكەنبەيمىن. مەن ىستەۋگە ءتيىستىنىڭ ءبارىن ىستەدىم، ورىنداۋ قاجەت بولعاننىڭ ءبارىن ورىندادىم، مەن ەشتەڭەدەن تايىنبادىم! ءبىراق، مەنىڭ ولگىم كەلمەيدى! ءتىرى جۇرگىم كەلەدى! مەنىڭ بۇل دۇنيەنى ۇزاعىراق كورگىم كەلەدى! و، جاراتقان يەم!»
اجەمنىڭ ادالدىعى جاساعاندى اسەرلەندىرەدى. ونىڭ سۋالعان كوزدەرىندە دىمقىل ءسول پايدا بولادى. حيكمەتپەن ۇشباقتان ۇشىپ كەلگەن نۇر ونىڭ جانارىنىڭ الدىندا جارقىلدايدى. اجەم اكەمنىڭ اقسارى ءجۇزى مەن اتامدىكىنەن اۋمايتىن وجەت كوزدەرىن تاعى كورەدى. اجەمنىڭ ەرىندەرى بولار-بولماس قىبىرلاپ: «دۋگۋان» دەيدى. قۋانعان اكەم: «اپا، سەن جازىلدىڭ! سەن ولمە. مەن سەنىڭ قانىڭدى توقتاتتىم. ەندى اقپايدى! مەن بارىپ، اكەمدى شاقىرىپ كەلەيىن. سەنى كورسىن. اپا، ءبىراق، سەن ولمە، اكەمدى كۇت»، — دەيدى.
اكەم زىتا جونەلەدى. ونىڭ اياق دىبىسى باياۋ سىبىرلاعان داۋىسقا، جاڭا عانا ەستىلگەن ءۇشباقتان كەلگەن كۇي اۋەنىنە اينالادى. اجەم عارىشتىڭ ءۇنىن ەستيدى. ءۇن ءتۇپ-تۇپ قىزىل گاۋلياڭنان شىعىپ تۇرادى. اجەم قىزىل گاۋلياڭعا تەسىلە قارايدى. بۇلدىراعان كوزىنە قالىڭ گاۋلياڭ كەرەمەت كوركەم ءارى وزگەشە ءپىشىندى بوپ كورىنەدى. ولار سىڭسيدى، بۇرالادى، بوزدايدى، شىرمالادى. بىردە الباستى كەيپىنە، بىردە جاناشىر جاقىننىڭ بەينەسىنە ەنەدى. اجەمنىڭ كوز الدىندا بىر-بىرىنە جىلانشا ورالىپ، سىتىر-سىتىر قايتا تارقاتىلادى. ونىڭ اقىل جەتپەس كەرەمەتىن اجەم تولىق تۇسىنە المايدى. ولار قىزىل-جاسىل، اق-قارا، كوك-كۇلگىن بولىپ، ساقىلداپ كۇلەدى، وكىرىپ جىلايدى. كولدەگەن كوز جاستارى اجەمنىڭ كوڭىلىندەگى قۇلازىعان قۇمدى شولگە جاڭبىر بوپ جاۋادى.
گاۋلياڭ اراسىنداعى ساڭىلاۋلاردان كوك اسپان قيىق-قيىق بوپ كورىنەدى. كوك اسپان سونداي بيىك ءھام سونداي الاسا ەدى. اجەمنىڭ پايىمىنداۋشا، اسپان مەن جەر، اسپان مەن ادام، اسپان مەن گاۋلياڭ توعىسا جىمداسىپ، بارلىعى كورىنبەيتىن اسا ۇلكەن شىرماۋىق توردىڭ استىندا تۇتاسا شىرمالىپ جاتادى. اسپانداعى اقشا بۇلت گاۋلياڭدى سيپاپ، سىرعىپ وتەدى. ول تاعى اجەمنىڭ بەتىن دە سيپايدى. اقشا بۇلتتىڭ قاتقىل جيەكتەرى اجەمنىڭ ءجۇزىن سيپاپ وتكەندە، سىر-سىر ەتكەن دىبىس شىعارادى. استىنداعى كولەڭكەسى مەن اقشا بۇلت ءبىرى الدا، ءبىرى ارتتا، قالماي ىلەسىپ، قاتار ىلگەرىلەيدى. ءبىر توپ جابايى اق كوگەرشىن كوكتەن سورعالاپ كەلىپ، گاۋلياڭ ساباعىنا قونادى. كوگەرشىندەر گۋىلدەپ زىكىر سوعىپ، اجەمدى وياتادى. اجەم ولاردىڭ ءتۇرىن جاقىننان انىق كورەدى. ولار دا گاۋلياڭ دانىندەي قىپ-قىزىل كوزدەرىمەن اجەمە قارايدى. اجەم ولارعا قاراپ ىستىق ىقىلاسپەن ەزۋ تارتادى. ال ولار اسا كەشىرىمشىل جىلى شىرايمەن اجەمنىڭ اقتىق دەمدەگى تىرشىلىككە دەگەن ماحابباتى مەن سۇيىسپەنشىلىگىنە قارىمتا قايتارادى. «و، جاناشىرلارىم، مەن سەندەردى قيمايمىن!» — دەپ داۋىستايدى اجەم. كوگەرشىندەر گاۋلياڭ داندەرىن تىنىمسىز شوقىپ، اجەمنىڭ ءۇنسىز شاقىرۋىنا جاۋاپ قاتادى. كوگەرشىندەر ءبىر تاراپتان شوقىپ، ەكىنشى تاراپتان داردەردى جۇتىپ، بوتەگەلەرىن بۇلتيتادى. مامىقتارى ءۇرپيىپ، ءدان شوقىعان سايىن قوبىراي كوتەرىلەدى. جەلپۋىش ءتارىزدى قۇيرىقتارىن جەل ۇرعاندا ارى-بەرى اۋدارىلعان قياقتارى جاپىراقتاردان اۋماي قالادى.
سوناۋ ءبىر جىلدارى ءۇيىمىزدىڭ دودەگەسىنە ۇيا جاساپ، كەپتەر باققانىمىز بار ەدى. كۇزدە اجەم اۋلاعا سۋ تولى ۇلكەن استاۋ قوياتىن. تۇزدەن ۇشىپ كەلگەن كەپتەرلەر سونىڭ ەرنەۋىنە قونىپ، رەتتى ءبىر قاتار بولىپ وتىرىپ، سۋعا تۇسكەن كولەڭكەلەرىنە قاراي بوتەگەلەرىندەگى گاۋلياڭ داردەرىن لاقىلداتا قۇساتىن. سونان سوڭ اۋلادا كەردەڭدەي باسىپ ويقاستاپ جۇرەتىن.
كوگەرشىندەر! بەيبىت، تىپ-تىنىش مۇلگىگەن گاۋلياڭ باسىندا سوعىس الاساپىرانىنان ۇركىپ، مەكەن-تۇراعىنان ايرىلعان ءبىر توپ كەپتەر وتىر. ولار اجەمە تەلمىرە قارايدى. قۇددى ءبىر اجەمە ءۇنسىز ازا ءبىلدىرىپ وتىرعانداي.
اجەمنىڭ كوزى قايتا قاراۋىتادى. قاناتتارىن قاعىپ كوككە كوتەرىلگەن كوگەرشىندەردەن سونداي ءبىر تانىس اۋەننىڭ ىرعاعى ەستىلەدى. تەڭىزدەن اۋمايتىن زەڭگىر اسپاندا توپشىلارىن سەرمەپ ۇشقاندا، قانات پەن اۋا سۇركەلىپ، ورتاسىنان گۋىلدەگەن دىبىس شىعادى. سامعاي جونەلگەن اجەم كوگەرشىندەردىڭ سوڭىنان ەرىپ، بالاۋسا قياقتارىن جەلپىپ، اۋەدە قالىقتاپ اينالىپ جۇرەدى. قارا توپىراقتى جەر مەن جاسىل ءتۇستى گاۋلياڭ تومەندە قالادى. اجەم ابدەن توزىعى جەتكەن اۋىلدارعا، يرەڭدەگەن وزەندەرگە، ايقاسىپ ءوتىپ جاتقان جولدارعا اسا ءبىر سۇيىسپەنشىلىكپەن قارايدى. وتتاي ىستىق وقتار تەسىپ، دال-دۇلىن شىعارعان تۇماندى كەڭىستىككە، ءومىر مەن ءولىم ارپالىسقان ساتتە قايتەرىن بىلمەي داعدارىپ قالعان تىرشىلىككە قۇمارتا كوز سالادى. ەڭ سوڭعى رەت گاۋلياڭ اراعىنىڭ ءيىسىن، جىلى قاننىڭ كۇلىمسى لەبىن يىسكەيدى. ساناسىندا كەنەت بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءبىر كورىنىس كولبەڭ ەتەدى: جاڭبىرشا جاۋعان راقىمسىز وق استىندا كيىم-كەشەكتەرى البا-جۇلبا بولعان نەشە ءجۇز اۋىلداسى قول-اياقتارى ەربەڭدەپ، گاۋلياڭ القابىندا ۇيەلەپ جاتادى.
بۇل دۇنيەمەن جالعاپ تۇرعان ەڭ سوڭعى جىڭىشكە ءجىپ انە-مىنە ۇزىلۋگە تايايدى. كوپ ۇزاماي بارلىق ۋايىم، كۇللى اۋىرتپالىق، بىتپەس جانتالاس، ۇرەيلى ۇمىتسىزدىك، ءبارى تۇگەل گاۋلياڭ القابىنا ءتۇسىپ، بۇرشاق سەكىلدى گاۋلياڭ باسىن توپەپ كەتپەك. قارا توپىراققا تامىر تارتىپ، قايتادان ءبۇر جارماق. قىشقىل ءدامدى جەمىس بەرىپ، ونى كەيىنگى، ودان كەيىنگى ۇرپاقتار يەلەنبەك.
ءوزىنىڭ ەركىندىككە شىعۋ بارىسىن وسىلاي اياقتاعان اجەم كوگەرشىندەرمەن بىرگە ەركىن سامعايدى. ونىڭ ءبىر ۋىس بولىپ كىشىرەيگەن وي الەمىنە قۋانىش، تىنىشتىق، مەيىرىم، راقات، جاراستىق سەكىلدى قۇندىلىقتار اعىلىپ كەلىپ ارمانسىز ۇيالايدى. كوڭىلى توعايعان ول اق-ادال جۇرەكپەن: «و، جاساعان! و، جاراتقان يەم!..» — دەيدى اھ ۇرىپ.
IX
ماشينە ۇستىندەگى پۋلەمەتتەر تولاسسىز وق جاۋدىرىپ، دوڭگەلەكتەرى توقتاۋسىز دوڭگەلەپ، مىسعىماس ەتىپ سوعىلعان تاس كوپىردىڭ ورتان بەلىنە قاراي ورلەيدى. بوراعان وق اتام مەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ باسىن كوتەرتپەيدى. ابايسىزدا توبەسىن قىلت ەتكىزگەن بىرنەشە جاساق جانىنان ايرىلىپ، وزەننىڭ قىرىندا قالادى. اتامنىڭ كەۋدەسىن اشۋ كەرنەيدى. كوپىردىڭ ورتاسىنا جەتكەندە ماشينە ۇستىندەگى پۋلەمەتتەردىڭ وعى اسپانعا قاراي اتىلادى. «باۋىرلار، اتىڭدار!» — دەيدى اتام. ءوزى ارت-ارتىنان ءۇش وق اتىپ، جاپوننىڭ ەكى اسكەرىن ماشينەنىڭ ۇستىندە سۇلاتادى. اققان قان ماشينەنىڭ تۇمسىعىن قىزىلعا بويايدى. اتاما ىلەسە جولدىڭ شىعىس، باتىس جاعىنداعى سۋ جاعاسىنان ونداعان مىلتىق جامىراي گۇمپىلدەپ، تاعى جەتى-سەگىز جاپون اسكەرىن وماقاستىرادى. ماشينەدەن قۇلاعان ەكى جاپون اسكەرى اياق-قولدارى ەربەڭدەگەن كۇيى كوپىردىڭ قوس جاقتاۋىنان ءموشۇي وزەنىنە قاراي سورعالايدى. فاڭ تەكتى اعايىندىلاردىڭ اباجاداي اتۋ قۇرىلعىسى «گۇرس» ەتكەندە، اۋزىنان وت ءتىلى جالاڭ ەتىپ، وزەن ايدىنىن جالاپ وتەدى. تەمىر بىتىرا، شويىن بۇرتىكتەر تۋرا بارىپ ەكىنشى ماشينەگە تيەلگەن اق قاپتارعا تيەدى. ىس-تۇتەك سەيىلگەن سوڭ، شۇبار-الا بوپ جامىراعان سانسىز تەسىكتەردەن ءاپپاق كۇرىش قۇيىلىپ، ەڭىس ساۋلايدى.
اكەم گاۋلياڭ القابىنان وتكەن سوڭ، ەڭبەكتەپ وزەن قىرىنا شىعىپ، اتاما قاراپ اسىعىس-ۇسىگىس بىردەڭەلەردى ايتادى. اتام دەرەۋ ناگانىنا وق باسادى. جاۋدىڭ ءبىرىنشى ماشينەسى ءجۇرىسىن تەزدەتىپ كوپىر ۇستىنە شىعا كەلگەندە، الدىڭعى دوڭگەلەكتەرى كوككە قاراعان تىرمانىڭ تىستەرىن باسىپ، جەلى شىعىپ كەتەدى. شانشىلعان تىرمالاردى ارتقا سۇيرەپ، وكىرە گۇجىلدەگەن ماشينەنى اكەم كىرپى جۇتىپ، قينالعاندا موينىن ەربەڭدەتە تۋلاعان جىلانعا ۇقساتادى.
الدىڭعى ماشينەدەگى جاۋلار جەرگە قاراي جاپا-تارماعاي سەكىرەدى. «لاۋ ليۋ، كەرنەي تارت!» — دەيدى اتام. ليۋ داحاۋ ءۇنى زارەنى العانداي ۇلكەن كەرنەيىن وزانداتىپ كەپ قويا بەرەدى.
«العا!» — دەيدى اتام ۇران سالىپ. سەرپىلە اتىلعان ول قولىنداعى ناگانىن كوزدەمەي-اق اتىپ، جاپون اسكەرلەرىن باۋداي تۇسىرەدى. باتىس جاقتان ماشينە ماڭىنا جەتىپ ۇلگىرگەن كىسىلەر جاۋمەن قويان-قولتىق ارالاسا كەتەدى. سوڭعى ماشينەدەگىلەر وقتارىن اسپانعا اتادى. ماشينەدە ەكى اسكەر عانا قالادى. اكەم مىلقاۋدىڭ ولارعا قاراي وقتاي اتىلعانىن، ەكى اسكەردىڭ نايزاسىن كەزەپ قارسى ۇمتىلعانىن، مىلقاۋدىڭ بىرەۋىنىڭ نايزاسىن قىلىش سىرتىمەن قاعىپ جىبەرىپ، ەكىنشىسىنىڭ بولات دۋلىعالى باسىن شاۋىپ، ۇشىرىپ جىبەرگەنىن، اۋەدە قالقىپ بارا جاتقان الگى باستىڭ ۇزاق ىڭىرانىپ بارىپ قۇلاعانىن، جەرگە تۇسكەن سوڭ دا ودان ىڭىرسىعان ءۇن شىققانىن كورىپ تۇرادى. مىلقاۋدىڭ قىلىشى قانداي وتكىر ەدى دەپ ويلايدى ىشىنەن. جاۋ اسكەرىنىڭ باسىنىڭ موينىنان اجىرار الدىنداعى سۇمدىق ۇرەيىنىڭ جۇزىنەن ءبىرازعا دەيىن تارقاماي، جاق ەتتەرىنىڭ توقتاۋسىز بۇلكىلدەپ، تاناۋىنىڭ تۇشكىرگىسى كەلگەندەي دەلديىپ جاتقانىن دا بايقايدى. مىلقاۋ كەلەسى اسكەردىڭ باسىن دا قاعىپ تۇسىرەدى. دەنەسى ماشينە جاقتاۋىنا سۇيەنىپ قالعان ونىڭ مويىن تەرىسى كەنەت جيىرىلىپ، قانى سىرتقا دىرەكتەپ اتىلادى. وسى كەزدە سوڭعى ماشينەدەگى اسكەرلەر پۋلەمەتتەرىنىڭ اۋزىن تومەن سالىپ، قۇتىرا وت اشادى. اتامنىڭ سەرىكتەرى كەسكەن اعاشتاي جاپىرىلىپ، جاۋ ولىكتەرىنىڭ ۇستىنە قۇلايدى. ماشينەنىڭ توبەسىنە وتىرا كەتكەن مىلقاۋدىڭ كەۋدەسىنەن قان بۇرق ەتەدى.
جەر باۋىرلاپ جاتقان اكەم مەن اتام ەڭبەكتەي جىلجىپ گاۋلياڭ القابىنا جەتەدى. وزەن قىرىنان اقىرىن باستارىن قىلتيتادى. ەڭ سوڭعى ماشينە گۇرىلدەپ ارتىنا شەگىنىپ بارادى ەكەن. «فاڭ ليۋ، ات! انا يتتەن تۋعانداردى كوزدەپ ات!» — دەپ ايعايلايدى اتام.
فاڭ تەكتىلەر ءدارى تولتىرىلعان قۇرىلعىنى وزەن قىرىنا شىعارادى. فاڭ ليۋ ەڭكەيىپ، بىلتەنى ەندى تامىزا بەرگەندە قارنىنا وق تيەدى. ءبىر ۇزىك جاسىل ىشەگى ششۇبالىپ سىرتقا شىعىپ قالادى. «اپا» دەپ داۋىستاعان فاڭ ليۋ ءىشىن باسىپ، گاۋلياڭ اراسىنا قاراي دومالايدى. شەگىنىپ، كوپىردەن شىعۋعا اينالعان ماشينەنى كورگەن اتام: «اتىڭدار!» — دەپ ايعايلايدى اسىعىس. وتتىقتى الىپ، دىرىلدەپ كەلىپ بىلتەنى تۇتاتپاق بولعان فاڭ چي قالاي ىستەسە دە تۇتاتا المايدى. اتام اتىلىپ بارىپ وتتىقتى الىپ، ۇرلەپ-ۇرلەپ جىبەرەدى. وتتىق قىزارىپ جانادى. اتام وتتىقتى تيگىزىپ، بىلتەنى تامىزادى. ىسىلداعان بىلتە بولماشى اق ءتۇتىن شىعىپ بارىپ قايتا سونەدى. الىپ قۇرىلعى ۇيىقتاپ قالعانداي ءۇنسىز مەلشيىپ تۇرا بەرەدى.
اكەم ونى اتىلمايدى دەپ ويلايدى. جاۋ ماشينەسى كوپىردەن شەگىنىپ، الىستاپ كەتەدى. ەكىنشى، ءۇشىنشىسى دە كوتكەنشەكتەپ، كەرى جىلجيدى. ۇستىندەگى كۇرىش جەرگە، كوپىردىڭ ۇستىنە اقتارىلىپ، ودان وزەنگە توگىلىپ، سۋ بەتىن ۇساق اق نوقاتتارعا تولتىرادى. بىرنەشە جاۋ ولىگى باتىسقا قاراي باياۋ قالقىپ اعىپ بارا جاتادى. ولىكتەن قان شىعىپ، توپ-توپ جىلانبالىق قان ارالاسقان سۋعا ۇيىرىلە ۇيمەلەيدى. شامالى ۇنسىزدىكتەن كەيىن الىپ قۇرىلعى «گۇرس» ەتە قالادى. وزەن قىرىنان كوتەرىلگەن ءنان تەمىر ءبىر جولاق الاپات جالىنعا اينالىپ، تولاسسىز اق مارجان ساۋلاعان ماشينەگە بارىپ تيەدى. ماشينەنىڭ استىنان لاپ ەتىپ وت تۇتانادى.
كوپىردەن شەگىنىپ كەتكەن ماشينە كىلت توقتايدى. جاپا-تارماعاي سەكىرىپ تۇسكەن جاۋ اسكەرلەرى وزەن قىرىنا جاتا قالىپ، پۋلەمەتتەرىن قۇرىپ، وق جاۋدىرادى. بەتىنەن وق تيگەن فاڭ ءليۋدىڭ مۇرنى دال-دۇل بولىپ، قانى اكەمنىڭ جۇزىنە شاشىرايدى.
ورتەنگەن ماشينەنىڭ ىشىندەگى ەكى اسكەر ەسىكتى اشىپ، قارعىپ ءتۇسىپ، ساسقالاقتاپ بارىپ، وزەنگە سەكىرەدى. كۇرىش تيەلگەن ورتاداعى ماشينە نە ىلگەرى، نە ارتقا كەتە الماي، قامالىپ تۇرىپ قالادى. كوپىر ۇستىندە شاراسىز گۇجىلدەپ، دوڭگەلەگى زىرىلداپ بوسقا اينالادى. اق كۇرىش جاڭبىر تامشىلارىنداي سارىلداپ توگىلە بەرەدى.
قارسى جاقتاعى جاۋ پۋلەمەتتەرى كەنەت تىنا قالادى. تەك بىرنەشە مىلتىق داۋىسى عانا ەستىلىپ تۇرادى. قۇرالىن قولىنا العان ون شاقتى جاۋ اسكەرى ورتەنگەن ماشينەنىڭ ەكى جاعىن تاسالاپ، سولتۇستىككە قاراي ۇمتىلادى. «اتىڭدار!» — دەگەن اتامنىڭ بۇيرىعىنا ءۇن قوسقاندار كوپ بولمايدى. ارتىنا بۇرىلىپ قاراعان اكەم وزەن قىرىنىڭ استى-ۇستىندە باۋداي تۇسكەندەردىڭ دەنەسىن كورەدى. جارالانعان كەيبىرى گاۋلياڭ اراسىندا ىڭىرسىپ، ويبايلاپ جاتادى. اتام ارت-ارتىنان بىرنەشە وق اتىپ، بىرنەشە جاۋ اسكەرىن كوپىردەن قۇلاتادى. جولدىڭ باتىس جاعىنان دا مىلتىق داۋىسى نەشە دۇركىن ەستىلىپ، بىرنەشە جاۋ جاساعى مۇرتتاي ۇشادى. جاۋ شەگىنەدى.
وزەننىڭ تۇستىك جاعىنان ۇشىپ كەلگەن ءبىر تال وق اتامنىڭ وڭ يىعىنا داريدى. بىلەگى دىرىلدەگەن اتامنىڭ قارۋى قولىنان ءتۇسىپ، باۋى موينىنا ءىلىنىپ قالادى. گاۋلياڭ اراسىنا كىرگەن اتام: «دۋگۋان، ماعان كومەكتەس»، — دەيدى داۋىستاپ. جەڭىن جىرتىپ، جارالانعان جەرىن اشقان سوڭ، اكەمە بەلىندەگى وراۋلى اق كەزدەمەنى الدىرادى. ەكەۋى سەلبەسىپ ءجۇرىپ جارانى تاڭادى. وسى ورايدى پايدالانعان اكەم: «اكە، اپامنىڭ سەنى كورگىسى كەلەدى»، — دەيدى. «ۇلىم، اۋەلى ماعان ىلەس، انا يتتەن تۋعانداردىڭ كوزىن جويايىق!» — دەيدى اتام. بەلىنەن اكەم لاقتىرىپ جىبەرگەن براۋنيك ناگانىپ الىپ، وزىنە قايتارادى. وزەن قىرىنان ليۋ داحاۋ قانعا مالشىنعان ءبىر اياعىن سۇيرەتىپ، ەڭبەكتەپ كەلە جاتادى.
— ساردار، كەرنەي ۇرلەيىن بە؟ — دەيدى جاقىنداي بەرە.
— ۇرلە! — دەيدى اتام.
جارالى اياعىن سوزىپ، كەلەسى اياعىمەن تىزەرلەي وتىرعان ليۋ داحاۋ كەرنەيىن كوتەرىپ، وزانداتا ۇرلەيدى. اسپاپتىڭ اۋزىنان كۇرەڭ-قىزىل دىبىستار كوككە قاراي قالىقتاي جونەلەدى.
— العا، باۋىرلار! — دەيدى اتام ۇران سالىپ.
جولدىڭ باتىس جاعىنداعى گاۋلياڭ اراسىنان بىرنەشە داۋىس قوشتاي ىلەسەدى. سول قولىنا قارۋىن الىپ، قارعىپ تۇرعان اتامنىڭ جاعىن بىرنەشە تال وق جاناپ وتەدى. باسىن ىشىنە الىپ اۋناپ تۇسكەن اتام گاۋلياڭ اراسىنا كەلىپ توپ ەتە قالادى. جولدىڭ باتىس جاعىنداعى وزەن قىرىنان ايانىشتى ءۇن ەستىلەدى. اكەم تاعى ءبىر جاساققا وق تيگەنىن بىلەدى.
ليۋ داحاۋ كەرنەيىن اسپانعا قاراتىپ ۇرلەي بەرەدى. قالىقتاعان كۇرەڭ-قىزىل دىبىستان گاۋلياڭ ساباقتارى قالتىراپ، دىرىلدەپ كەتەدى.
— ۇلىم، ءجۇر، جولدىڭ باتىسىنا بارىپ، سونداعى اعايىندارعا قوسىلايىق، — دەيدى اتام اكەمنىڭ قولىنان ۇستاپ.
كوپىر ۇستىندە جالىنعا ورانعان ماشينەلەردەن قويۋ ءتۇتىن بۋداقتايدى. ءاپپاق داندەر وزەنگە بۇرشاقشا جاۋادى. اكەمدى جەتەكتەگەن اتام تاس جولدان زىمىراپ وتەدى. وكشەلەي قۋعان وقتار جولدىڭ شۇرىق-تەسىگىن شىعارادى. ەكى بەتى كۇيىپ، تەرىسى سىلىنعان ءبىر جاساق اتام مەن اكەمدى كورىپ: «ساردار، ءبىز بىتتىك!» — دەيدى كەمسەڭدەپ.
سۇلكىنى ءتۇسىپ، گاۋلياڭ اراسىنا وتىرا كەتكەن اتام كوپكە دەيىن باسىن كوتەرمەيدى. وزەننىڭ قارسى بەتىندەگى جاۋ دا مىلتىق اتۋدان تيىلادى. كوپىر ۇستىندەگى ماشينەدەن گۇرسىلدەي جارىلعان دىبىستار ەستىلەدى. جولدىڭ شىعىس جاعىنان ليۋ داحاۋدىڭ كەرنەيى وزانداي بەرەدى.
اكەم ۇرەيدەن ارىلا باستايدى. وزەن قىرىن جاعالاپ، باتىسقا قاراي ءبىراز جۇرگەن سوڭ، ءبىر شوق سارعايعان قۋ ءشوپتى تاسالاپ، اقىرىن باسىن كوتەرەدى. ءالى وت تيمەگەن ەكىنشى ماشينەنىڭ كەبەجەسىنەن ءبىر جاپون اسكەرىنىڭ قارعىپ تۇسكەنىن كورەدى. ول ماشينە ىشىنەن تاعى ءبىر قارت ساربازدى سۇيەپ تۇسىرەدى. تىرلي ارىق قارت سارباز قولىنا ءاپپاق قولعاپ كيىپ، بەلىنە ۇزىن قىلىش اسىپ الىپتى. قاپ-قارا ەتىگىنىڭ قونىشى تىزەسىن سوعىپ جالتىراپ تۇر.
ماشينەنى قالقالاپ اياڭداپ كەلگەن ەكەۋى كوپىر تىرەۋىنە جارماسىپ، تومەن سىرعيدى. براۋنيك ناگانىن كوتەرگەن اكەمنىڭ قولى دىرىلدەپ، نىساناعا العان قارت ساربازدىڭ قۇيرىعى قاراۋىل ۇشىندا ارى-بەرى قوزعالىپ، بۇلتىڭداي بەرەدى. ءتىسىن تىستەنە باسىپ، كوزىن جۇمىپ تۇرىپ اتىپ قالادى. جانقۇرال «تارس» ەتەدى. ىسقىرعان وق سۋعا بارىپ ءتيىپ، سوندا جۇرگەن ءبىر جىلانبالىقتىڭ باۋىرىن اۋدارىپ كەتەدى. جاۋ ساردارى ەربەڭدەپ سۋعا قۇلايدى.
— اكە، ۇلكەن باستىق! — دەپ ايعايلايدى اكەم.
جەلكە تۇسىنان اتىلعان وق ساقا ساربازدىڭ باسىن جارىپ كەتكەن ەكەن. اققان قان سۋعا جايىلىپ، تاراپ بارا جاتادى. تاعى ءبىر جاۋ اسكەرى قول-اياعىن بىردەي سەرمەپ، قاشىپ بارىپ، كوپىر تىرەۋىنىڭ ارتىنا تىعىلادى.
جاۋ قايتا وق بوراتادى. اتام اتىلىپ كەلىپ اكەمدى باۋىرىنا الىپ، باسىپ قالادى. گاۋلياڭ اراسىنان دا زۋىلداپ وق اتىلادى. «جارايسىڭ! ناعىز ءوز ۇلىمسىم!» — دەيدى اتام.
وزدەرى ولتىرگەن قارت ساربازدىڭ اتى شۋلى گەنەرال مايور جۇڭگاڭ نيگاۋ ەكەنىن اكەم مەن اتام بىلمەيدى.
ليۋ داحاۋدىڭ كەرنەيى وزانداي بەرەدى. ورتەنگەن ماشينەنىڭ لاۋلاعان وت-جالىنىنا قاقتالعان كوكتەگى كۇن قىزىل مەن جاسىلدىڭ اراسىندا قۇبىلا وڭىپ، سولىپ بارا جاتادى.
— اكە، اپامنىڭ سەنى كورگىسى كەلەدى... شاقىرىپ جاتىر، — دەيدى اكەم.
— اپاڭ ءالى ءتىرى مە؟ — دەپ سۇرايدى اتام.
— ءيا. ءتىرى، — دەيدى اكەم.
اتامدى جەتەكتەگەن اكەم قالىڭ گاۋلياڭنىڭ تۇكپىرىنە قاراي جۇگىرەدى.
گاۋلياڭ اراسىنداعى اجەمنىڭ جۇزىنە گاۋلياڭ كولەڭكەسى ءتۇسىپ، اجارىندا ءالى تارقاماعان اتاما دەگەن جارقىن كۇلكى ءۇيىرىلىپ تۇرادى. ءوڭى بۇرىن-سوڭدى بولماعان اق تۇسكە ەنىپ، ەكى كوزى اشىق جاتادى.
اتامنىڭ قايىستاي قاتقان ەتسىز بەتىنەن ەكى تامشى جاستىڭ اعىپ تۇسكەنىن اكەم العاش رەت كورەدى.
قاسىنا كەلىپ تىزەرلەپ وتىرعان اتام جارادار قولىمەن اجەمنىڭ كوزىن جابادى.
مىڭ توعىز ءجۇز جەتپىس التىنشى جىلى اتام دۇنيەدەن وتكەن كەزدە شەشەم ەكى ساۋساعى جوق سول قولىمەن ونىڭ باقىرايىپ جاتقان كوزدەرىن جاپتى. مىڭ توعىز ءجۇز ەلۋ سەگىزىنشى جىلى اتام جاپونيانىڭ بيحاي ارالىنداعى قۋ مەديان دالادان ورالعان تۇستا ەركىن سويلەي الماي قالعان بولاتىن. ءاربىر ءسوزى اۋىر كەسەكتەي اۋزىنان زورعا اتىلىپ شىعاتىن.
اتام جاپونيادان قايتىپ كەلگەندە، اۋىل ۇلكەن شارا وتكىزىپ، سالتاناتپەن قارسى الدى. وعان اۋدان اكىمىنىڭ ءوزى كەلىپ قاتىستى. ول كەزدە مەن ەكى جاستا بولاتىنمىن. ءالى ەسىمدە، اۋىلدىڭ باس جاعىنداعى اقورىك اعاشىنىڭ استىنا بىر-بىرىنە تىركەپ سەگىز ۇستەل، ءاربىر ۇستەلدىڭ ۇستىنە ءبىر كۇبىدەن اراق، ون شاقتى ۇلكەن كەسە قويدى. اۋدان اكىمى كۇبىنى كوتەرىپ، ءبىر كەسە اراق قۇيىپ، ونى اتاما قوس قولداپ ۇسىندى. «قارت قاھارمان، سىزگە ءبىر كەسە اراق ۇسىنامىن! (ۇلكەن قۇرمەت بەلگىسى) ءسىز اۋدانىمىزداعى بارشا حالىققا داڭق سىيلادىڭىز!» — دەدى اكىم. ورنىنان ەبەدەيسىز كوتەرىلگەن اتام بوزعىلت قاراشىعىن ءبىر اۋدارىپ-توڭكەرىپ الىپ: «و-و، و-و، مىلتىق، مىلتىق»، — دەدى. مەن اتامنىڭ كەسەدەگى اراقتى ەرنىنە اپارعىنىن، ءاجىم باسقان مويىنىنىڭ سىرەسىپ، جۇتقىنشاعىنىڭ ورلى-تومەن جىلجىعانىن انىق كوردىم. اراقتىڭ از مولشەرى عانا اۋزىنا قۇيىلدى، كوبى يەگىنەن اسىپ، لاقىلداپ كەۋدەسىنە توگىلدى.
ءالى ەسىمدە، بىردە اتام مەنى جەتەكتەپ، مەن كىشكەنە قارا كۇشىگىمدى جەتەكتەپ، اتىز باسىنا باردىق. سوندا اينالىپ جۇردىك. اتام ءموشۇي وزەنىنە بارىپ، ۇلكەن كوپىرگە كوز سالعاندى بەك ۇناتاتىن. كوپىر استىندا، قولىن تىرەۋگە سۇيەپ، تۇسكە دەيىن، كەيدە تۇستەن كەشكە دەيىن تۇراتىن. مەن كەيدە اتامنىڭ كوپىر تاستارىنداعى جىپىرلاعان شۇرق-تەسىك ىزدەرگە قاراپ، ۇزاق تەسىلىپ قالاتىنىن بايقايتىنمىن. بەلۋاردان كەلىپ بويلاپ وسكەن كەزدە اتام مەنى ەرتىپ گاۋلياڭ القابىنا باراتىن. ول ۇناتىپ باراتىن ماڭ ءموشۇي وزەنىندەگى كوپىردەن تىم الىس ەمەس ەدى. ول ارا، مەنىڭ شامالاۋىمشا، اجەم دۇنيە سالعان جەر. ونداعى قارا توپىراققا اجەمنىڭ ىستىق قانى سىڭگەن عوي.
بۇرىنعى ءۇيىمىز ءالى بۇزىلماعان كەز، ءبىر كۇنى اتام قولىنا كەتپەن الىپ، شەتەن اعاشىنىڭ ءتۇبىن قازا باستادى. بەزىلدەكتىڭ بالاپان قۇرتتارىن قوپارىپ شىعىپ، ماعان بەردى. مەن ولاردى ءيتتىڭ الدىنا تاستادىم. يت قۇرتتاردى تىستەپ الىپ شاينادى. ءبىراق، جۇتقان جوق.
— اكە، نە قازىپ جاتىرسىز؟ — دەپ سۇرادى كوممۋنانىڭ اسحاناسىنا تاماق ىستەۋگە كەتىپ بارا جاتقان شەشەم.
باسىن كوتەرگەن اتام شەشەمە سۇلەسوق قاراپ قويدى. شەشەم كەتىپ قالعان سوڭ قازۋ جۇمىسىن ارى جالعاستىردى. سوڭىندا ۇلكەن ور پايدا بولىپ، جۋان-جىڭىشكەلى ۇقسامايتىن ون شاقتى اعاش تامىرىن كەسىپ، كولدەنەڭ قويىلعان جالپاق تاستى اشىپ، قاپ-قاراڭعى كىرپىش ۇرادان تات باسىپ، مۇلدە سۇرقى كەتىپ قالعان تەمىر ساندىق الىپ شىقتى. تەمىر ساندىق تابانى جەرگە تيەر-تيمەي ۇگىتىلىپ، قيراپ قالدى. جامان شۇبەرەكتىڭ اراسىنان تات جەپ قىزارعان، مەنىڭ بويىمنان شامالى بيىك تەمىر زات كورىندى.
— بۇل نە؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— و-و، و-و، مىلتىق، مىلتىق! — دەدى اتام.
اتام مىلتىقتى كۇن شۋاققا قويىپ، جىلۋ وتكىزدى. ءوزى الدىنا وتىرىپ الىپ، كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ... ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ، وسى قىلىعىن قايتالاي بەردى. ارتىنان ورنىنان تۇرىپ، وتىن جاراتىن ۇلكەن بالتانى اكەلىپ، مىلتىققا قاراي وڭدى-سولدى سىلتەدى. سوڭىندا ەسكى قارۋدى كەرەكسىز تەمىر ۇيىندىسىنە اينالدىردى. ونى ۋىستاپ لاقتىرىپ، اۋلانىڭ بارلىق جەرىنە شاشتى.
— اكە، اپام ءولىپ قالدى ما؟ — دەپ سۇرايدى اكەم اتامنان.
اتام باسىن يزەيدى.
— اكە! — دەيدى اكەم تاعى.
اكەمنىڭ باسىنان سيپاعان اتام بەلىنەن قانجارىن سۋىرىپ، گاۋلياڭ ساباقتارىن كەسىپ اكەلىپ، اجەمنىڭ دەنەسىن بۇركەيدى.
جاعالاۋدىڭ تۇستىك جاعىنان سارناعان مىلتىق ءۇنى قايتا كوتەرىلىپ، ايعاي-سۇرەن ۇدەپ، بومبا جارىلعان سۇراپىل گۇرسىل جانە ەستىلەدى. اكەمدى جەتەكتەگەن اتام كوپىرگە قاراي ۇمتىلادى.
كوپىردىڭ تۇستىگىندەگى گاۋلياڭ اراسىنان سۇرعىلت كيىم كيگەن ءجۇز قارالى اسكەري ادام لاپ قويىپ شىعا كەلەدى. وزەن قىرىنان توبە كورسەتكەن ون شاقتى جاپون اسكەرىنىڭ كەيبىرى وققا ۇشادى، كەيبىرى نايزاعا ىلىنەدى.
اكەم بەلىنە جالپاق بەلبەۋ بايلاپ، التى اتارىن اسىپ العان لىڭ باستىقتىڭ بىرنەشە زور دەنەلى وققاعاردىڭ ورتاسىندا، ورتەنگەن ماشينەلەردى اينالىپ ءوتىپ، كوپىردىڭ سولتۇستىگىنە قاراي كەلە جاتقانىن كورەدى. مىرس ەتىپ، ميىعىنا كۇلكى ۇيىرىلگەن اتام قارۋىن سەرت ۇستاپ، كوپىردىڭ ۇستىندە تاپجىلماي تۇرادى.
الشاڭ-الشاڭ باسىپ تاياپ كەلگەن لىڭ باستىق:
— ءۇي ساردار، كەلىستىرىپ-اق سوقتىڭ! — دەيدى.
— يتتەن تۋعان وڭباعان! — دەپ بوقتايدى اتام.
— باۋىرىڭ ءسال كەشىگىپ قالدى!
— يتتەن تۋعان وڭباعان!
— ءبىز ۇلگەرىپ كەلمەگەندە، سەن ءجۇدا قۇريتىن ەدىڭ!
— يتتەن تۋعان وڭباعان!
اتام قۇرالىن الىپ لىڭ باستىققا كەزەيدى. لىڭ باستىق كوزىمەن يشارات ەتكەندە، سوم دەنەلى ەكى قورعاۋشى اتىلىپ بارىپ، اتامنىڭ قارۋىن تارتىپ الادى.
اكەم براۋنيك ناگانىن سۋىرىپ، اتاممەن الىسىپ جاتقان ءبىر قورعاۋشىنىڭ قۇيرىعىنان اتادى.
ەكىنشى قورعاۋشى اكەمدى ءبىر تەۋىپ ۇشىرىپ ءتۇسىرىپ، بىلەزىگىنەن باسىپ تۇرىپ، قولىنداعى قارۋىن جۇلىپ الادى.
اتام مەن اكەم قورعاۋشىلاردىڭ قولىندا قالادى.
— لىڭ شۇبار، سەن يت كوزىڭدى اشىپ، مىنا تۇرعان باۋىرلارىما قارا!
تاس جولدىڭ ەكى جاعىنداعى وزەن قىرىنىڭ ۇستىندە، گاۋلياڭ اراسىندا ءولى دەنەلەر مەن جارالى جاندار ايقاسىپ جاتادى. ليۋ داحاۋدىڭ كەرنەيى ۇزدىك-سوزدىق وزاندايدى. قىپ-قىزىل قان ونىڭ ەزۋى مەن مۇرنىنان قاتار ساۋلاي باستاعان ەكەن.
اسكەري باس كيىمىن شەشكەن لىڭ باستىق جولدىڭ شىعىس بەتىندەگى گاۋلياڭ القابىنا قاراپ باسىن يەدى. باتىس جاعىنداعى گاۋلياڭ القابىنا قاراپ تاعى دا تاعزىم جاسايدى.
— ءۇي ساردار مەن ءۇي بەكزادانى بوساتىڭدار! — دەيدى لىڭ باستىق.
قورعاۋشىلار اتام مەن اكەمدى بوساتادى. وق ءتيىپ، قۇيرىعىن قولىمەن باسىپ العان انا وققاعاردىڭ ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان قان تامشىلاپ، اعىپ تۇرادى.
قورعاۋشىلار قولىنان قارۋدى العان لىڭ باستىق ونى اتام مەن اكەمە قايتارىپ بەرەدى.
كوپىردەن شۇباپ وتكەن لىڭ باستىقتىڭ جاساعى ماشينەلەر مەن جاۋ اسكەرلەرىنىڭ ولىگىنە لاپ قويادى. پۋلەمەتتەر مەن مىلتىقتاردى، وق پەن وقشانتايلاردى، قىلىشتار مەن قىنداردى، بەلبەۋلەر مەن ەتىكتەردى، ءاميان مەن ساقال العىشتاردى سىپىرىپ اكەتەدى. بىرنەشە جاساق وزەنگە سەكىرىپ، كوپىر تىرەۋىنىڭ ارتىنا جاسىرىنعان ءتىرى جاۋ اسكەرىن سۇيرەپ شىعادى. بىرەۋى جوعارى شەندى جاۋ ساردارىن كوتەرىپ اكەلەدى.
— باستىق، گەنەرال ەكەن! — دەيدى اتامانسىماق بىرەۋ.
كوڭىلدى بەينەمەن جەتىپ كەلىپ قاراعان لىڭ باستىق:
— اسكەري كيىمىن سىپىرىپ، قالعان زاتتارىن جيناپ الىڭدار! — دەيدى. — ءۇي ساردار، ءتاڭىر تاعى جولىعۋعا جازسىن! — دەيدى ارتىنان.
ءبىر توپ قورعاۋشىلارى ورتاعا العان لىڭ باستىق تۇستىككە قاراي تارتىپ وتىرادى.
— توقتا! لىڭ تەكتى نەمە! — دەپ اقىرادى اتام.
ارتىنا قايىرىلعان لىڭ باستىق:
— ءۇي ساردار، تۋ سىرتىمنان وق اتقالى تۇرعان جوق شىعارسىڭ؟ — دەيدى.
— جايىڭا قالدىرماسپىن سەنى! — دەيدى اتام تىستەنىپ.
— ۋاڭ حۋ، ءۇي ساردارعا ءبىر پۋلەمەت قالدىر! — دەيدى لىڭ.
بىرنەشە اسكەر پۋلەمەتتى اتامنىڭ اياعىنىڭ استىنا اكەپ قويادى.
— مىنا ماشينەلەر، ونداعى كۇرىش… تۇگەل ساعان قالدى.
كوپىردەن جامىراي وتكەن لىڭنىڭ قولى وزەن قىرىنىڭ ۇستىندە رەتتەلىپ ساپقا تۇرىپ، جيەكتى بويلاپ شىعىستى بەتكە الىپ تارتىپ كەتەدى.
باتار كۇن ۇياسىنا قاراي ەڭكەيەدى. ورتەنگەن ماشينەلەردىڭ قاپ-قارا قاڭقالارى عانا قالادى. كۇيگەن رەزىڭكە دوڭگەلەكتەردىڭ ساسىق ءيىس قولقانى قابادى. وت ىلىنبەگەن ەكى ماشينەنىڭ ءبىرى — الدا، ءبىرى — ارتتا، قاڭقيىپ كوپىر ۇستىندە تۇرادى. وزەن سۋى قان سياقتانىپ قارايىپ، تۇزدەگى گاۋلياڭ قان سەكىلدى كۇرەڭىتە قىزارادى.
اكەم وزەن قىرىنىڭ ۇستىنەن بۇزىلماعان ءبىر قىسپا نان تاۋىپ الىپ، اتاما بەرەدى.
— اكە، مىنانى جە… بۇل اپام پىسىرگەن قىسپا نان، — دەيدى.
— ءوزىڭ جەي عوي! — دەيدى اتام.
اكەم ناندى اتامنىڭ قولىنا ۇستاتىپ:
— مەن تاعى بىرەۋىن تاۋىپ كەلەمىن، — دەيدى.
اكەم تاعى ءبىر قىسپا نان تاۋىپ كەلىپ، قوماعايلانا اۋىز سالادى.
جالعاسى بار...
You Might Also Like
-
قايتا-قايتا جالىنىپ-جالپايىپ وتىنگەن سوڭ عانا توعىزىنشى نەمەرە اعام زورعا دەگەندە ءتۇن ورتاسىندا شايان اۋلاۋعا مەنى ەرتىپ اپاراتىن بولدى. بۇل الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسى بولاتىن. جىل سايىن كوشكىن تۇسە...
-
بەرىككە كۇندە تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ ءتىسىن تازالاپ ءجۇرۋدى ايتقالى قاشان؟ قۇلاعىنا ءسوز كىرگىزە الماعان اكە-شەشەسى اقىرى شارشاپ تىنعان-دى. ءبىراق، ءبىر كۇنى سول جالقاۋ بەرىكتىڭ اياقاستى ءتىسىن ىسىپ، تازالاپ...
