InfoHub Logo

كۇن جەلكە تۇستان شىعىپ كەلەدى، سەكسەۋىل باسىنا ىلگەن تاسباقانىڭ قابىعىنداي بەلدەۋلەنىپ، بوزارىپ اتقانى. بيىك بۇكىس شاعىلدىڭ تابانىن بويلاپ باتىسقا ىعىپ بارا جاتقانىن اڭعاردى. «قىرسىق شال ايدالاعا ماڭىپ شىعىپ سۋ تۇگىلى قاڭقامىزدى تابا الماي قالماساق جاراعانى» دەپ ومىرسەرىك قورقا باستادى. بەلى بۇكشيىپ، ارادىك اق تاياعىن اسپانداتا كوتەرىپ، جەلدىڭ باعىتىن ءبىلىپ الادى دا ىلگەرىلەي بەرەدى، ءلام دەمەيدى؛ كۇن كوتەرىلە لىقىلداپ بەت سيپاعان تاڭ سامالى سىرىڭكە تۇتاتقاڭداي لاپ ەتىپ جانىپ جۇرە بەردى، بۋعا، ساعىمعا اينالىپ كوز الدىندا دۇنيە دوڭگەلەندى. تاڭدايى توبارسىپ، وكپەسى ءوشىپ، شەكەسى قىزارىپ قاتتى شولىركەدى. قايتسە دە قارا ناردىڭ ىزىنەن قالمايىن دەپ باسىن يىعىنىڭ اراسىنا تىعىپ دومالاڭداپ كەلە جاتىپ قاتتى نارسەگە سوعىلدى، سوندا بايقادى، تۇيەنىڭ سيراعىنا ۇرىنىپتى. باس كيىمى ۇشىپ ءتۇستى. تۇيە دە، جولباسشى دا كىدىرىپتى. كوز الدى قىزىلدى-جاسىلدى ساۋلەگە تولىپ، ەرنى توبارسىپ ءجىعىلىپ-سۇرىنىپ ىلگەرى وزدى، تالتىرەكتەپ جولباسشىنىڭ قاپتالىنا كەلدى.

— وكپەم كۇيىپ شىداي الاتىن ەمەسپىن، سوناۋ ءبىر مولدىرەگەن كولدى كورەمىن، تەزىرەك سوعان بۇرىلايىقشى، ەرتەرەك جەتەيىكشى.

— شىراعىم، كول دەپ تۇرعانىڭ كىلكىگەن ساعىم عانا. تورسىقتاعى تارى كوجەدەن تاڭدايىڭدى ءجىبىتىپ ال، — دەپ تۇيەنىڭ كولەڭكە جاعىنا بايلاپ قويعان جانتورسىقتى شەشىپ الىپ، شايقاپ-شايقاپ اعاش زەرەنگە قۇيىپ ومىرسەرىككە ۇسىندى. ۇزدىگىپ قاتالاعان جولاۋشىنىڭ جوعارىلى-تومەن جۇگىرگەن جۇتقىنشاعىنا بۇرىلىپ قاراعان قارا ناردىڭ جانارى جاساۋرادى، ايتسە دە كوزىنەن تۇزدى جاس تامبادى. ءارى سالقىن، ءارى جۇعىمدى كوجەدەن قىلعىتا جۇتقاندا ومىرسەرىكتىڭ ساناسى ساۋلەلەندى، قۇلاعىنىڭ شۋىلى باسىلعانداي بولدى. وسى ساپارعا شىعار الدىندا فلياگكە سۋ قۇيىپ الىپ شىقپاي، تەرى مەستىڭ ءيىسىن مۇڭكىتىپ كوجە قۇيعىزىپ جاتقان شالدىڭ «بىلمەستىگىنە» قاتتى نالىعانى ەسىنە ءتۇستى؛ ەندى عوي ءوز بىلمەستىگىنە ۇيالدى. زەرەندى قايىرىپ بەرىپ، تابانىن قارىپ بارا جاتقان قۇمعا شويناڭ ەتىپ وتىرا كەتكەن. تۇيەنىڭ تىزەسى دىرىلدەپ ول داعى شوگۋگە وڭتايلانىپ ەدى، جولباسشىنىڭ جان داۋسى شىقتى.

— قولاتتىڭ تابانىنا تۇسپەي كىدىرۋگە بولمايدى، دىتتەگەن مەجەگە ولسەك تە جەتىپ جىعىلامىز.

ومىرسەرىك تىزەسىن باسىپ، بۋىنىن قالتىراتىپ قايتا تۇرەگەلدى. مۇسانىڭ دىتتەگەن مەجەسى قاي تۇس، بىر-بىرىنەن ەش ايىرعىسىز ۇلى ءشولدىڭ قاي شەتى، قاي شەگى ەكەنىنە قيالى جەتپەي شارشادى. ارىق مالدىڭ قابىرعاسىنداي ىرسيىپ، دوعاشا ءيىلىپ جاتقان قۇم جوتالار بىر-بىرىنەن ەشقانداي ايىرعىسىز، اۋەلگىدە ۇيپا-ۇيپا ۇلان ولكەنى تابيعات شەبەر الىپ تاراقپەن سالالاپ تاراپ شىققانداي عوي. يا سۇرلەۋى، يا اق بوكەن جورتقان شۇبىرىندى ءىزى جوق، جاداعاي جاداۋ جاپاندا باياعى العان باعىتىنان جاڭىلماي قالايشا جول تاۋىپ كەلە جاتىر دەپ تاڭىرقادى.

تۇيەشىنى قىزىلقۇمنان كىندىگى ۇزىلمەگەن، تابيعاتپەن بىتە قايناسىپ تۋعان «قۇم ادامى» دەپ اۋىلداستارىنىڭ اڭىز ەتىپ ايتىپ جۇرەتىنى تەگىن بولمادى. شيكىل كۇن شاقىرايىپ شەكەنى تەسىپ تاس توبەگە تىرمىسقاندا ءىلبىپ، جىلجىپ ۇزىنشا قولاتتىڭ تابانىنا ءتۇستى. ويپاتقا كەلە بەرمەيدى، بۇكىس بەلدىڭ ىلديتومەن تەرىسكەي بەتىنە الاعاتتانىپ بالاپان سەكسەۋىل ءوسىپتى، تىربيىپ ەربيىپ تۇرىسى ەرتەگىدە ايتىلعان سايتاندى ەلەستەتەدى. ەڭىس تابانىنا قارا ناردى باقىلداتىپ شوگەرىپ جاتقان تۇيەشىدەن: «مىنالاردىڭ جاپىراعى، ءبۇرى قايدا؟» — دەپ سۇرادى. «كەشەگى دۇلەي جەل شاش سىپىرعانداي سىپىرىپ كەتپەدى ەمەس پە، كەلەر كوكتەمگە دەيىن وڭالا المايدى»، — دەدى مۇسا. كوزىنىڭ استىنا تۇز توساپ تۇرعان با، كوش قۇلاش اق ورامالىمەن سۇرتكىشتەي تۇسەدى، تۇيەسىن شوگەرىپ بولىپ، «مىنا ءبىز قايدا كەلدىك» دەگەندەي ماڭايىنا مويىن تامىرىن ءۇزىپ، الاقتاي سۇقتاندى. اقىرىندا شوگىپ جاتقان قارا ناردىڭ قاپتالىنا دوڭگەلەنىپ وتىرا كەتكەنى.

— اداسىپ كەتكەن جوقپىز با؟ — باعىتىمىز دۇرىس پا؟

— كۇننىڭ شىعىسىنا، سەكسەۋىلدىڭ تۇرىسىنا قاراساق باعىتىمىز دۇرىس.

ومىرسەرىك كەلىپ قۇم ادامىنىڭ اياق جاعىنا تىزە بۇكتى.

— دىتتەگەن مەجە دەگەنىمىز قاي تۇس بولدى، كوكە؟

قۇم ادامى قارسى الدىنا كەلىپ جۇگىنگەن ومىرسەرىككە ءاۋ دەگەننەن جاۋاپ قاتپادى. جانتورسىقتان زەرەڭگە ازداپ تارى كوجە تامىزىپ تاندايىن ءجىبىتتى. قورجىننىڭ ءبىر بۇرىشىندا شۇبەرەككە شاندىپ بايلاعان وراۋدى الىپ، شۇبالتىپ وراۋىن جازدى، قازاقى قويدىڭ قوس بىلەم شيكى قۇيرىعى ەكەن، باكىسىمەن ءبىر كەسىپ، قول باسىنداي ەتىپ قارا نارعا اساتتى. كوزى كىلميىپ ءوزى باكىنىڭ ماي جۇققان ءجۇزىن جالادى، سوسىن قالعان قۇيرىقتى، باكىنى اق شۇبەرەككە بيپازداپ وراپ قورجىننىڭ تۇبىنە جىتىردى؛ قۇم مەن تۇز تۇتقان شوقشا ساقالىن كارى بۇركىتتىڭ تىرناعىنداي مۇيىزدەنىپ كەتكەن ۇزىن ساۋساعىمەن تارادى.

— باياعىدا اكەم ايتىپ وتىرۋشى ەدى، — دەپ اڭگىمەسىن ارىدەن باستادى، — مىنا كەڭ قولاتتىڭ ەتەگىن قىلداپ وتەتىن كونە سۇرلەۋدى جاۋ جولى دەپ اڭىزدايدى، بايقادىڭ با، جول ىلعي شاعىلدىڭ تەرىسكەي بەتىن قۋالاپ وتەدى، از دا بولسا كۇن قىزۋىنان قورعانۋعا الاعات شىققان سەكسەۋىل، جىڭعىل، توراڭعى بۇتاسىن ۇشىراتاسىڭ؛ مالعا دا، جانعا دا سەپ. (ومىرسەرىك قانشاما كوزىن تىگىپ قاراعانىمەن جاۋ جولى دەي قوياتىن سۇرلەۋ سورابىن اجىراتا المادى، جىلانشا يرەتىلگەن قۇم... قۇم... قۇم...) وسىناۋ بوكەن بۇلكەكپەن بەسىنگە دەيىن ىلبىسەك سارى ساعىمنىڭ قۇيىمشاعىنا تامان سەكسەۋىل جىگەرىمەن شەگەندەگەن، بەتىن تۇيە مويناعىمەن بۇركەگەن وتىز قۇلاشتىق مامىراي ۇستانىڭ شىڭىراۋىن تاباسىڭ دەپ اڭگىمەلەپ بەرۋشى ەدى، جارىقتىق. قوي، قوزعالايىق، بەسىن بولماي دىتتەگەن جەرگە جەتىپ جىعىلايىق، ءبىز سۋ تاۋىپ كەلەدى دەپ قىستاۋداعى مال مەن جان جولعا قاراپ تاڭدايى توبارسىپ، جىلىپ كەتكەن تەمىر بوشكەنىڭ لايىن جالاپ ۇزدىگىپ وتىر-داعى.

وسىنى ايتىپ قۇم ادامى ورنىنان كوتەرىلدى، قارا ناردىڭ ءسىڭىرى تارتىلىپ، ۇيەلەپ قالعان با، ءبىرى بۇيداسىنان تارتىپ، كەلەسىسى قۇيرىعىنان كوتەرىپ اۋپىرىممەن ازەر اياعىنان تۇرعىزدى. ومىرسەرىك الگىدەگى قۇم ادامىنىڭ سوزىنە سونشاما قۇلازىعانى: قۇم باسىپ قالماسا سەكسەۋىلدىڭ توماشاداي تۇبىرتەگىن تابارمىز-اۋ، سۋسىعان، جىلجىعان، ىسقىرعان، قىشىرلاعان جىپ-جىلماعاي قۇم ءۇستىن الاقانمەن سىيپاعانداي ەتىپ تۇرتىنەكتەپ ءجۇرىپ شىڭىراۋ شىركىندى ىزدەرمىز دە... ءاي، تاپپايتىن شىعارمىز!.. وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن اۋزىن مويناقپەن تۇمشالاعان تيپىل قۇدىقتىڭ ۇستىنەن نەشە مارتە دۇلەي داۋىل سوقتى، بۇل جاقتا جەل ەكەش جەلدىڭ دە اتى تىكەنەك تۇرپىدەي؛ ارىستاندى قارا باستىڭ جەلى دەيسىز بە، بۇحاردىڭ بوز بۋراسى دەيسىز بە، التىنكۇرەك-اقسارباس دەيسىز بە، ەندى تاقاۋدا دۇنيەگە كەلگەن ارالدىڭ ازىناماسى قوسىلىپ قۇم بەتىمەن قىڭسىلاپ جورتقان اش بورىدەي بۇلكەكتەگەندە، بۇلدىرگەندە، تىنىش جاتقان جوتالار ورنىنان جىلجىپ، ءيتىنىپ جونەلگەندە بۇرىنعى ويپاتتىڭ ورنىنا شوشاق ءۇيىلىپ، شوشاعى قۇرعىر ءۇي كوشكەندەي جىلماعايداي جويىلىپ جوعالدى ەمەس پە؛ سونداي الماعايىپ الاپاتتىڭ ىشىنەن، قۇبىلمالى كۇرەسىننىڭ كىندىگىنەن ۇرىنىڭ جاتاعىنداي جوعالعان قۇدىقتى تابامىن دەپ شالا بۇلىنگەن قۇم ادامنىڭ مىنا مىنەزى امالسىزدىڭ ايلاسىنداي سەزىلدى؛ مىنا مۇڭلىق ومىرسەرىك جىعىلىپ سۇيرەتىلىپ، ءسۇرىنىپ-تۇرىپ كەلە جاتىپ جوعىن ىزدەپ جوقشىداي قۇلازىعانى؛ شىڭىراۋى قۇرعىردى قانشا ىزدەپ تابا الماسپىز-اۋ دەپ كۇبىرلەگەنى.

تاس توبەدە شانشىلىپ تۇرعان قۋىرداق كۇن تاباداعى مايداي شىجعىرىلىپ بەسىن بەلدەۋىنە ويىستى. ءبىراز جۇرگەن سوڭ قۇم ادامىنىڭ تىرسەگى مايىسىپ، تالتىرەك قاعىپ، دارمەنى ءبىتىپ سۇرىنە بەرگەنى؛ بولماعان سوڭ جەر جاعدايىنا كانىگى قارا ناردىڭ بۇيداسىن موينىنا اسىپ «الدىڭنان جارىلقاسىن» دەپ بوس جىبەردى، ءوزى قايسار تۇلىكتىڭ سوڭىنان ىلەستى. «ءبىر جول بار، الىس، الىس تا بولسا جاقىن» دەپ قازەكەمنىڭ جۇمباققا قوسقانى تاپ وسىنداي باعىتى بۇلدىر، كۇدىگى مول ساپار ما؛ ءتۇس اۋا قىزىلدىڭ قۇمى ساقىرلاپ قايناعان قازانعا ۇقسادى؛ ءار جەردە، ءار جەردەن جانارتاۋ اتقىلاعانداي بولىپ قۇيىن كوتەرىلىپ اسپان مەن جەردىڭ الابۇرتقان شەكاراسى قوسىلىپ ءبىرتۇتاس دىرىلدەگەن ءيىر ساعىمعا اينالدى.

اجال ەلەستەپ ەسەڭگىرەپ، دارمەنى تاۋسىلعان جولاۋشىلار الدەن ۋاقىتتا ەڭىسكە قۇلاپ تابانعا ءتۇسىپ قالت كىدىردى؛ ەستى تۇلىك ءتورت اياعى ءتورت جاققا كەتىپ تايعاناقتاي تايراڭداپ كەلىپ باسى مولاق سەكسەۋىل تۇبىرتەگىنە سۇيكەندى.

«وسى!»، — دەدى قۇم ادامى كەمسەڭ قاعىپ، دەمىگىپ، ەنتىگىپ تۇرىپ. قارا نار يەسىنەن ەمەۋرىن كۇتپەي-اق ىڭق ەتىپ شوكتى، ۇستىندەگى جۇكتى اۋىرسىنعانداي، كەڭىردەگىنەن كەرنەي شالعانداي دىبىس شىعارىپ، ۇزىن موينىن كولبەتە سوزادى. ازىناعان جات دىبىستان ومىرسەرىكتىڭ ارقاسىنان قۇمىرسقا جۇگىردى. جالما-جان بىلەگىن سىبانىپ جىبەرىپ تەڭدەلگەن جۇكتىڭ ءجىبىن شەشتى، جادىاعاشقا ءتىزىلدىرىپ بايلاپ قويعان كەركە، بالعا، كەتپەن، قۇرالىن ءتۇسىردى؛ قيانداعى جات ولكەگە كومىر وياتىن كىسىدەي دۇنيەنىڭ سايمانىن تەڭدەپ كەلگەن مازاسىز شالدىڭ ماردىمسىز ىسىنە ىشتەي رەنجىدى. ايتىپ-اق تاستار ەدى، اجال اپانىنداي بولعان مىنا قۇمنىڭ تۇتقىنىنان بوسانىپ شىعار ايلا-شارعى قۇم ادامىنان شىعارىن ءبىلىپ ىشىنەن تىندى.

«تاڭداي ءجىبىتىپ الايىقشى»، — دەدى ومىرسەرىك.

«كۇن باتپاي مامىراي قۇدىعىن تاۋىپ الماساق، سوڭىمىزدان كەلگەن كىسى سۇيەگىمىزدى ساۋدىراتىپ، قاپقا سالىپ جيناپ الادى»، — دەدى قۇم ادامى. ومىرسەرىكتىڭ دەنەسى تۇرشىگىپ، جىلدام تۇرەگەلىپ ولاي-بۇلاي ادىمدادى، كۇن كوكجيەككە ەڭكەيمەي تۇرىپ باياعى زاماننان قايتسە دە ءبىر بەلگىنى تاۋىپ الۋعا جانىن سالدى. جول ءجۇرىپ، ءسىڭىرى سوزىلىپ قاتتى شارشاعان نار جاعى قارىسىپ جايىلۋدان قالدى. جانارىندا قۇيىن كەۋلەگەن الاپاتتىڭ اپتابى مازدادى. ارى-بەرىدەن ومىرسەرىكتىڭ زىعىردانى قايناپ قالتىرانىپ اشۋلانعانى، اشۋلانباي ءقايتسىن، جالىنى باسىلعان سەكسەۋىل شوعىنداي الاۋ كۇننىڭ كوكجيەككە جىلدام-اق ەڭكەيىپ بارا جاتقانى اناۋ، قارا ناردىڭ بۇيىرىنە تالاقشا جابىسقان قۇم ادامىنىڭ مالداس قۇرىپ جىن سوققانداي تاپجىلماستان مىقشيىپ وتىرىسى مىناۋ؛ قۇدىق تۇگىلى كىسى اياعىنىڭ ءىزى بىلىنبەيدى. الدەن ۋاقىتتا ءتوزىمى تاۋسىلعان ومىرسەرىك تۇلەن تۇرتكەن، كەلەگە تۇسكەن جاراۋلى بۋراداي بۇرق-سارق ەتىپ شوشايىپ وتىرعان شالدىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى. «اۋ، اقساقال!..» — دەدى تۇتىعىپ. مۇنىڭ شالا بۇلىنگەن مىنەزىنە، قۇم جۇعىپ دومبىعىپ ىسىنگەن بەت-جۇزىنە نازار سالعان قۇم ادامى جوق؛ كورىنبەيتىن نۇكتەگە قادالعان كۇيى سازارىپ-بوزارىپ، قۇبىلاعا قاراپ بالبال تاسقا ۇقساپ وتىردى-وتىردى دا، ەزۋى قيعاشتانىپ، جانارى جىمسيىپ، باسىن ەكى يىعىنا ءسىڭىرىپ بۇعىنا تۇسكەنى، قۇمنىڭ قىلتاناق تۇگىن ىزدەگەنى، جاتا قاپ جەردى يىسكەگەنى، جىندى ادامشا ءاش-پۇش جوق ءتورت تاعانداپ ەڭبەكتەي جونەلگەنى... مىنا كەلەڭسىز كورىنىسكە كۋا بولىپ تۇرعان ومىرسەرىك: «مۇنداي دا سىرى تەرەڭ، مىنەزى بوتەن تىرشىلىك يەسى بولادى ەكەن-اۋ» دەپ ىشتەي تاڭىرقاعان. الگى كىسى ءالى كەتىپ بارادى، ءالى كەتىپ بارادى. سويتسە دە قۇم ادامى جەردىڭ استىن بەتىندەگى شىققان تۇگىنە قاراپ ايىرادى ەكەن. ارالدىڭ ازىناماسى سوققالى بەرى قۇم بەتىندە قىلتاناق از، ءسىڭىرلى سەكسەۋىلدىڭ ءوزى جانتايىپ قۇلاپ جاتىر، ەبەلەك، جانتاق جەلمەن ۇشىپ جوعالعان؛ كەلىمدارى كۇشالانىڭ كوگىس تارتقان قوس قۇلاق ساباعى سىبىزعى شالادى. قۇم ادامى ءيىسشىل يتتەي تىمىسكىپ تۇبىرتەك ماڭىن ۇزاق شولدى، اقىرىندا دارمەنى ءبىتىپ قۇمدى قۇشىپ ەتپەتتەي جىعىلدى.

ومىرسەرىك جالما-جان جانتورسىقتى شەشىپ الىپ، ادىمداي باسىپ ۇلكەن كىسىنىڭ باسىنا كەلدى. يىعى سەلكىلدەپ جىلاپ جاتىر ما دەپ ويلاعان، بالا وكسىسە ءبىر ءسارى، ايەل زاتىنىڭ جولداسى — كوز جاسى، ال مىنا توبىلعىنىڭ جىگەرىندەي قاتىپ-سەمىپ قالعان كارتامىس كىسىنىڭ قۇم قۇشىپ قينالعان كەسكىنى ادامنىڭ جۇيكەتامىرىن بوساتتى. «اۋ، كوكە، تۇرىڭىز ەندى!» — دەپ يىعىنا قول سالىپ سولاڭ ەتكىزىپ اۋدارىپ قالعان؛ باعجاڭ ەتكەن جانارىندا جاسىن ويناعانداي انتەك ۇشقىندى كورىپ قۋانىپ قالدى، ءتىرى ەكەنىنە كۋاندى.

— ال، شىراعىم، تاپتىم، بەتىم تيگەن جەردىڭ قۇمىن اۋدارىپ قازا بەر؛ كورمەيمىسىڭ، وسى تۇستىڭ كەلىمدارىسى قالىڭىراق شىعىپتى، قۇداي بۇيىرتسا، ءساتىن سالسا — مامىراي قۇدىعىنىڭ ۇستىنەن تۇسەرمىز، — دەپ كەڭكىلدەي كۇلىپ، ەڭبەكتەي ۇمتىلىپ شەتكە ىعىستى. بەلگىسىز ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي قارا نار ءيىر موينىن ءيىپ، جانارىن باعجيتىپ بۇلارعا ادامشا قاراعانى. جاقتىرماي قارادى. كيەلى تۇلىكتىڭ كىسىگە ادامشا باعجيىپ قاراعانى ءبىر پالەنىڭ باسى، جامانشىلىق جورالعىسى دەپ باياعىنىڭ كىسىلەرى بەكەر ايتپاعان.

ومىرسەرىك ۇستىندەگى كيىمىن سىپىرىپ تاستاپ، ىشكيىمشەڭ، الاقانىن قۇمعا جانىپ، قولىنا كەتپەندى الدى، توسىن كوزگە ونشالىق بىلىنە بەرمەيتىن كەلىمدارى ساباعى ساۋساق باسىنداي قىلتيعان ەسپە قۇمعا كەتپەنىن ميلىقتاتتى، جىلدام قيمىلداپ بۇرقىلداتا قازدى. شاڭ-توزاڭ جانارىنا، تاناۋىنا تىعىلىپ، تىنىسىن تۇتىپ پىسىناتىپ جىبەردى. شەكەسى شاعىپ اۋىرعانداي ما، وكپەسىنە اۋا جەتپەي تۇنشىعاتىنداي ما، قانشاما القىن-جۇلقىن قيمىلداعانى جادىندا جوق، وشاق اۋماعىنداي جەردى قۇمنان ارىلتىپ بەلۋاردان تومەن تۇسكەندە بارىپ جان-جاعىنا قارادى. قۇم ادامى قاراپ قالماپتى، ءىن قازعان قوساياققا ۇقساپ كەتپەندەپ لاقتىرعان قۇمدى قايىرا سۋسىتپاي، كۇرەكپەن اۋلاققا ىرعىتادى. الاۋ نۇر شوقتاي قىزارىپ كوكجيەككە ءسىڭىپ بارا جاتتى، كۇرەڭ شاعىلدىڭ بەتىنە سارى ماي جاققانداي جىلتىرادى.

«كىدىرە تۇرشى، — دەدى قۇم ادامى، — بولجاۋىم دۇرىس بولسا قۇدىقتىڭ اۋزىنا كيلىگۋىمىز كەرەك ەدى، ول شىركىننىڭ جىم-جىلاس بوپ قايدا جوعالعانى».

اپىرىم-اۋ، دەسەڭشى، بەس-التى سۇيرىك ءشوپ شىققان تۇستى وسىنشالىق ارام تەر ەتىپ قۇمىن ارشىتتى، جاڭا بايقادى، وزگە تۇستا دا كۇشالا، جانتاق ءشوبىنىڭ ساباعى قىلتيادى؛ مىرىڭ، ماردىمسىز تىرشىلىكتەن، قيىن بەينەتتەن ميى اشىپ ماڭگۇرت بولا باستاعان مىنا شالدان اقىل شىعادى، جەر تانيدى دەپ دامەلەنىپ جۇرگەن ءوزىم اقىماق شىعارمىن وسى. «قۇدىق ىزدەيمىز» دەگەنگە قۇلاعى كوتەرىلىپ، ەشقانداي ساۋال قويماي، وسىنىڭ ءمانىسى قالاي دەمەي سوڭىنا ىلەسىپ كەتە بەرگەنىم دۇرىس بولماپتى. جەر جاعدايىن قانشالىقتى بىلەتىنىن، قۇبا شولدەگى مامىراي قۇدىعىنان كىسى قاشان سۋ ىشكەنىن انىقتاپ سۇراۋىم كەرەك ەدى؛ قيىن ساپارعا كوز جەتكىزىپ بارىپ شىعۋىم كەرەك ەدى. يا بولماسا، تۇگىسكەن القابىنىڭ بەرگى شەتىندەگى شاعىن بولىمشەگە شوفەر بالانى تۇيەگە مىنگىزىپ جىبەرىپ، ورتالىققا راسيا ارقىلى «وسىلاي، ىشكەرى قۇمداعى قۇبىردىڭ كەڭىردەگى بىتەلدى. مۇسا تۇيەشى مال-جانىمەن شولدە قالدى، قۇتقارىڭدار»، — دەپ حابار جونەلتكەنى ماقۇل ما ەدى. مىناۋ نە ەندى؟.. قارا ناردىڭ بەلىن تالدىرىپ جەتىپ، ايدالادا، سۋسىز جاپاندا ىڭىرشاعى اينالىپ، ىندىنى قۇرىپ، شاراسى تاۋسىلىپ شالدىعىپ وتىرعانى مىناۋ.

اداستىم با، جاڭىلدىم با دەپ كوزى كىلميىپ تيتىقتاعان مۇسا كەلەسى ماۋرىتتە مۇنىڭ قولىنان كەتپەندى جۇلىپ الىپ وشاق ورنىنداي ارشىلعان جەردىڭ تەرىستىك شەتىن الا، قوس قادام قيىستاۋ بۇرىلىپ بەلگى سالدى دا كەتپەن سىلتەدى. سەكسەۋىل بۇتاعىڭداي تارامىس قولى تەگى قايراتتى، اپ-ساتتە قۇمشاۋىتتىڭ تۇتە-تۇتەسىن شىعاردى. ومىرسەرىكتىڭ اياعىنىڭ باسىنا جەنتەك-جەنتەك قۇم تۇسە باستادى. كۇن شىركىن ۇيالعان قىزداي كوكجيەككە يەگىن سۇيەپ پاسكە كىدىردى دە قاراكوك ولكەگە شىم باتىپ جوعالدى، سونداي جەردە توبەشىك ۇستىندە مالداس قۇرىپ وتىرعان تۇيە جانارىندا ساعىنىشتىڭ بەلگىسىندەي بولىپ الاۋ نۇردىڭ جۇقاناسى قالدى.

قۇم ۇستىندە مالداس قۇرىپ وتىرعان تۇيەنى كورگەنىڭىز بار ما. ابدەن ارىعان، ساۋدىراعان ءتورت اياعىن مىقشيىپ الدىنا سوزعان قارا ناردىڭ كەسپىرى كىسى شوشىرلىق.

— تاپتىم، — دەدى، — قۇم ادامىنىڭ قاتقىل ءۇنى. الگى داۋىستان ومىرسەرىكتىڭ دەنەسىنەن توك وتكەندەي سەزىلدى، سەلك ەتىپ ورنىنان ىرشي كوتەرىلدى. ارشىلعان وردىڭ ىشىنە سەكىرىپ ءتۇستى. قۇم ادامى جىڭعىل شىبىعىنان توقىلىپ كەسە كولدەنەڭ تاستالعان شىپتا شەتىن تىرمالاپ اشىپ جاتىر، ەكەۋلەپ ۇستاپ كوتەرە بەرگەنى سول، قۇم استىنىڭ دىمقىلىنان، ۇزاق ۋاقىتتان ءشىرىپ بىتكەن توقىما بىرت ءۇزىلدى. شىپتانىڭ قالعان جاعىن كۇرەگىمەن ىسىرمالادى. ىلگەرگى قۇدىقشالار قۇم كوشكىنى باسىپ قالماسىن دەپ شىڭىراۋدىڭ اۋزىن اۋەلى سەكسەۋىل جىگەرىن قولدىڭ سالاسىنداي ەتىپ قاتارلاستىرىپ جاۋىپ، ونىڭ ۇستىنە تۇيەنىڭ مويىن تەرىسىنەن يلەگەن كونتۋلاقتى توسەپتى، الگى جىڭعىل شىپتا ەڭ ۇستىڭگى قاباتى؛ نەشەمە جىلدار ۇستىنەن دۇلەي داۋىل وتكەندە، باۋىر توسەپ جاتقان قۇم جوتالارى جارالى جولبارىستاي بىرنەشە دۇركىن سىردارياعا قاراپ جەر باۋىرلاپ ەڭبەكتەگەندە، سەكسەۋىل توعايى جۇتىلىپ، تەرەڭ سايلار كومىلىپ، جەردىڭ بەتى وسىنشالىق وزگەرگەندە قۇدىقتىڭ قالىبى باياعىشا ساقتالىپتى. شىڭىراۋدىڭ اۋزىن قوقىستان ارىلىپ، اشامىز دەگەنشە ءىڭىر قاراڭعىسى قويۋلاپ، كوز بايلاندى. ءنىل بوياۋلى اسپان استىنان جۇلدىز جامىرادى، الىستان بۇزاۋباستىڭ قىستىققان شىرىلى شىعادى.

قۇم ادامى سەكسەۋىل جىگەرىن، كونتۋلاقتى تەز-اق لاقتىرىپ بۇك ءتۇسىپ بۇكشەڭدەگەن كۇيىنشە قۇدىقتىڭ مۇزداي لەپ اڭقىعان ۇڭىرەيگەن اۋزىنا ءتۇسىپ كەتەر مە ەدى، ەسى كەتىپ وڭمەڭدەۋى جامان تەگى؛ ومىرسەرىك شالعايىنان شاپ بەرىپ ۇستادى. قۇم ادامى بۇعان اجىرايىپ بۇرىلىپ قارادى؛ بەت-اۋزىنا قۇم جابىسقان، ءۇستى-باسى سابالاقتانعان، جەيدەسىنىڭ ءوڭىرى اشىلعان مىنا ءتۇرى كىسى شوشىرلىق. ءقازىر عانا ءتورت تابانداپ قىر اسىپ جەتكەن جابايىعا كەلەدى. تىكسىنگەندەي بولىپ كەرى شەگىندى.

ۋاي، ءپالى-اي، تۇيەسى قۇم شوشاعىنىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ مالداس قۇرعان، نامازعا ۇيىعان تاقۋاداي شوڭقيعان؛ ال، يەسى ەڭسەسىن جەرگە سالىپ ءتورت تاعانداپ جىلجىعاندا مىسىقتابان جولبارىسقا ۇقساعان ۇرەيلىلەۋ جات ولكەدە جۇرگەسىن بە: ءبىراۋىق ءىشىن تارتىپ سەسكەنەيىن دەدى، ساقتانا قيمىلداماسا بولمايتىن ەدى.

قۇم ادامى اۋەلى قاڭىلتىر شەلەككە ورتالاپ قۇم سالىپ، ۇزىن ارقاننىڭ ۇشىن باۋىنا بايلاپ ۇڭىرەيگەن شىڭىراۋدىڭ ىشىنە ءتۇسىردى. كەلەسى ۇشىن بىلەگىنە وراپ بىرتە-بىرتە ساۋمالاپ تەرەڭگە بويلاتتى. قاپ-قاراڭعى شىڭىراۋ ىشىنەن زاك پەن سىز ءيىسى مۇڭكيدى. بەلىن بۇگىپ، ارقاندى جىبەرىپ تارتىپ، جىبەرىپ تارتىپ قوس تىزەرلەپ جۇگىنگەن كىسىنىڭ قارى تالدى ما، ءبىراۋقىم تىڭ تىڭداعان ادامشا تاپجىلماستان سۇلىق ءتۇسىپ وتىرىپ قالدى، ءبىراۋقىم ەكى يىعى بۇلكىلدەپ قاۋعانى تەرەڭگە سۋسىتتى. الدەن ۋاقىتتا ۇزىن ارقان تاۋسىلىپ، ۇشىنا تۇيەنىڭ بۇيداسىن جالعادى. ەس كەتىپ، جان شىققانداي مەزگىلدە شەلەك شىركىن شىڭىراۋدىڭ تۇبىنە جەتتى بىلەم، بۇيدانىڭ ۇشى شىرەپ بارىپ ءدىر ەتكەنى.

قۇم ادامى وز-وزىنەن ارقالانىپ قۋانىپ كەتتى.

ساۋمالاپ قايتا تارتۋدى ومىرسەرىكتىڭ قولىنا بەردى.

مۇنشا تەرەڭ شىڭىراۋدى باياعىنىڭ قۇدىقشىسى ەرىنبەي-جالىقپاي، كوردەي قاراڭعىدان قورىقپاي قالاي قازدى ەكەن دەپ تاڭ قالادى عوي. بەلىنە ارقان بايلاپ ساۋمالاپ تۇسكەن سايىن جىلقىنىڭ مايىن ءىشىپ، جوتاسىنا شۋدا تاڭىپ اۋپىرىممەن ازىرلەنەدى ەكەن دەپ ەستيتىن؛ شىڭىراۋدىڭ توپىراعىن تەرى مەسكە سالىپ سىرتتاعى جۋاس تۇيەگە تارتقىزادى-مىس دەپ اڭگىمەلەيتىن. كوشپەلى شاعىلدى كەزىپ، شوبىنە قاراپ جەر اجىمىندە جاسىرىنىپ تەرەڭدە جاتقان سۋ كوزىن تابۋ، ونى سىرتتاعى بەلگىلەرىنەن اڭعارۋ — قيامەتتىڭ قيىنى. وسى زامانعى گەودەزيست، مارك-شەيدەر ماماندارى سان قيلى اسپاپپەن اداسىپ جۇرگەندە سول كەزدەگى قۇدىقشىنىڭ قۇداي بەرگەن قۇلاعىمەن، كوزىمەن-اق جەر قىرتىسىن ءتانىپ-بىلۋىنىڭ ءوزى عىلىم.

ءوستىپ، ويدان وي ساۋىپ، قاۋعا شەلەكتى بىرتە-بىرتە ساۋمالاپ تارتىپ وتىرىپ بايقاماپتى، الدەبىر دىبىس زىڭ ەتتى، كوپتەن كۇتكەن ىدىستىڭ ەرنەۋى كورىندى. قۇم ادامى قوس قولىمەن شاپ بەردى، شەلەكتى قۇشاقتاعان كۇيىنشە اۋلاققا اكەتتى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ جۇرەك جارا كۇرسىنىپ:

— اتتەڭ-اي، — دەدى، — سۋ كوزىن شىرىگەن سەكسەۋىل، قوقىرسىق كومە باستاپتى.

شەلەك ىشىندەگى دىم تارقان قۇمدى جەنتەكتەدى، اياعىنىڭ باسىنا تۇكىردى.

— ەندى نەعىلدىق؟

— بەلىمىزگە ارقان بايلاپ تەرەڭنىڭ ىشىنە ءتۇسىپ كورەمىز. ۇزىن ارقان تۇبىنە ازەر جەتكەن شىڭىراۋدىڭ كوردەي قاراڭعى ىشىنە تۇسۋگە كىمنىڭ جۇرەگى داۋالاماق. قۇدىق قابىرعاسىنداعى اياق سالار، تىزە تىرەر تەكپىشەگىن، قازىق ىلمەگىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىن قۇدىقشى بولسا ءبىر ءسارى، بۇلار ءقايتىپ تايعاناقتىڭ جولىنا باس تىكپەكشى. ءشىرىپ تۇرعان سەكسەۋىل اياق سالعاندا-اق سالدىر-گۇلدىر قۇردىمعا قۇلاسا قايتەدى؟! جار ەرنەۋدىڭ قابىرعاسىن سەكسەۋىل جىگەرىمەن شەگەندەپ، بەكىتىپ شىققان با، جوق پا؟.. الدە اياق تىرەيتىن تەكپىشەكتىڭ قاي تۇستا، قانداي ايلامەن جاسالعانى ءبىر قۇدايعا ايان. باسىن جاۋىرىنىنا تىعىپ تۇقشىڭداپ ءتىل-اۋىزدان قالعان قىتىمىر شال ەرتەڭگىسىننەن بەرى ەلدەن بۇرىن اجالىنا اسىعىپ جۇرگەن كىسىدەي ەدى. جۇرەگى قۇرعىر القىمىنا تىعىلىپ تارسىلداي تۇسكەنى، باس قاۋاشاعىندا الاقۇيىن قيال ۇيتقىپ شارشاتتى ما، شاتاق شالدىڭ جۇمساۋىمەن جۇگىرىپ بارىپ توبە باسىندا توڭكەرىلىپ مالداس قۇرعان قارا ناردى ىلديعا قايىرا قۋىپ ءتۇسىردى. بۇل جانۋاردىڭ كيت ەتسە، كوزدى الا بەرە قۇم شوشاققا شىعىپ الاتىنى، قاسىنا بارعان كىسىگە جاقتىرماي قارايتىنى قيىن ەندى. قۇم ادامى تۇرتىنەكتەپ ءجۇرىپ قۇدىق ەرنەۋىنە داستارقان جايدى، قورجىن باسىن شەشىپ ىشىنەن قۇرت، قويدىڭ قۇيرىعىن، قاۋىن قاعىن الدى؛ باكىسىمەن پىسكەن ءسۇر ەت تۋرادى، الدەن ۋاكىتتا:

— اتتەڭ-اي! — دەدى.

بەلىنەن جادىاعاشتى بوساتىپ جاتقاندا ەستى جانۋار تاناۋىن شۋىلداتىپ، باسىن شۇلعىپ ماڭق ەتتى؛ يەسىنىڭ قولىنان قوس بىلەم قۇيرىق قىلعىدى. سول يىقتان قۇمنىڭ كۇمىس ايى كوتەرىلدى. ءشول اۋاسى سىڭعىرلاعان قۇرعاق بولعاسىن با، شىلدە باسىنىڭ شيكىل ايى ەرەكشە قاسيەتتى مە، ماڭاي شام قويعانداي الاكۇلىك جارىققا بوكتى. تەرىستىكتەن جىلىمشى سامال جەلپىدى. قۇم ادامى وسىنداي اق كوز بەينەتتىڭ بولارىن الدىن الا بولجادى ما، «اتتەگەن-اي» دەپ تاعى اۋىر كۇرسىندى، اقىرىندا جادىاعاشتى باسىنا جاستاپ، كۇپايكەسىن بەتىنە جاۋىپ جاتىپ قالدى. «مۇنىسى نەسى» دەپ ويلادى ومىرسەرىك: اسپانداعى شۇپىرلەگەن جۇلدىزعا قاراسام قيالىم تاۋسىلادى دەدى مە، الدە مىنا شولدە تۇندە شىعىپ شاعاتىن كوك كەنەسى، بۇزاۋباسى، ءبۇيىسى دەنەسىن تۇرشىكتىرگەنى مە؛ نەعىلسا دا قۇم ادامىنىڭ مىنەزىن ءتۇسىنۋ قيىن.

ومىرسەرىك قورجىننىڭ اس-اۋقاتتان بوساعان باسىن جاستاپ قىشىرلاعان، سۋسىلداعان، سۋىعان تيتىمدەي تەلەگەيدىڭ ۇستىنە شالقايا كەتىپ، كۇنى بويعى سۇركىل بەينەتتەن قيراپ قالعان دەنەسىن بوساتىپ ۇيقىعا شومۋعا دامەلەندى، كىرپىگىنە ءشوپ تىرەگەندەي تەگى. الدەبىر جاندىك قۇمدى تەسىپ، بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ شاققالى جۇرگەندەي مە، اسپان استىنىڭ سان ميلليون جۇلدىزى كىرپىك قاقسا-اق مونشاعىنان ءۇزىلىپ تامىپ تۇسەردەي مە، ءۇپ ەتكەن جەل قۇيرىعىن تەرىسكە سالسا-اق دۇلەي داۋىلعا اينالىپ ازىناپ شىعاتىنداي ما، اۋدەم جەردە كۇيىس قايتارىپ ماڭقيعان قارا نار قۇلاعىن قايشىلاي باستادى، قىر بەتكەيدەن باۋىرىن جەرگە توسەپ بەرى جىلجىعان ءبورىنى سەزىپ قالعانداي ما؛ ايتەۋىر ەلسىزدە ەلەگىزىپ، قيالىنا قۇرىق جالعاپ كوز ىلدىرە السىنشى. ءوستىپ جاتىپ ومىرسەرىك وز-وزىنە زىعىردانى قاينادى. ءوز زامانىنان تىم كەش تۋعان، يا جارىق دۇنيەگە ۋاقىتىسىنان ەرتە كەلىپ قالعان سورلىمىن دەدى؛ قۇدايعا شۇكىر، استانادا ءبىر كىسىدەي الشاڭداپ جۇرەتىن تابىسىم بار، قالامى قۋاتتى جازۋشى دەپ ماقتاعان ماقالالار ءجيى شىعىپ تۇراتىنى ءوز الدىنا، قوس پەرزەنتى ازامات بوپ كەلەدى؛ كىسىكيىك، جالعىزىلىك تىرشىلىكتەن ءارى شارشاپ، ءارى جۇدەپ، ءارى توزىپ بوزعىلدانىپ جۇرگەندە... ەندى قايتەمىن دەگەندە... جۇرەگى جىلى، مەيىرباندى اڭسانى ۇشىراتتى، شالدىعىپ، ۇزدىگىپ كەلە جاتىپ كاۋسار كوزىنە كەزدەسكەن جولاۋشىداي باس قويىپ سۋسىنىن قاندىرىپتى... اڭسا بۇعان بارشا تاعدىرىن ارنادى عوي، ءوزىنىڭ بۇرىنعى ومىرىنە، تەكە تىرەس تىرشىلىگىنە، قىزمەتىنە، ءتىپتى، تابىس كوزى — ازداعان جازۋىنا قولىن ءبىر-اق سىلتەپ، سوڭىنا ىلەستى ەمەس پە؛ قازاقشالاپ ايتقاندا ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ شىقتى دەي مە، ەندى مىنە، جوسىعان جۇرتتىڭ ىزدەپ ءجۇرىپ تابا المايتىن ءدامدى، ءماندى تىرشىلىگىنە مىسە تۇتپاي، كەۋدەسىن كەمىرگەن قاناعاتسىزدىعىن، جازۋعا، بەينەتكە دەگەن تويىمسىزدىعىن باسا الماي، جىنىن الدىرعان باقسىداي، دۇنيەدەن بەزگەن دارۋىشتەي «ەكولوگيا ناۋبەتىن جازامىن»، «تۇركىستان فورۋمىن ۇيىمداستىرامىن، جۇرتتىڭ كوزىن جەتكىزەمىن» دەپ جۇرگەنى وسى. زىعىردانى قاينايتىنى — قۇداي سۇيەر قىلىعى جوق، ادەمى، سۇلۋ جارىن قۇشىپ، كۇمىس كۇلكىلى سەيىلىن، ەركەلىگىن قىزىقتاپ سالقىن سايادا كەڭ تىنىستاپ، قالىڭ ۇيىقتاپ جان باعىپ جۇرە بەرۋدىڭ ورنىنا — رەڭى قاشىپ، بوزعىلدانىپ، قالتىرانىپ، جۇيكەسى توزىپ «جۇرەقالمەن» تۇستىك تۇكپىردەگى ەلىنە جول الدى.

قۇم سۋىرىپ ازىناعان، شولگە اينالعان، اۋاسى اۋىسقان دالاسىن كەزدى، سەكسەۋىلىنەن ايرىلعان قىزىلقۇمدى كوردى، ارناسى اشىلىپ كىلدىرەپ ۇزىلگەن ۇلى وزەننىڭ سورابىن تانىپ تاقىستاندى، جارىق دۇنيەدەن جوعالىپ، جەردەگى تەڭىزدەن اسپان بوياۋىنا، ءشول ساعىمىنا اينالىپ بارا جاتقان ارالدى اينالماقشى، جىبەك جولىنىڭ سورابىمەن مىڭ شاقىرىم جول جۇرمەكشى.

اڭسا العاش تانىسقان كەزىندە تولىسىپ پىسپەي جاتىپ كيىز ءۇيدىڭ ورنىندا قالىپ كۇن كورمەي بوزارىپ سولعان شالعىن شوپتەي ءبىرتۇرلى رەڭىنەن ايرىلىپ، بەت-جۇزى بوزارىپ ابدەن جۇدەگەن ەكەن. تىنىمسىز تىرشىلىكتىڭ كۇيبەڭى شارشاتتى ما، مازاسىز، مىنەزسىز قوساقتىڭ كەيىنگى كەزدە جۇرەگىن تىرناپ، قول جۇمساپ قورلاۋى جيىلەدى مە، ايتەۋىر، جەلكە تۇس ميشىعى ءالسىن-الى قاتتى شاعىپ اۋىرا بەرەتىن، قان قىسىمىن ولشەگەن سىناپ باعانىنىڭ ۇنەمى استى ءجۇز دە، ءۇستى ءجۇز قىرىق بولىپ تۇرۋى ادەتىنە اينالعان؛ بەتىنىڭ، جاۋىرىن جوتاسىنىڭ، بۇلشىق ەتىنىڭ تەرىسى تاپقا قويعان توبىلعىداي شيكىل سارى بولاتىن. اڭسا تۇگىلى ومىردە جولى بولماعان، ءجۇرىسى جامان ايەلدىڭ داعى جۇرەگىنىڭ تۇبىندە بۇيىعىپ جاتقان، جاقسىلىققا ۇمتىلعان جىلى سەزىمى بولادى، ونى وياتارعا كورىكتى مىنەز، مەيىربان جۇرەك قاجەت. ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن كەزىندە عوي... جەلپىنىپ، جەلىگىپ، قىزىقماس كوڭىلمەن ەلىرىپ ءجۇرىپ قالالىق بۇزىلعان بالالارعا قوسىلىپ، «تومەنگى، جەر ەدەندەگى ءومىردى زەرتتەيمىن» دەپ ءبىراز بۇرقىراعانى ەسىندە. پودۆالعا ءتۇسىپ، شاراپ ءىشىپ وتىرعاندا ورتالارىنا ۇرپەك باس، بەت-اۋىزدارىن الاق-جۇلاق بوياعان، ءومىر ءسۇرۋ دەگەندى — بەيپىل سويلەپ، بەرەكەسىز كۇن كەشۋ دەپ ۇعاتىن ەكى-ۇش قىز قوسىلىپ ەدى. اپكەمە جەزدەم ساي دەمەكشى، ەرىككەن قىزدارعا جەلىككەن بوزباس بوزبالالار قوسىلىپ دۇرلىگىستى-اي، قۇداي باسقا سالماسىن، الگىلەر ارى-بەرىدەن تەمەكى تارتىپ، ارزانقول شاراپتى سىڭعىتىپ ءىشىپ ابدەن قىزعان كەزدەرىندە ەركەگى بولسىن، ۇرعاشىسى بولسىن ۇيات سىزىعىنان ەركىن اتتاپ، اۋىزدارىنا نە كەلسە سونى بىلاپىتتاپ، دۇنيەنى كوشىرگەندەي كەڭكەلەس كەيىپكە ءتۇسۋشى ەدى؛ اسىرەسە قىزداردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشىسى — جۇمىرتقادان جاڭا شىققان ۇرپەك سارىسى شاراپقا قاتتى قىزىپ قۇردىمعا تىرجالاڭاش شەشىنىپ تۇسەتىن. وسىنداي الماعايىپ الاسۇرعان كەزىندە مىنا وتىرعان ومىرسەرىك وزگە وكىرەشتەرگە ۇقساپ وڭمەڭدەمەي، وزەۋرەمەي، جاي عانا الگى قىزدىڭ جىلت ەتكەن ءتاۋىر قاسيەتىن ەلەۋسىزدەۋ عىپ تىلگە تيەك ەتىپ ەدى؛ الگى قىز توبەسىنەن تاس تۇسكەندەي جانارىن اشىپ-جۇمىپ وتىردى-وتىردى دا ەڭىرەپ قويا بەردى. جان جۇرەگىمەن، بار بولمىسىمەن جىلادى. سوندا ويلاعان: قاي-قاي ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز، سۇرىقسىز قاتال ايەل بولماسىن، ول پاقىردىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە ويانباي قالعان، كولدەنەڭ كوزدەن جاسىرىنىپ جاتقان جارىق ساۋلەسى بولادى ەكەن-اۋ؛ اشىلماعان، باسىلماعان جان پەرنەسىن ءدوپ باسساڭ، ول ايەل سەنىڭ ءومىر بويى قۇلىڭ بولىپ وتۋگە بەيىل. ايەل جۇرەگىنىڭ كىلتى -مەيىرباندىق بالكىم. نە ءبىر قاتال، كورىكسىز ومىرگە تۇسكەن ايەلدىڭ ءوزى كۇندەردىڭ كۇنىندە ايرانداي ۇيىعان سەميانى، ۇياداي جىلى شاڭىراقتى، جىلى جۇمساق اس پىسىرەر اسحانانى، اسقار تاۋداي ارقا سۇيەر ازاماتتى، باۋىر ەتىندەي قىلىعى ءتاتتى بالپاناقتاي بالانى اڭساپ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولەرى ءمالىم؛ كۇندىز جان بالاسىن كوزىنە ىلمەي، مەنسىنبەي جۇرەتىن تاكاپپار پەريزاتتىڭ تۇنەمەسىنە كوز جاسىنان جاستىعى سۋلانىپ قالاتىنى كامىل. ايەل — ايەلدىگىمەن باقىتتى. ءومىر بويى ارقا تۇتاتىن ەركەكتى ىزدەپ تاپسا — سوعان سۇيەنىپ، سەرىكتەسىپ ءوتۋى — ونىڭ تۋ عىپ ۇستاعان قاسيەت-قادىرى ەكەن. تابيعات شەبەر ايەل زاتىن سۇيىنىسەر، ءسۇيىپ وتەر سەرىك ىزدەتىپ الاسۇرىپ وتۋگە جازعان. شىن ايتسا: بۇل تانىعان اڭساسى جاس كەزىنەن، مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كۇنىنەن-اق مىناۋ دەگەن، حالىق الدىندا ىركىلمەي شىعا الاتىن ازاماتقا جار بولىپ ءجۇرۋدى، ونىڭ وشاعىن تۇتەتىپ، ارتىنداعى «جاۋ المايتىن، ەشقانداي وسەك دارىمايتىن» مىقتىلى، شەگىنىپ كەتەر ارتقى شەبى بولۋدى ارمانداعانى انىق ەدى. ازاماتقا جار بولۋدىڭ ءوزى ونەر. ەستەلىك دۇنيەسىنە شوما تۇسسە كوز الدىنا اڭسا ەكەۋىنىڭ العاش نەكە سارايىنا بارعان كەزى دۇركىرەپ وتكەن نوسەردەن سوڭعى قىزىل-جاسىل كەمپىرقوساق بوياۋىنداي كوز الدىندا قالقىپ تۇرىپ الار ەدى...

اقپان ايىنىڭ وتىزى بولاتىن، قىستىڭ كوزى قىراۋ دەسە دە كوشە ەرنەۋىندەگى سوقتالى قار ىلجىراپ ەرىپ، ءۇي شاتىرى شايقور كىسىدەي سۇمەك بوپ تەرلەپ كۇنشۋاققا ماڭدايىن توسەپ مۇلگىر ەدى؛ كوكشىل جاپىراعى كۇزگى جەلگە ۇشا قويماعان قاراعايلار ارادىك سىقىر-سىقىر تەڭسەلىپ قۇرىستاعان بويىن جازار ەدى؛ نەكە كۋالىگىن الامىز، نەكەلەسۋگە بارامىز دەگەندى ەسىتىپ اعايىن-تۋعاننان ءبىر توپ كىسى، جازۋشىلىق ۇزاق جولدا مۇڭداس، سىرلاس بولا بىلگەن باقىتجان دوسى ايەلىمەن، قوس پەرزەنتى — قولدارىنا گۇل ۇستاپ، تويعا باراتىن كىسىدەي قازديا قاتىپ كيىنىپ باستارى قۇرالا قالىپتى. بۇرىن-سوڭدى ومىرىندە مۇنداي مەيماناسى تاسىپ كورمەگەن كەزەڭدى باسىنان وتكەرىپ كورمەگەن بايعۇس باسى قاتتى قىسىلعانى؛ اڭسانىڭ اڭقىلداعان اشىق-جارقىن مىنەزى مىناۋ. ازىلكەش دوسى: «ومەكەم-اي، اياعىڭا مىقتاپ تۇساۋ تۇسكەنى وسى بولار»،- دەپ ءبىر بۇيىرلەسە؛ «مۇندايدا اڭسا قۋانباعاندا كىم قۋانادى»، — دەپ ەكى تۇيرەيدى. قويشى ايتەۋىر، نەكە سارايىنىڭ ءىشى كۇڭگىرلەپ، جۇرەگى قۇرعىر دۇبىرلەپ كەتكەندەي مە، بولمەدەن وتكەندە بايقادى؛ الدارىنان قاق جارىلىپ اشىلعان ەمەن ەسىك بەينە ەرتەڭگى كۇننىڭ نۇرلى شاپاعىنداي، باقىت بوساعاسىنداي، ار تارازىسىنداي، جاۋاپكەرشىلىك جازۋىنداي سەزىلگەنى؛ ايگىلى مەندەلسوننىڭ مارشى قۇيقىلجي جونەلدى، ومىرسەرىك كەلىنشەكتىڭ ۇلپاداي ۇگىتىلگەن نازىك ساۋساعىن الاقانىنا قىسىپ العان، قىزىل الا كىلەم ۇستىندە جۇزدەرى بال-بۇل جانىپ ىلگەرى جىلجىعان، نەكەگە تىركەپ ساۋساعىنا ساقينا سالىپ، كۋالىك تاپسىراتىن يىقتى كەلىنشەك — پالەنشەكە، جاقسىلى-جاماندى ءجۇرىپ وتەر تىرشىلىك ساپارىندا قولتىعىڭىزعا كىرىپ كەلە جاتقان مىنا كەلىنشەككە پانا بولىپ، قامقورلىق جاساي الاسىز با دەپ؛ الداعى تاعدىرىڭىزدى سەنىپ تاپسىرا الاسىز با دەپ؛ جۇيەلى سوزگە جۇگىندىرىپ، ساي-سۇيەكتى سىرقىراتقانى. تاياعىن سۇيرەتكەن باقىتجانى، وسى وقيعاعا كۋا بولا تۇركىستاننان كەلگەن تىلەكشى جەكجاتى، قىزى مەن بالاسى جىلقى مايىن ىشكىزگەندەي جۇرەككە تيەر جىلى ءسوز ايتىپ تەرلەتكەنى، جىگىت اعاسى بولىپ قالسا دا وسپىرىمدەي الىپ-ۇشىپ، ىرجيا كۇلىپ تەبىرەنگەنى... ءسىرا ەسىنەن شىقپاس. سوندا تۇيگەنى؛ ەر كىسى ۇيلەنەم دەۋمەن كەلەشەگى ءبىر ءۇيلى جانعا، ءبىر قاۋىم ەلگە اقىلشى، قامقورشى، ارقا سۇيەر اسقار تاۋى بولۋعا تاۋەكەل ەتەدى ەكەن؛ ايەل شىركىن، جۇرەك جىلۋىن، نازىك سەزىم، قامقور ءسوزىن، ىقىلاس-پەيىلىن قوساعىنىڭ جولىنا ارناۋمەن قۇدىرەتتى ەكەن. سەميا قۇرۋ — ويلاس، مۇڭداس كىسىلەردىڭ بىر-بىرىنە سۇيەنىسىپ، سەرىكتەسىپ ءجۇرۋى شىعار؛ مەندەلسون مارشى قىر استىنان سيقىرشى — شالعان سىبىزعى ۇنىندەي ۇزدىگىپ، ۇندەپ، قان قىزدىرىپ ەستىمەگەن، كورمەگەن جىراقتاعى كوگىلدىر ولكەگە الدى-ارتىنا قاراتپاي ارباپ ىلەستىرىپ بارا جاتقانداي عوي. ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن قۇم ادامى شوشىنا ويانىپتى، تۇرا ساپ سۇمداي داۋسىن سوزىپ مۇنى باس ساپ جۇلقىلاپتى.

— ءمالىن جىلاسا تاڭ جاقىنداپ قالعانى، دەرەۋ تۇرىپ اس-اۋقاتىمىزدى ىشەيىك تە، بىرەۋىمىز بەلگە ارقان بايلاپ شىڭىراۋعا تۇسەيىك، باسقا امال تاپپايمىز، جاپان تۇزدە قانىمىز قويۋلاپ قاتالاپ ولگەنشە، كونە قۇدىقتىڭ ءتۇبىن ارشىپ سۋ كوزىن تابايىق. قورجىن ءتۇبىن اقتارمالاپ جاتقان شال-ەكەڭ قولىن شولتاڭ ەتكىزىپ سۋىرىپ: «اس-اۋقاتتان ماردىمدى ەشتەمە قالماپتى، بىرەر بىلەم قۇيرىق ماي مەن قاتقان قۇرتپەن جۇرەك جالعايمىز»، — دەپ وز-وزىنەن تۇلەن تۇرتكەندەي ماڭىراي كۇلگەنى؛ يەن ولكەدە ەگدە كىسىنى قۇيىن سوعىپ، جىن يەكتەپ كەتكەنى مە دەپ ىشتەي تىكسىندى.

— ۇڭىرەيگەن كوردەي اپانعا قالاي تۇسپەكشىمىز، اياعىمىز تايىپ قۇردىمعا قۇلاساق سۇيەگىمىز شاشىلىپ قالار.

— ىشتەگى ەلدەن اپتانىڭ اياعىندا بولماسا جاردەم كەلمەيدى، اقساق قويداي ىلعي تۇستەن كەيىن ماڭىراپ جۇرەتىن موندىباس زووتەحنيك ايدىڭ ورتاسىنا اينالىپ سوعامىن دەگەن، قاراپ وتىرىپ ءشول توسىندە مال-جاندى قىرىپ الاتىن جاعدايىم جوق، نەدە بولسا قاتەردەن قۇتقاراتىن مىنا قۇدىق.

— اۋاسى بۇلىنگەن، قابىرعاسىن ورگەن سەكسەۋىلى شىرىگەن سۇمدىقتاي سەزىلدى. كۇن شىققانشا كىدىرە ءتۇرساق.

— وي-بو-و-و-وي، كۇن قىزعانشا، اپتاپ باستالعانشا شىڭىراۋ تۇبىنەن سۋ كوزىن تاۋىپ ۇلگەرمەسەك، بارشا بەينەتىمىز ادىرا قالادى.

دەدى دە تاۋەكەلگە بەكىنىپ ۇزىن ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن بەلىنە بايلاپ، كەلەسى ۇشىن سوناداي جەردە ماڭقيىپ جاتقان قارا ناردىڭ جادىاعاشىنا قازىقباۋ شالىپ، ماقتالى كۇپايكەسىنىڭ بەلىن بۋىپ، بىلەگىن ءتۇرىنىپ تەرەڭگە تۇسۋگە ىڭعايلاندى. قايىس بەلبەۋىنە قاۋعا شەلەكتى ءىلدى، بىلەگىنە قول فوناردى قىستىردى، از-كەم كىدىرىپ، جۇتقىنشاعىن بۇلكىلدەتىپ: «اكەل!» — دەدى. قاپەلىمدە ومىرسەرىك تۇسىنبەي ساسىڭقىراپ قالعانى، مەگزەپ تۇرعانى قۇتىعا قۇيىپ الا شىققان جىلقىنىڭ كۇيدىرىلگەن كۇرەڭ مايى؛ اعاش قاسىقپەن ءۇش ءىلىپ اۋزىنا سالدى، بوزارا باستاعان كوك جۇزىنە، قايماقتاي سارى كىلەگەي ساۋلە جۇققان كوكجيەككە الاق-جۇلاق قارادى. «بىردەن بوساتىپ جىبەرمەي، ساۋمالاپ تۇرعايسىڭ»، — دەپ ارقاننىڭ ورتا شۋماعىن ومىرسەرىككە ۇستاتتى.

سەكسەۋىلدىڭ سىڭىرىندەي ءدىنى قاتتى، تاۋەكەلى مىقتى قۇم ادامىنىڭ بىرتە-بىرتە شىڭىراۋعا كەۋدەسى جۇتىلدى، اۋەلگىدە باياعى ۇستالاردىڭ قالدىرىپ كەتكەن تەكپىشەگىنە سالعان اياعى تايىپ قوسىمشا كور شەگە قاعىپ كوپ اۋرەلەندى؛ اقىرىسىندا تەر جۋعان، ىستاۋىشقا ۇقساعان، تاقيالى اسقاباق باس كوزدەن عايىپتاندى. قيىن تىرشىلىككە امالسىز كۋا بولىپ تۇرعان ومىرسەرىكتىڭ جۇرەگى سۋىلدادى. تىك قۇبىردىڭ ىشىنە ەنگەندە قوڭىزشا قىبىرلاعان كىسىنىڭ قارى تالسا، قاپى كەتىپ تەكپىشەكتى ىزدەگەن اياعىنىڭ ءسىڭىرى تارتىلسا — جارىق دۇنيەگە قايىرا تارتىپ شىعارۋ قيىن. بويىنداعى اقىرعى ال-دارمەن، اۋپىرىممەن ءجۇز جىلدان بەرى قۇم كوشكىننىڭ، توپىراق لىقسۋىن سىرەسىپ ۇستاپ تۇرعان سەكسەۋىل تومارىن تىرناق كەبەسى سوگىلە جازداپ، قاتا تىرمىسىپ بىرتە-بىرتە تومەنگە جىلجىعان قۇم ادامىنىڭ ويى ون تاراپ، وكپەسى كۇيىپ، جۇرەگى قۇرعىر بۇيدا كيمەگەن بوتاشا بۇلقىنىپ:

«باياعى اكەڭنەن ەستىگەن ءسوزىڭ بولماسا، قولىڭا كەتپەن، كەركە الىپ جەر ەڭبەگىن تەسكەن قۇدىقشى ەمەسسىڭ؛ اياعىڭ تايىپ قۇردىمعا قۇلاساڭ قايتەدى؟.. شىڭىراۋ تۇبىندە شىلاۋعا ورانىپ تۇنشىعىپ قالساڭ نەتپەكسىڭ؟» — دەپ قۇلاعىنا سىبىرلاپ دەگبىرىن تاۋسىپ جانىن بەزەكتەتە تۇسكەنى. كۇن ساۋلەسى قۇدىق تۇبىنە تۇسپەيدى، قارا كولەڭكە بەلدەۋگە جەتە بەرە ءسىڭىرى تارتىلىپ، جوتاسىنا سۋىق تەر قۇيىلدى. كاليماعا ءتىلىن كەلتىردى. جاس كەزىندە جيھانگەز بالىقشى تۋرالى قىزىق حيكايانى وقىعان ەدى، بايعۇس بالىقشى كۇڭدەردىڭ كۇنىندە كەمەسى قيراپ، تەڭىزگە اعىپ، دالباسالاپ جۇرگەندە اۋزى اپان ءناھان بالىق تىرىدەي جۇتىپ قويۋشى ەدى؛ كوز الدىنا ءوزىن-وزى سول بالىقتىڭ كومەكەيىنەن ءوتىپ، اسقازانىنا جىلجىپ اۋاسى تاپشى تىم-تىم قاراڭعى مەكەنگە توپ ەتە تۇسكەندەي سەزىنگەنى. الىپ بالىق قۇم اداممپ شەلەگى، فونارىمەن اسقازانىنا سالىپ الىپ بۇلقىنا ءجۇزىپ، قيانعا ماڭىپ بارا جاتقانداي. «توپ ەتە ءتۇستى» دەگەنى بەكەر بىلەم؛ كەنەت وڭ اياعى تايىپ، شىڭىراۋ ىشىنە سىرعي جونەلدى، بەلىندەگى ارقان لىق ەتكىزىپ ۇستاپ قالدى.

— ارقاندى بوساتپا، اياعىم جەرگە تيگەن جوق، — دەپ تەرەڭنەن ايقايلادى.

كۇلىمسى ءيىس قولقانى قابادى. ءبىرازداسىن بارىپ اياق-قولىن تىرباڭداتىپ ءجۇرىپ قابىرعانى تاپتى-اۋ ايتەۋىر، تاپقانى بار بولسىن، اياق تىرەيتىن تەكپىشەكتى ىزدەپ جان تەرى شىقتى، جىپ-جىلماعاي سەكسەۋىل تومارىنا ساۋساعى ىلىكپەي ولەمىن اتا تىرمىستى. اقىرىندا بۇدىرسىز قابىرعاعا تاس كەنەشە جابىستى، ەكى بۇكتەلىپ قالتاسىنان سىرىڭكە الىپ قول فونارىن جاعۋعا وڭتايلاندى، سىرىڭكەنىڭ ءالسىز ساۋلەسى جىلت جانادى دا، پىش ەتىپ وشە قالادى. تەگى بولماعان سوڭ تاۋبەسىن ايتىپ، اياعىن ساناپ باسىپ، قالتىرانا، قارى تالا تومەنگە جىلىستادى. باياعى بەيشارا بالىقشىنى قىلعىعان ءناھان بالىقتىڭ ىستىق كۇلىمسى وڭەشى ودان وتە تىكەنەكتەي قادالعان، دەنەسىن دۋىلداتقان جىلبىسقى اسقازان ءىشى وسىنداي-اق بولار. بۋىلتىق-بۋىلتىق بىلقىلداعان بىردەمەنى باسقانداي سەزىلدى، ءتايىر-اي، اشقاراق بالىق وزگە دە ماقۇلىقتا جۇتقان سەكىلدى. ءتىرى ماقۇلىق ىشىندە پىشاققا تۇسەر شورتانشا بۇلقىندى، ءالى كەتىپ، دارمەنى ءبىتتى، اقىرى وڭەش تۇبىنە جەتتى بىلەم.

قارا قۇسىنان سوققى تيگەندەي بۇك ءتۇسىپ تىزەرلەگەن كۇيى تالىقسىپ كەتتى.

ومىرسەرىك ساۋمالاپ شىرەپ تۇرعان ارقاننىڭ شالت بوساعانىنان ءبىر پالەنىڭ بولعانىن سەزدى دە، جالما-جان قارا ناردى تۇرعىزىپ، تاياقتاپ، تايراڭداتىپ ايداي جونەلدى. ۇزىن ءجىپ دىڭىلداي كەرىلدى. شىڭىراۋ تۇبىندە مىقشيىپ وتىرعان قۇم ادامىن دۇلەي كۇش جۇلقا تارتىپ بەلىنەن كوتەرىپ اكەتكەنى: «ءاي، ءاي، قويا قال!» «قۇدىقتىڭ ءتۇبىن تەكسەرىپ، قاراعانىم جوق!» — دەگەن تەرەڭ ىشىنەن جان داۋسى قۇمىعا ەستىلدى. ومىرسەرىك اسىعىس ارەكەت جاساعانىن كەش ءتۇسىندى، ءتۇسىندى دە قىزىنىپ العان قارا ناردىڭ بۇيداسىنان تارتىپ ازەر كىدىرتتى. تار وڭەشتەي شىڭىراۋدىڭ قابىرعاسىنا سوعىلىپ، مىلجاسى شىعىپ، كىسىلىك ءتۇرى قالماعان، داۋسى قارلىققان قۇم ادامى مىنا جارىق دۇنيەگە قايىرا توبە كورسەتتى، تابىتتان تۇرىپ كەتكەن ءتىرى ولىك سەكىلدى، تەر سىڭگەن زەرلى تاقياسى ءتۇسىپ قالىپتى. قىرىلداعان ۇنمەن:

— اكەڭنىڭ! — دەدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ قوس ەرنەككە قولىن سالىپ كەۋدەسىن استى دا از-كەم تىنىس الدى، قۇم ۇستىنە قان تۇكىردى.

— قارا ناردى تۇرعىزىپ نەڭ بار؟ جانارىن جىپىلىقتاتىپ اشىپ-جۇمىپ قانشا ۋاقىت قۇدىق ەرنەۋىندە وتىرعانى بەلگىسىز — تاس توبەگە شىعىپ العان كۇن دۇم-دۇنيەنى كۇيگەن تەرىدەي تىرىستىرىل بارادى، اۋانىڭ قىزۋى ادام دەنەسىنىڭ قىزۋىنان اسقان سوڭ-اق دەنەدەگى ارتىق دىمقىلدى قۋىپ شىعادى، تۇلا بويداعى ىلعال ۇشىپ كەتكەن كەزدە قان قويۋلاي تۇسپەكشى. ارعى جاعى اۋزىن اشقان اجال عانا. «ەندى قايتەمىز؟» — دەگەن ءتىلسىز ساۋالدى قۇم ادامى تۋ سىرتىمەن-اق سەزىپ-بىلگەندەي، ارقاسى بار ادامداي جاۋىرىنىن قيقاڭداتىپ، قولىن سوزىپ: « اكەل»، — دەدى.

ومىرسەرىك جالما-جان قۇتىداعى جىلقىنىڭ مايىن ۇسىندى، ۇلكەن كىسى جۇتقىنشاعى جوعارىلى-تومەن جۇگىرىپ قىلقىلداتىپ كەپ جۇتتى، ءبىرازداسىن بارىپ: «تۇسەمىن»، — دەدى. ومىرسەرىك سوناداي جەردە ماڭقيىپ تۇرعان قارا ناردى قاڭقىلداتىپ، بۇيداسىن تارتىپ جەتەلەپ كەلدى. ۇزىن ارقاننىڭ بەلدەۋىندە، ورتا تۇسىنان بىلەگىنە وراپ ساۋمالاپ اباجاداي ازاماتتى ۇڭىرەيگەن و دۇنيەنىڭ تورىنە تاعى جونەلتۋگە ىڭعايلاندى. جازعان قۇلعا داۋا جوق، قۇم ادامى اۋپىرىممەن ىندەگىشكە جۇتىلا باستادى.

باياعىنىڭ ۇستالارى جەر جاعدايىن، تابيعات ءتىلىن، قۇم مىنەزىن نەشە اتاسىنان توقىپ العانداي شىڭىراۋ قازىپ ءشول توسىنەن سۋ كوزىن تابۋدى — تىرشىلىك تاۋقىمەتىنەن ءبولىپ الىپ ۇلكەن ونەر ساتىسىنا كوتەرگەنى عانيبەت. قۇم ادامى قۇدىققا ەكىنشى مارتە تۇسكەندە جان-جاعىنا اسىقپاي بايىزداپ قاراپ، ابلىققان جۇرەگىن باسىپ، باياعى ۇستانىڭ ساۋساق تابىن، كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن ءشول ىشىنەن كوز جاسىنداي ساعىنىشىن، ءزامزام سۋىن قالدىرعان ساقىلىعىن تانۋعا، ىلكى بابانىڭ ماڭداي تەرىن تابۋعا قۇلشىنعانى. مۇنداي دا كەرەمەت بولادى ەكەن-اۋ: قۇدىق قابىرعاسىن شەگەندەپ بەكىتۋگە ىلعي بويجەتكەننىڭ بىلەگىندەي شىبىق سەكسەۋىل تاڭداپتى، كارى ءسىڭىر سەكسەۋىل قۇم قىسىمىنا شىداماي مورت سىنار ەدى؛ قىز بىلەك مايىسقاق سىرتتان سىققان سالماققا نەشەمە جىلدار توتەپ بەرىپتى، مايىسسا دا سىنباپتى. قۇدىقشى ۇستانىڭ شىڭىراۋدىڭ ىشىنە ءتۇسىپ-شىعۋىنا، توپىراعىن شىعارۋعا، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ كاۋسار كوزى بىتەلسە — ۇلتانىن تازالاۋعا — قابىرعانىڭ وكپە تۇسىنان شيمايلاپ، تابان تىرەر تەكپىشەك قالدىرىپتى. قازاقى قادىم ەردىڭ ۇزەڭگىسى سەكىلدى. تومەندەگەن سايىن كۇن ساۋلەسى ءۇزىلىپ، قاراڭعى قاپاس تۇرتسە كورگىسىز بولادى عوي دەپ ءقاۋىپ ويلاعان: سويتسە قاتارلاپ ورگەن سەكسەۋىل جىگەرىنىڭ ءار تۇسىنا قاسقىر مەن قارساقتىڭ قۋراعان سۇيەگىن قوسا سىنالاپتى؛ سۇيەكتەن ارادىك ءالسىز ساۋلە شاعىلادى. تاستاي قاراڭعىدا جىرتقىش سۇيەگى فوسفور ساۋلەسىن شىعارارىن ەرتە كەزدەن-اق بىلگەن-اۋ. شىڭىراۋدىڭ قۇبىر-وڭەشى تۇبىنە تاقاعان سايىن جىڭىشكەرە ءتۇستى، شاعىلعا شاعىلىسقان ەكىندى شاقتىڭ جارىعى قۇبىر-وڭەشكە مولىنان قۇيىلدى. زادىندا ىلگەرگى ۇستالار شىڭىراۋ ىشىنە كوبىنە كۇن توبەدەن اۋعان كەزدە ءتۇسىپ-شىعاتىن شىعار، ايتەۋىر كوزى ۇيرەندى مە، كۇن ساۋلەسىنىڭ تەرەڭ تۇسكەنى سەپتەستى مە، ۇزەڭگى تەپكىشەككە اياعىن تىقپاي تىرەپ، بىرتە-بىرتە تومەنگە جىلىستادى. تابانى تيگەن تۇستان جەنتەكتەلگەن ساز بالشىق، مورت سىنعان سەكسەۋىل جارپاسى تۇسەدى، كۇلىمسى قاپىرىق يىسكە تاناۋى ۇيرەندى.

ال-دارمەنى ءبىتىپ، تۇلا بويىن مۇزداي تەر جاۋىپ، جون ارقاسىنا مۇز باسقانداي سىرەسكەنى، ءولدىم-تالدىم قۇدىقتىڭ تۇبىنە اياعى تيگەندە قالشىلداپ جاۋراعانى. قويمالجىڭ با، دوڭكيگەن تومار ما، قۇلاعان قۇمنىڭ جوتاسى ما، تايعاناق قاعىپ اياعىن باسا السىنشى، بەينە دوڭكيىپ جاتقان جۇمىر جون يتبالىقتىڭ ۇستىمەن جۇرگەندەي سۇرىنشەكتەدى. قاۋعا شەلەگىنىڭ قايدا قالعانىن ۇمىتىپ قاراڭعىدا قارمانا ىزدەدى، سويتسە بەلبەۋىنە بايلاعان كۇيىنشە بوكسە تۇسىندا سالاقتاپ ءجۇر. بەلىنە قىستىرعان قول كۇرەگىن الىپ يتبالىق جونىنداي بىلقىلداعان قۇدىق ەرنەۋىنە باسىپ-باسىپ جىبەردى، جىلىمشىلاپ، تامشىلاپ سۋ شىققان سەكىلدەندى. قۋانعان كىسى تەك تۇرماستىڭ كەرىمەن جىندى ادامشا كەڭكىلدەي كۇلىپ الگى قويمالجىڭ جىلعاعا قاۋعاسىن توستى. ەرنەۋلەپ تولعان مەزەتىن كۇتتى. قۇرىستاپ قالعان دەنەسىن ازەر قوزعاپ بەلىندەگى ارقاندى شەشتى دە، قاۋعا شەلەكتى قازىقباۋ شالىپ بايلادى، بار داۋىسىمەن ايقايىن سالدى.

— تارت! سىرتتاعى ومىرسەرىك قاۋعا شەلەكتى قولداپ-اق تارتۋدىڭ ورنىنا جاڭىلىسىپ، جازا باسىپ تاعى دا ماناعىداي قارا ناردى تۇرعىزىپ ايداي جونەلگەن بولۋ كەرەك؛ شاعىن ىدىس شاڭبىرەك قاعىپ، سارت اتىلىپ اۋەلەي ماڭىپ جونەلدى. قۇم ادامى وز-وزىنەن «اتتەڭ-اي»-دەدى.

قاۋعا شەلەك جارعا سوعىلىپ، سالدىر-گۇلدىرلەپ قايىرا تۇسكەندە قۇم ادامىنىڭ كوڭىل تۇكپىرىن ايتىپ بولماس جابايى مۇڭ كەرنەدى، جىلىمشىلاپ شىققان سۋ كوزى بىلايعى قويمالجىڭ لايعا ارالاسىپ جۋىق ارادا تازارا قويمادى، ونىڭ ۇستىنە تەر قاتقان تۇلا بويىنىڭ سىرەسپەسى سىقيتىپ ۇستادى. ءتورتىنشى شەلەكتى ازەر دەپ جوعارى جونەلتكەن كەزدە قول-اياعى قۇرساۋلاپ ۇستاپ، يكەمگە كەلمەي، بەينە مەشەل ادامعا ۇقساپ مەلشيىپ تىنعانى.

ساۋساعى جانسىزدانباي تۇرعان كەزدە ارقان ۇشىن جالما-جان بەلىنە بايلاپ ۇلگەرمەسە جارىق دۇنيەگە قايتا شىعۋدىڭ ءوزى مۇڭ. شىڭىراۋ ءىشىنىڭ سالقىنى سۇمدىق. ەندى پاسكە كىدىرسە وسىلايشا مىقشيعان مەشەلگە اينالىپ قۇدىق تۇبىندە قالىپ قويۋ ءقاۋپى بار.

قايىرا ورالعان قاۋعا شەلەكتىڭ شيەلەنىپ قالعان ارقانىن ارى-بەرى اۋرەلەپ شەشە السىنشى قانەكەي، تىسكە دە باستى، بارماق كوبەسىنەن قان اقتى، وز-وزىنەن ىزاسى كەلىپ كەمسەڭدەپ كەپ ءۇنسىز جىلادى. ارى-بەرىدەن موينىنا مىنگەن اششى ءومىردىڭ ۋداي وكسىگى كەۋدەسىن قىجىلداتتى؛ وسىنشالىق كورگە تۇسكەندەي كور بەينەتكە قالىپ، جىگەرى قۇم بولىپ، ءبىر پۇشپاعىنان تارتساڭ ءبىر پۇشپاعى ءۇزىلىپ زار قاقتىرعان بەيوپا تىرشىلىگىنە ءتۇڭىلىپ ەندى عوي اناۋ جارىق دۇنيەگە ۇمتىلىپ شىقپاي-اق وسىناۋ قاپاس قاراڭعى تۇكپىردە كوسىلىپ جاتا كەتىپ جان ءتاسىلىم ەتكىسى كەلدى. جانتايىپ جاتىپ جان تاپسىرۋعا بەيىلدەندى. ءالسىز عانا كۇبىرلەپ، كەمسەڭدەپ: «مىنا تاعدىردىڭ ماعان مىندەتسىنگەنى شىرقىراعان شىبىن جانى ما؟» — دەدى.

— مىندەتسىنگەنىن — السىن. ءسويتتى دە سۇراپىل سوعىسقا كىرگەن كەزىن، وق ءتيىپ قانسىراپ، قىرشىنىنان قيىلىپ ولگەندەردى كورىپ شوشىنعان كەيپىن ەلەستەتتى، مايداننان امان ورالعاسىن دا تىرشىلىكتىڭ مايلى جىلىگى تيمەي، سودىر شوقپار كوتەرسە سورلىعا تيەدى دەگەندەي، ەڭ قيىن بەينەتتىڭ باسىنا يتەرمەلەدى، باز بىردە اۋىلدىڭ بەيباق بالالارى: «مىنا شال سوعىستا ءولىپ قالاتىن ءجونى بار عوي، سۇيرەتىلىپ كارى ءسىڭىرىن سوزىپ نەگە قايتىپ ورالدى ەكەن»، — دەپ رەنجيتىندى شىعاردى، شىقپاعان جانى ساداعا، سول كۇشىكتەردىڭ نەمكەتتى ءسوزى، كىلميگەن نەمقۇرايدى كوزى-اق تىرىدەي ءولتىرىپ، جىگەرىن قۇم قىلعانى انىق-تى؛ تۇقىمى تۇزداي قۇرۋعا اينالعان تۇيە باقتى، «ەگىندى تاپتاپ قۇرتاسىز، قۇم ىشىنە قاراڭىزدى باتىرىڭىز»،- دەدى؛ «كوككەنەگە شاققىزىپ بوتانى كوپ ءولتىردىڭىز، سول جاندىكتەر ءسىزدى نەگە شاقپايدى ەكەن؟» — دەۋشىلەر بولدى... ءبىتتى... ءبارىن دە كوتەردى... ەندى كوتەرەم كونتۋلاعىن ارقالاپ كوزگە بىتكەن سۇيەلدەي سۇيرەتىلە بەرۋگە شاماسى جوق.

شىڭىراۋ تۇبىندە، ساز بالشىق ۇستىندە قينالماستان-اق، قوشتاسپاستان-اق جان تاپسىرۋعا بەيىل. كىرپىگى ايقاسىپ، وڭ جامباسىنا قيسايا قۇلاپ بارا جاتىر ەكەن دەيدى؛ تىم ارىدەن، تاس توبەسىنەن باياعى كوزىنە ىستىق بوزبالانىڭ ادەمى سۇلباسى ەلبىرەپ، جەلبىرەپ جاقىنداپ كەلگەنى... جىعا تانىدى... قاندى كويلەك مايدانداسى، قۇرداسى ابدوللانىڭ رۋحى، تىم قاتۋلى: — تۇر! — دەدى.

جەكىگەن سۋىق سوزدەن قۇم ادامى بويىن تەز-اق جيناپ شيرىقتى، باسىن كوتەرىپ، شيەلەپ قالعان ارقان ۇشىن ازەر شەشىپ، بەلىنە وراپ بايلادى. سوسىنعىسى ەسىندە جوق، الگى ابدوللانىڭ توبەسىنە ءتونىپ كەلگەن ءتۇسى سۋىق سۇلبا رۋحى مۇنى قولتىعىنان دەمەپ-جەبەپ وتىز قۇلاشتىق شىڭىراۋدىڭ ىشىنەن مەسكە ۇقساتىپ الىپ شىعىپتى. قۇم ادامى ءبىرازدان سوڭ ىقىلىق اتىپ ەسىن جيناپ كوزىن اشقاندا توبەسىنە تونگەن كىسىنىڭ ىشىنەن يەن ولكەگە ۆەرتولەتپەن ۇشىپ جەتكەن زووتەحنيك ءبىلالدى ازەر-مازەر شىرامىتتى، اۋىلداستارى قاۋمالاپ، شۋلاسىپ ءجۇرىپ اياق-قولى سەرەيىپ سال بولىپ قالعان مۇسانى ۆەرتولەتكە سالىپ اۋدانداعى اۋرۋحاناعا جەنەلتتى. ومىرسەرىك قۇم قويناۋىنداعى قونىسقا، تۇيەلى اۋىلعا ورالسىمەن الدىنان دەدەكتەپ، قارسى ۇرىپ سىڭسىپ جىلاپ اڭساسى شىقتى، كەلە موينىنا وراتىلدى، ساعىنىپ قالعان ەكەن، كوپكە دەيىن بوساتپاي تۇرىپ الدى. كەلىنشەكتىڭ جاس تولى كوز شاراسىنان باتىپ بارا جاتقان قىزىل كۇننىڭ قانىق بوياۋىن كوردى، جۇرەك باسى شىم ەتتى؛ قۇم كىتابىنىڭ سارعايعان بەتى وسىمەن ءتامام.

---