قۇشتارلىق
ادال جانى اق قارداي شىڭ-قۇزداعى،
وزدەرى — ونەر كوگىنىڭ جۇلدىزدارى.
ۇرپاقتارعا، ەلىنە ماقتان بولعان
مەنىڭ بايتاق ولكەمنىڭ ۇل-قىزدارى.
ول تەرەزە اينەگىنەن قالاعا كوز سالىپ تۇر. ءتۇن جارىمى بولىپ قالسا دا حەدەلبەرگ تۇرعىندارى ۇيگە اسىقپايتىن ءتارىزدى. تۇنگى وتتار دا تىنىم تابار ەمەس: بىردە ءسونىپ، بىردە جانىپ اسا ءبىر قۇبىلمالى قىلىقپەن سيقىرلاي كوز تارتادى. ءومىردىڭ وزىندەي باۋراپ، جانىڭدى ەلىتەدى. ۇيقى كەلەر ەمەس. ەرتەڭ تۋعان ەلگە — الماتىعا ورالادى. جۇرەگى ەلجىرەپ كەتكەندەي بولدى. ىلعي دا وسىلاي. ول ءومىردىڭ تالاي ىستىعى مەن سۋىعىن، راحاتى مەن قۋانىشىن بەلۋاردان كەشكەن ءوزىنىڭ وسىناۋ ەلۋ جاسىندا جەردىڭ ءبىراز تۇكپىرىن شارلاعان؛ ءسان-سالتانات قۇرعان تالاي كەربەز قالالارىن ارالاعان؛ جانارىڭدى سۇقتاندىرار سۇلۋلىقتارىن تاماشالاعان. ءبىراق سولاردىڭ بارىنەن بيىك تۇرعان ءبىر كۇش بار. ول تۋعان ەل. ول ءوزىنىڭ سۇيىكتى الماتىسى. قاشان، قايدا جۇرسە دە، جۇرەگى ەلجىرەپ ساعىنا ورالادى. نەگە ەكەن؟ الدە بۇل ءوزىنىڭ سۇيىكتى قوس قاناتى قارلىعاش پەن قۇرالايعا دەگەن انالىق ماحابباتى ما ەكەن؟ الدە بۇل ءوزىن قارشادايىنان ىڭكار عش قويعان سوناۋ ماڭعاز دالاعا دەگەن ءالى كۇنگە ءبىر سابىر تاپتىرماس قۇشتارلىق پا ەكەن؟ قاي جەردە، قاي ەلدە بولسا دا، سىي-قۇرمەت، قوشامەت قۇشاعىندا. سونىڭ ءبارى ءوز جەرىڭنىڭ توپىراعىندا قاز تۇرعانعا تاتىمايتىن ءتارىزدى...
بۇل جولى دا باتىس گەرمانيانىڭ حەدەلبەرگ قالاسىندا وتكىزىلگەن بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك كونگرەسسكە كەلگەن ءار ەلدىڭ ايتۋلى عالىمدارى سوۆەت ەلىنەن قاتىناسقان 4 دەلەگاتتى ەرەكشە ىلتيپاتپەن قۇرمەت تۇتقان. اسىرەسە، سوۆەت عالىمدارىنىڭ اتىنان ءسوز سويلەگەن سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى، مينەرالوگيا — گەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى پاتشايىم ءتاجىباي قىزى تاجىبايەۆاعا سۇيسىنە تاندانىسقان.
— پاتشايىم حانىمنىڭ بويىندا قانشالىقتى پاراسات، قانشا كۇش بار دەسەڭىزشى! — دەپ، پروفەسسور ميۋللەر كونگرەسس وتىرىسىنان كەيىن قولىن العان. ارينە، بۇل پاتشايىم ءتاجىباي قىزىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ارەناعا العاش شىعۋى ەمەس. بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك عىلىم قوعامى اسسوسياسياسىنا مۇشە بولش سايلانعان 1966 جىلدان بەرى تالاي عىلىمي باس قوسۋلاردا بولعان. تالاي-تالاي ماقتاۋلار ەستىگەن. ءبىراق نەگىزىنەن لەپىرمە كوپ سوزدىلىكتى ۇناتپايتىن ول مۇنداي جىلى لەبىزدىڭ ءبارىن ءوزىنىڭ ەلىنە، حالقىنا ارنالعان دەپ قابىلدايتىن دا، ەكىنشى جاعىنان وزىنە قويىلعان تالاپ دەپ سەزىنەتىن.
ول قولىن كوكىرەگىنە قويعان كۇيى ءالى تۇر. جانارى تۇنگى قالادا، ويى سوناۋ الىستا.
بارىنەن قيىنى تىلشىمەن اڭگىمەلەسۋ ەكەن. ول جىميىپ الدى. باتىس گەرمانيالىق ءبىر ءتىلشى مۇنى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، ءومىر جولىڭىزدى ايتىپ بەرىڭىز دەپ قويار دا قويماي جابىسقانى بار ەدى. سوندا جارىتىپ ەشتەڭە ايتا المادى. شىنىندا نە ايتۋعا بولاتىن ەدى؟..
...شىمكەنت وبلىسىنداعى قازىقۇرت تاۋىنىڭ باۋرايىندا وتكەن ءسابي شاق. اكە ءولىمى. قاپالداعى ءتورت كلاستىق ۇلگىلى-تاجىريبە مەكتەبىنەن باستالعان وقۋشىلىق جىلدار... ول دا ءبىر قيماس شاق ەكەن-اۋ. جازۋشى بولسام دەيتىن وندا. العاشقى ولەڭ-اڭگىمەلەرى رەسپۋبليكالىق ايەلدەر جۋرنالىنىڭ بەتىندە جارىق كورگەندە، ءدال ءبىر مىقتى جازۋشى بولىپ كەتكەندەي بالعىن كوڭىلدى قۋانىش كەرنەيتىن. ءبىراق جۇرەك تۇكپىرىندە جاتقان البىرتتاۋ ءبىر ارمان بار ەدى. سول جەتەلەدى. 1939 جىلى مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گەولوگيا فاكۋلتەتىنە ءتۇستى. العاشقى جىلدان-اق اسا ىنتالىلىعىمەن، قايسارلىعىمەن كوزگە تۇسكەن تالدىرماشتاۋ قارا تورى قىزدىن بويىندا ءۇمىت كۇتتىرەر ۇمتىلىس بارىن العاش تانىعان پروفەسسور الەكساندر سەرگەيەۆيچ ۋكلونسكيي ەدى. قازاق حالقىنىڭ ارداگەر ۇلى قانىش اعامەن العاش تانىستىرعان دا سول الەكساندر سەرگەيەۆيچ بولاتىن. بۇل 1943 جىل. ۋنيۆەرسيتەتتەگى سوڭعى جىل. قانىش ساتپايەۆ تاشكەنتكە كەلدى.
— قانىش يمانتايەۆيچ، سەن مىنا قازاق دالاسىنىڭ بولاشاق ماقتانىشىمەن تانىسىپ قوي، — دەپ الەكساندر سەرگەيەۆيچ پاتشايىمدى جەتەلەپ اكەلىپ كورسەتكەن.
كەلەسى جىل موسكۆا توپىراق ينستيتۋتىنا رەنتگەنوگرافيا عىلىمىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا ءتۇستى.
1946 جىلى دونداعى روستوۆتا كانديداتتىق ديسسەرتاسيانى ويداعىداي قورعاپ، ەلگە ورالعان پاتشايىم تۋرالى قانىش اعا بىلاي دەپ جازىپ ەدى:
«تاجىبايەۆا جولداستىڭ ديسسەرتاسيالىق ەڭبەگى، اسىرەسە جەزقازعان كەندەرىن زەرتتەۋ جولىندا عىلىمعا قوسىلعان وتە باعالى قازىنا بولىپ ەسەپتەلەدى. ول عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىندا جاس عالىمنىڭ تاباندىلىعىن جانە كەلەشەگى مول جاس ەكەنىن كورسەتە ءبىلدى». 1947 جىلى پاتشايىم قازاقستاندا تۇڭعىش رەنتگەنولوگيا لابوراتورياسىن ۇيىمداستىردى. ۇلكەن ىزدەنىس، زەرتتەۋ جىلدارى ەندى باستالدى. ورتالىق قازاقستانداعى جوعارعى پوليزوي شوگىمدى تاۋ جىنىستارىنىڭ پايدا بولۋ پروسەستەرىن زەرتتەۋدى ماقسات ەتكەن جاس عالىم جىلدار بويى دالا كەزىپ، جىلى توسەك، جايلى ورىننان جىراققا كەتتى. 5 جاستاعى قارلىعاش پەن 3 جاستاعى قۇرالايدى اكە باۋىرىنا تاستاپ، جاپان كەزۋ دە وڭايعا تۇسپەيتىن. كوكىرەگى سىزداپ ساعىناتىن ولارىن. ءالى كۇنگە بۇگىنگىدەي. كۇز ەدى. گەولوگتار جەزقازعان ماڭىنداعى جاناي سۋىنىڭ تۇسىندا جۇرگەن. ەرتەمەن جاۋعان قارلى جاڭبىر كەشكە دەيىن سايابىرلامادى. دۇنيەنىڭ ءبارىن سۋ الىپ كەتكەندەي، قيا باسار قۇرعاق جەر جوق. اياقتاعى رەزينا ەتىكتەن دە سۋ ءوتىپ، ءۇستى-باسى مالمانداي بولعان جيھانكەزدەر جاتار ورىنعا كەلگەندە ابدەن قينالىستى: پالاتكا ىشىنە دە سۋ ءوتىپ كەتكەن. ارالارىنداعى جالعىز ايەل پاتشايىمعا قيىن بولادى-اۋ دەگەندەي جالتاڭداسقان. ءبىراق بۇل ساسقان جوق، اناداي جەردەگى سكۆاجينانىڭ ۇستىندەگى كىشكەنە اعاش بۋدكاعا بارىپ پانالاۋدى ءۇيعاردى.
— جاپادان-جالعىز قايدا بارماقسىز، نە دە بولسا بىرگە بولايىق تا ءبارىمىز، — دەپ گەولوگتار جىبەرمەي قويدى. ەرتەسىنە بۇلت سەيىلىپ، كۇزگى تاڭ كىربىڭسىز اتقان. ەلدەن بۇرىن تۇراتىن ستۋدەنت ساشا سكۆاجينا جاقتان جۇگىرىپ كەلەدى.
— قاراڭدار! — دەيدى اپتىعىپ. — پاتشايىم تاجىبايەۆنا، ءبىر اجالدان قالدىڭىز — بۋدكاعا نايزاعاي ءتۇسىپ، سكۆاجينا ورتەنىپ كەتىپتى.
قيىنشىلىعى مول جىلدار جەمىسىن دە الا كەلدى: جەتى جىل بويى جيھان كەزىپ زەرتتەلگەن ورتالىك قازاقستاندا مىس، قورعاسىن، مىرىش سەكىلدى بايلىقتار شوگىمدى تاۋ جىنىستارىنىڭ ىشىندە قالاي پايدا بولاتىنى جايلى ەڭبەگىنە ارقاۋ بولدى. 1959 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعاعان عالىمنىڭ بۇل ەڭبەگى سوۆەتتىك گەولوگيا-ليتولوگيا عىلىمىنا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس دەپ باعالاندى.
1960 جىلى رەسپۋبليكادا العاش رەت شوگىمدى پايدالى قازبا بايلىقتاردى زەرتتەۋ لابوراتورياسىن ءۇيىمداستىرىپ، ونداعى رەنتگەنوسكوپيا، ەلەكتروميكروسكوپيا، تەرموگرافيا بولىمدەرىندە تۇڭعىش رەت قازبا بايلىقتارىن زەرتتەۋدە فيزيكالىق، حيميالىق ادىستەر جۇزەگە اسا باستادى.
مۇنىڭ ءبارىن — وسىناۋ بۇرالاڭ سوقپاعى مول ۇلكەن جولدىڭ ءار نۇكتەسىن تىلشىگە ايتىپ جەتكىزە الاسىڭ با... ەڭ باستىسى — قازاق دالاسىنان شىققان قاراپايش ايەلگە قانات بەرگەن، عىلىم شىڭىنا شىرقاتقان ەلىنىڭ پارتيانىڭ قامقورلىعى ەكەنىن ۇعىنسا جەتىپتى دە!..
* * *
— ماما! قۇرالايدان تەلەگرامما! ەرتەڭ موسكۆادان ۇشادى!
ەسىكتەن كىرە بەرگەن اناسىن تورگى بولمەدەن جۇگىرە شىققان قارلىعاش قۋانتىپ تاستادى. ءوزى جۇمىستان ءبىراز شارشاپ ورالعان بەتى ەدى. لابوراتورياعا جەتىسپەيتىن ءبىراز قۇرالداردى الماق بوپ، بۇگىن اكادەمياعا بارعان، ءبىراق جۇمىس بىتپەدى...
قارلىعاش ءبىر توپ حاتتى ستول ۇستىنە اكەلدى دە:
— تاعى شەت ەلدەن كەلگەن حاتتار، — دەپ قويدى. قارلىعاش — ۇلكەنى. الماتى مەديسينا ينستيتۋتىندا وقيدى، كۇرالاي — كەنجەسى. قازاقتىڭ س.م. كيروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىنىڭ ۇزدىك ستۋدەنتى. قازاقستان لكسم ورتالىق قوميتەتىنىڭ مۇشەسى. قارلىعاش سابىرلى، ۇياڭ دا، قۇرالاي وجەت، شاپشاڭ. وتكەندە ءبىر توپ ستۋدەنتتەرمەن بىرگە سوۆەت وداعىنان باراتىن دەلەگاسيامەن قۇرالاي اققوشقاروۆا قۇراما شتاتتارىنا كەتكەن. سودان كەلە جاتقانى.
— كىشكەنتايىم، قۇرالاشىم... — دەپ كۇلىمسىرەپ قويدى انا تەلەگراممانى وقىپ بولىپ.
سونسىن حاتتارعا كوز جۇگىرتتى. مىناۋ — كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى دج. چيلينگرادتىڭ حاتى. عالىمنىڭ بيىل شىققالى جاتقان مونوگرافيالىك ەڭبەگىن كۇنى بۇرىن سۇراتىپتى.
ەكىنشى حات جاپونيادان ەكەن. جاپونيانىڭ حالىقارالىق عىلىمي قوعامىنا مۇشە ەتىپ قابىلداۋعا شەشىم قابىلدانعانىن حابارلاپ، وسىعان عالىمنىڭ كەلىسىمىن سۇراعان.
...مەنىڭ كوز الدىما مىنا سۋرەت كەلەدى. الاتاۋداي اسقار-اسقار شىڭدار، قۇلديلى، قۇز-جارلار. ەتەگىندە تۇرىپ، الىسقا شىرقاۋعا تالپىنىساتىندار كوپ. بىراك قۇزار شىڭ كەز-كەلگەنگە قۇشاق اشپايدى. اسكاقتىعىن الاسارمايتىن ارمانداي باتىلدىعىمەن، قايسارلىعىمەن تابىندىراتىن جاندارعا عانا مويىن ۇسىناتىنداي. وسىناۋ شىرقاۋ جولدا سۇڭعاق بويلى، تالدىرماشتاۋ كەلگەن، قارا كوزدەرىندە وشپەس قايرات وتى مازداعان عالىم — انا، ءوز وتانىنىڭ ماقتانىشى بولعان قازاق قىزى ەركىن ورلەپ بارادى. ونىڭ قاناتى تالماق ەمەس. ويتكەنى ونىڭ تاريحتىڭ وزىندەي كۋاگەر، اياۋلىسىن الپەشتەي الار حالقى بار. ويتكەنى ونىڭ بويىندا سول حالقىنا، ەلىنە دەگەن وشپەس ماحاببات وتى بار. ءوز حالقىنىڭ، ءوز توپىراعىنىڭ ءبىر كادەسىنە جاراسام دەگەن قۇشتارلىق بار. كوكىرەگىندە قۇشتارلىق باردا، ادام الاسارماق ەمەس.
1982
You Might Also Like
-
مۇحامەدجان سەرالين - قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ اتاسى. ءدال وسى اتاۋمەن تانىمال اقىن،پۋبليسيست،جۋرناليست،جازۋشى، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ءبىر كىرپىشىن قالاۋشى. ءبارىمىز بىلەتىن «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ ...
-
قوندى تاعى دالانىڭ تورىنە ءتۇن، كىمتاپ قارا تورعىنمەن وڭى-بەتىن. جۇلدىزدى اسپان كونەرگەن كيىز ۇيدەي ۇزىگىنەن مونشاقتار كورىنەتىن.
