InfoHub Logo

گازەت تاپسىرماسىمەن «زابۋرىن» سوۆحوزىنا كومانديروۆكاعا شىققانىما ءبىر جۇماعا تاياپ قالدى. جول ازابى كىم-كىمگە دە وڭاي ەمەس. ونىڭ ىشىندە ايەل ادام ءۇشىن — بەينەتى مولىراق. وعان قوسا جاي ءبىر مەكەمەگە كەلىپ كەتەتىن جۇمىس رەتى دە ەمەس، ءوزى جۋرناليستىك كومانديروۆكا بولسا شە؟! مەنىڭ ءبىر «جامان» ادەتىم — كومانديروۆكا كەزىندە جوسپارلاپ شىققان قاجەتتى ماتەريالدارىم بلوكنوتىما ءتۇسىپ بولماي تىنىم كورمەيمىن. ءوزىمنىڭ ىشتەي مازاسىزدىعىم اينالاداعىلارعا دا سەزىلىپ، ولار دا «الىستان سيرەك كەلەتىن ءقادىرلى قوناقتىڭ» كوڭىل كۇيىن تاپقانشا بىر-بىرىنە بۇيرىق بەرىپ، پالەنشە-تۇگەنشەمەن كەزدەستىرۋدى جوسپارلاپ، ايتەۋىر، ابىگەر بوپ قالادى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل سوۆحوزدا مەنىمەن مەكتەپتە بىرگە وقىعان، جالاڭ اياق دوپ قۋىسقان، بۇل كۇندە اۋىلداعى ازامات، بايبىشەلەر ساناتىنا قوسىلىپ قالعان جولداستارىم كوپ بولىپ شىقتى.

ءا دەگەندە ولار ساعان ەرىندەرىن جىبىرلاتىپ قانا باس يزەپ، توسىرقاپ قارايدى ەكەن دە، سەنىڭ اياعىڭ اسپاننان سالبىراپ تۇسكەندەي سەزىنگەن داۋكەي ەمەس، ءالى دە باياعىداي ەكەنىڭە كوزدەرى جەتكەن سوڭ، جامىراي امانداسىپ، اقتارىلا قالاتىن اشىق-جارقىن كەيىپتەرىنە سوندا كەلەدى ەكەن.

— جازعاندارىڭدى كورگەن سايىن ءبىر كوتەرىلىپ قالامىز، — دەپ الپامساداي سارى جىگىت تراكتورىن سوۆحوز كەڭسەسىنە تاقاي قويا سالىپ، اناداي جەردەن سويلەپ كەلەدى.

— ماڭداي الدى مەحانيزاتورىمىز ميادەن سارعۇلوۆ، — دەپ تانىستىرا باستاعان پارتكوم حاتشىسى الپامىستىڭ ءسوزىن ميادەننىڭ ءوزى بەلىپ جىبەردى.

— ە، مەنى تانىماي نە بوپتى! — دەپ مەنىڭ قولىمدى كۇدەردەي الاقانىنا قىسىپ ءبىراز تۇردى.

— ءتۇۋ، اتاق-داڭقىڭدى ەستىپ ۇلكەن بولعان ەكەن دەسەم،ءالى وسپەپسىڭ عوي!

باياعى اڭعالدىعى مەن اق كوڭىلدىلىگى. قوناق بولاسىڭ دەپ جابىسادى. مەن ولاردىڭ كوڭىلىن قانشا قيماسام دا، كەلگەن جۇمىسىم بىتپەي، ىشتەي مازاسىزبىن. ءارى رەداكسياعا ورالار ۋاقىتىم دا بولىپ قالدى.

اقىرى استراحان — گۋريەۆ پوەزىمەن كەتۋدى كوزدەپ سوۆحوز باسشىلارىنان مەنى يساتاي ستانسياسىنا جەتكىزىپ سالۋدى ءوتىندىم.

يساتاي — نارىن قۇمىنىڭ جيەگىنە ورنالاسقان، جاڭاشا تيپتە سالىنعان ۇيلەرى قۇن سايىن ءوسىپ كەلە جاتقان تەمىر جول ستانسياسى. مەنىڭ مۇندا ءبىرىنشى بولۋىم. وسىدان 10-15 شاقىرىم جەردەگى كۋيبىشيەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتەن مەن ونجىلدىقتى بىتىرگەم. وعان دا قانشا جىل! وندا مىناۋ تەمىر جول ستانسياسى دەگەنىڭ اتىمەن جوق بولاتىن. ءوڭىر وزگەرىپ كەتىپتى. كۋپەنىڭ تەرەزەسىنەن دالاعا كوز جىبەرسەڭ، تالاي ويعا بەرىلەسىڭ. جولدىڭ سول جاق جيەگىندە بۇل كۇندە ەتەگىن جىڭعىل مەن مايقاڭباق باسىپ كەتكەن نارىن قۇمى اعاراڭداپ جۇيرىك پوەزبەن جاعالاسىپ كەلەدى. تەڭىز بەتتە — قاتقىل، كاسپييگە جەتكەنشە مي جازىق. قاپتاعان قوي، كەي جەردە ەكى وركەشى بالاداي قازديىپ تۇيەلەر كورىنەدى. تەڭىز بەتتە جالعىز-جالعىز اپپاق ۇيلەر ەكى-ۇش ءجۇز مەتردەي جەردەگى اۋماقتى قورا-قوپسىسىمەن شوپان اۋلى ەكەنىن ايتىپ، مەن مۇندالاپ جار سالىپ تۇر.

— مىنا مال قايدان سۋ ىشەدى ەكەن؟ — دەدى، جاساڭداۋ كەلگەن قارا تورى جىگىت ىشتەي تاڭدانۋىن جاسىرا الماي.

كۇمىس جالاتقانداي شوقشا ساقالدى قارت كۋپەدە وتىرعانداردى شۇڭىرەك كوزدەرىمەن ءبىر شولىپ ەتتى دە:

— كانال سۋى بار عوي، — دەدى جاي عانا. سوسىن تەرەزەگە ءۇڭىلدى.

— «دۇزەنگە» دە كەلىپ قالىپپىز عوي.

الدەن سوڭ مەنىڭ جانىمدا وتىرعان وزىنەن ەداۋىر كىشى، ىسقاياق قارا كىسىگە بۇرىلدى:

— قابدەل، سەن باياعى 1921 جىلعى «دۇزەن وقيعاسىن»ءبىلۋشى مە ەڭ؟ — سوسىن جاۋاپ كۋتپەستەن ءوزى جالعاستىرىپ اكەتتى. — وندا سەندەر جاسسىڭدار عوي.

— وندا ءبىز، راس، جاساڭداۋمىز عوي. ءبىراق كوكەم ايتىپ وتىراتىن ەدى. ۇمىتىپ تا قالىپپىن.

— وندايدى ۇمىتۋعا بولمايدى. ۇمىتىلمايدى عوي. مىنا كەيىنگى جاستار بۇگىنگى ماز-مەيرام ءومىردىڭ تەگىن كەلمەگەنىن ءبىلۋى كەرەك.

كۋپە ىشىندە زەرىگىپ وتىرعان ءبىز ەكى جولاۋشىنىڭ اڭگىمەسىنە ەلەڭ ەتە قالدىق. «زابۋرىن» سوۆحوزىنداعى بەلگىلى ۇستا تۇرالى اقساقالدىڭ. اڭگىمەسى وسىلاي باستالىپ ەدى.

***

سارشا تامىز شىلدەنىڭ اياق كەزى ەدى. بيىلعى جاز نارىن بويىندا جىلداعىدان وزگەشەلەۋ: كۇن ارقان بويى كوتەرىلەر-كوتەرىلمەستە-اق، باسىڭدى اينالدىرار قاپىرىق ىسسىلىق تۇسەدى؛ ءلۇپ ەتكەن جەل دە جوق؛ اينالا اق ساعىمنان مۇنارىتىپ، توبە-توبە ءداۋ شاعىلدىڭ ءبارى بەينە ءبىر ۇشى-قيىرى جوق ايدىن توسىندە تەربەتىلىپ تۇرعانداي. ءتۇس اۋا اراگىدىك قۇيىن جۇرەدى. قىردىڭ قۇيىنى قورقىنىشتى كەلەدى: شاعىلدىڭ سارى توپىراعى اسپانمەن تىرەسىپ، ءدال ءبىر تاۋ كوشىپ كەلە جاتقانداي، ات شاپتىرىم جەردەن كورىنەدى دە، سوسىن كوزدى اشىپ-جۇمعانشا اۋىلدىڭ ءۇستىن الاي-دۇلەي قىپ جەتىپ قالادى. قۇيىن جۇرسە-اق بولدى، ىلە-شالا كوكجيەكتەن كوتەرىلگەن اق باس تاۋلارداي وركەش-وركەش بۇلتتار شىڭىلتىر ىسسىلىقتان قاڭىلتىرداي بوزارعان اسپاندى قۇرساۋلاپ الادى. كوبىنە بۇلتقا قارسى جەل كوتەرىلەدى. سونان سوڭ اسپان استىندا بۇلت پەن جەلدىڭ ايقاسى باستالىپ، باعاناعى تارام-تارام بۇلتتار ەندى تۇتاسىپ، قاراۋىتىپ، جەلدى ءوز باعىتىنا تارتادى. ساتىر-سۇتىر نايزاعايلاتىپ، ءار تۇستان اق شىبىقتارىن سۋسىلداتىپ شىعا كەلەر ەدى. كوپ ۇزاماي جەل دە تىنا قالادى. جاڭاعى كۇركىل دە باسىلادى. كەنەت قاپىرىقتانىپ، جاڭبىر ءيىسى كەلەدى. لەزدە نوسەر جاۋىپ سەلدەتىپ قويا بەرەدى. كەيدە جاۋىن الدىندا داۋىل كەلەدى. مۇندايدا اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى قالماي كيىز ءۇيدى ارقانداۋعا شىعادى. جەل جاققا قاعىلعان ەكى قازىققا قوس ارقاننىڭ ۇشىن بايلايدى دا، تۇندىكتىڭ ەكى شەتىن باستىرا، ىق جاقتاعى سەرەيتە قۇم سالىنعان ەكى قاپقا بەكىتىپ تاستايدى. تۇندىك جابىلىپ، شيىرمالى ەسىك تۇسىرىلەدى، نەمەسە سىقىرلاۋىعى قاپسىرىلا سالىنادى. جەلباۋلار شەشىلىپ، ءۇي ورتاسىنا ءبىر شەلەك سۋ اسىلادى. بالالار ءۇرپيىسىپ، شاتىر ەستىلگەن سايىن سەلك ەتىپ وتىرا قالادى. ءبىراق بۇل كورىنىس ونشا ۇزاققا بارمايدى: باس-اياعى بىرەر ساعات شاماسىندا تورلاعان بۇلتتاردىڭ بىرتە-بىرتە بەتى قايتىپ، الىسقا — تەڭىز بەتكە اۋناپ كەتەدى دە، باتىس جاقتان جىميا كۇلىمسىرەپ كۇن شىعا كەلەدى. ءبىراق باعاناعىداي ەمەس، قارۋى قايتىپ، قىزىلشاپاقتانىپ، ءداۋ شاعىلدىڭ ارعى استىنا جاسىرىنا بەرەدى.

كۇندىزگى جاڭبىر اسەرىنەن ءتۇنى قوڭىر سالقىن بولىپ كەلەدى. ىمىرت ۇيىرىلىسىمەن اسپان بەتىن سىناسقان جۇلدىزدار باسىپ، ەرتەڭگى كۇننىڭ تاعى دا اپتاپ ىستىق بولاتىنىن حابارلاپ جىمىڭداسادى. مۇنداي قاراڭعى تۇندەردە بالالاردىڭ قۇدايى بەرەدى: ەتەكتەگى جىڭعىل اراسىنان قۇشاق-قۇشاق قۇرعاعىن جيناپ الادى دا، شاعىلدىڭ سايعا قۇلار جەرىنە لاۋلاتىپ وت جاعادى. سوسىن ءتۇن جارىمىنا دەيىن قوساياق اتىسادى. جارىققا جينالعان قوساياقتار جىڭعىل ساداقتىڭ وعىنا ۇشىپ، جۋساپ قالادى. ال اۋىلدىڭ قىز-قىرقىن، جىگىت-جەلەڭ جاعى جاسىرىنباق ويناپ، التىباقان تەبەدى.

كۇنبە-كۇن قايتالانسا دا، قىر ەلىنىڭ وزىنشە ءبىر قيماس قىزىعى بولىپ ەسەپتەلەتىن وسى ءبىر كورىنىستەر بۇگىن نۇرەت اۋلىن جاناپ وتكەندەي. ءۇي جەلكەسىندەگى قۇمايتقا قوس تەرمە الاشانى قاتار جايعىزىپ، شاۋگىم قازانداي سارى الا تاباق قىمىزدى ورتالارىنا الا، كۇمبىر-كۇمبىر اڭگىمە شەرتىسەتىن اۋىل اقساقالدارى دا بۇگىن باس قوسقان جوق. ال بالالار بولسا، ءارقايسىسى ۇيدى-ۇيىنە تىعىلىپ، ءۇرپيىسىپ وتىر. باعانا ءبىر توپ بالا قۇدىق جاقتان ءبىر-بىرىن قۋىسىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، نۇرەت بايدىڭ ۇلكەن بالاسى جانبەردى:

— ءاي، ءيتتىڭ كۇشىكتەرى، نەمەنەگە جەتىسىپ، ءماز بولا قالدىڭدار؟! — دەپ اقىرعان. اشەيىندە ساسكە تۇستە تۇندىك اشاتىن بايدىڭ ۇلكەن ءۇيى دە، وتاۋلارى دا بۇگىن ادەتتەگى بەيقام جايباراقاتتىقتان جۇقانا دا قالماعانداي تاڭەرتەڭنەن-اق ءبىر بەيمازا تىنىمسىزدىق قۇشاعىندا. نۇرەتتىڭ جالعىز قىزى شىناردىڭ ەسىمى ىشكى نارىن ايماعىنا جاقسى تانىس-تى. وعان، بىرىنشىدەن، اكە بايلىعى جەلەۋ بولسا، ەكىنشىدەن، بۇل اۋىلعا بىتپەگەن سۇلۋلىعى ەدى. ون توعىزعا بيىل تولىپ، التى اعانىڭ ورتاسىندا بۇلاڭ وسكەن شىناردىڭ مىنەزى ەركەلەۋ، بىربەتكەي-تىن. بارشا باي قازاقتار ءتارىزدى، شىناردىڭ اكەسى دە قىزىن جاستايىنان ايتتىرىپ، سوناۋ مىڭتوبەنى جايلايتىن ءوزى تۇستاس ءارى تەرەزەسى وزىمەن تەڭ تۇسەر سۋحان بايدىڭ ۇلكەن ۇلى جاقياعا اتاستىرىپ قويعان ەدى. جاقيا از-كەم وقىعانى بار، سىندارلى سۇلۋ جىگىت بوپ ءوسىپ كەلەتىن. ءوزى شىنارمەن تۇيدەي قۇرداس. جاسى ون توعىزعا تولعاندا، قايىن جۇرتىنا ۇرىن بارماق بولدى. شىنار ءوزىن اتاستىرعان جەر بار ەكەنىن سونىڭ الدىندا عانا ەسىتكەن ەدى. جاس قىز بۇعان ونشا ءمان بەرە قويعان جوق. تەك كىشى جەڭگەسى اقتاماقتىڭ سىبىرلاي سويلەپ ايتقان اڭگىمەسىن ءوز وتاۋىندا وتىرىپ ءۇنسىز تىڭداعان دا قويعان. اۋىل كۇيەۋ جىگىتتىڭ ۇرىن كەلۋىنە ازىرلىك ۇستىندە ابىگەر بولاتىن. جاڭا جۇرتقا، نارىنداعى ەڭ ادەمى دەگەن اققۇدىق جايلاۋىنا كوشىپ قوندى. ەل حابارلانىپ، تاڭەرتەڭنەن-اق جۇرت جينالا باستادى. ەرتەڭگى سالقىنمەن شىعىپ، بەسىن الەتىندە كەلىپ قالار دەگەن تۇسپالمەن مال سويىلىپ، تويدىڭ بار قامى ءازىر ەدى. بۇل ايماقتا ۇرىن كەلگەندە، قىز ۇزاتقانداي ۇلان-اسىر توي جاساۋ كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ىلۋدە بىرەۋ، وندا دا قۇدىرەتى جەتەتىن داۋلەتى مول جاندار عانا مۇنداي تويعا باتىلدىق جاسايدى.

بەسىن اۋىپ، كۇن ەكىندىگە تاياندى. كۇيەۋ-قۇدالار جاقتان ءالى حابار-وشار جوق. جينالعان جۇرت كەتەرىن دە كەتپەسىن دە بىلمەي، ىڭعايسىزدانسا، توي يەلەرى ودان بەتەر قولايسىز جاعدايدا ەدى.

— بۇل نەمە مەنى كۇلكى ەتكىسى كەلگەنى مە؟! — دەپ نۇرەت باي تومىرىق اشۋىنا دا باسىپ كوردى. كىسى جىبەرىپ، حابار الدىرۋ كەرەك دەگەن ءبىر توقتامعا كەلگەندەي بولدى دا، ءبىراق وعان قىزدىڭ ورتانشى اعاسى جانسەرىك كونبەدى. قاشان كەلەسىڭدەر، ءبىز ءازىر وتىرمىز دەۋدىڭ ءوزى قۇدا الدىندا كىشىرەيگەندىك، اتاق-ابىرويىمىزعا ۇلكەن داق دەگەندى ايتىپ، اۋىل ادامدارىن باسىپ تاستاعان.

جۇرت ورىنعا وتىرا سۋىت جۇرىسپەن جەتكەن قوس جولاۋشى قۇدا جاقتىڭ ادامدارى بولىپ شىقتى. كۇيەۋ جىگىتتى كورۋگە اسىقكان ءدۇيىم ەلدىڭ الىپ ۇشقان كوڭىلىن جولاۋشىلاردىڭ سۋىق حابارى سۋ سەپكەندەي باسىپ تاستادى. جاقيا اتتانعالى جاتقاندا قازاعا ۇشىراعان ەكەن.

ۇلكەن ۇلى ون ءبىر جاسقا كەلگەندە سۋحان باي جايىقتىڭ ارعى بەتىنەن ءبىر ءۇيىر قىسىراق بەرىپ، اتىشۋلى جورعا بيە ساتىپ الدىرعان. ودان تۋعان كەر قۇلىن جال-قۇيرىعىنا شاڭ تيمەي جىلقى ىشىندە ءوستى دە، بەستى اساۋ كۇيىندە باس ۇيرەتىلدى. كەربەستى سۋ جۇقپاس جورعا، ءبىراق تارپاڭ مىنەزدى اساۋلاۋ بولدى. جاقيا ءوزى بەس اي بويى قولعا ۇيرەتىپ، ەداۋىر سىرمىنەز بوپ، اساۋ جورعاسىن ءبىراز كوندىكتىرىپ تاستاعان-دى. الدى-ارتىنا جان جۋىتپايتىن كەر بەستى يەسىنە ابدەن ۇيرەنىپ العان. ءبىراق جاقيادان وزگە ادامعا ەر سالدىرمايتىن. كەر بەستىسىن ولەردەي ۇناتاتىن بالاڭ جىگىت اتقا مىنەر جەردە ساۋىرىنىن سيپايتىن. بۇگىن دە ادەتتەگىشە اتىنا جاقىنداي بەرگەن جاقياعا جان-جاقتان شاشۋ شاشىلا باستاعاندا:

— قويا تۇرىڭدار، اۋەلى اتىنا ءمىنىپ السىن، — دەپ كەربەستىنىڭ سىرىن بىلەتىندەر توقتاتىپ تاستاعان-دى. قاۋمالاپ كەلگەن جۇرتتى جاتىرقادى ما، كەربەستى قوس قۇلاعىن قايىرىپ الىپ، ساۋىرىنان سيپاۋ ءۇشىن ارتىنان ورالا بەرگەن جاقيانى قوس اياقپەن تەۋىپ جىبەرەدى. قوس تۇياق بەت تۇسىنان دالدەپ تيگەن جاقيا سوناداي جەرگە ۇشىپ ءتۇستى دە، تىلگە كەلمەستەن جان تاپسىردى. توي قىزىعىنا جينالعان كارى-جاس كوزدى اشىپ-جۇمعانشا كۇڭىرەنتە كەلگەن قازانىڭ قايعى-قاسىرەتىن ءبولىسىپ قالا بەرگەن.

سودان بەرگى وتكەن ەكى جىلعا جۋىق مەرزىم قۇدالار اراسىن الشاقتاتقان جوق. قايتا اۋىر قازانى ەكى اۋىل بىردەي ءبولىسىپ، شاقىرۋ، الىس-بەرىس بۇرىنعىدان دا جيىلەنىپ كەتكەن. ەكى جاق تا قىز الىسۋ قاقىندا ءلام-ميم دەسكەن جوق. ءبىراق ەكى اۋىلدىڭ دا وزدەرىنشە ىشتەي تۇيگەنى، ايتپاي-اق تۇسىنىسەر جايى بار-تىن. سۋحاننىڭ ەندىگى قالعان بالاسى جۇمابەك جاقيادان ءۇش-اق جاس كىشى، ول دا سۇيرىكتەي جىگىت بوپ قالىپ ەدى. قۇدالار دا، جالپى الىس-جاقىن ەل اراسى دا شىناردى جۇمابەككە ىشتەي تەلىپ، ولشەپ-پىشىپ قويعان. اقىرى جاقيانىڭ جىلىن وتكىزگەن سوڭ قۇدالار اراسىنداعى ەسكى ۋادە قايتا جاڭعىرىپ، ورتاق شەشىمگە كەلىستى دە، كەلەر جاز سۋحان اۋلىنا كەلىن تۇسپەك بولىپ ۇيعارىلدى.

قىز ۇزاتۋعا ازىرلىك ۇستىندەگى نۇرەت اۋلى كۇيەۋ ەرتەڭ كەلەدى دەپ سوڭعى جۇمىستاردىڭ قامىندا ەدى. شىناردىڭ الىس-جاقىن اعايىندارىمەن تانىسقانىنا دا ءبىر جەتىدەن اسىپ كەتكەن. كەشە كەشتە اۋىلعا كەنەت ورالعان قىز-كەلىنشەكتەر توبى «شىنار اۋىردىم، ۇيگە بارام» دەدى دەگەسىن، ەندەشە دەمالسىن دەگەن شەشىممەن ءوزىنىڭ وتاۋ ۇيىندە وڭاشا قالدىرعان-دى.

باعانا ەرتەڭگىلىك اقتاماق ۇيىقتاپ جاتقان كۇيەۋى كەنجەعۇلدى وياتىپ:

— ەركەم وتاۋىندا جوق، قايدا كەتكەن؟ — دەپ ەدى.

— جوعى نەسى، نە دەپ بىلجىراپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟! — دەپ كەنجەعۇل ۇياتتى قويىپ، دالاڭداعان اق دامبالىمەن توسەكتەن تۇرعان كۇيى قاتارداعى ەسىگى ءتۇسىرۋلى تۇرعان شىناردىڭ وتاۋىنا كىرىپ ەدى. تىم-تىرىس قاڭىراپ تۇرعان وتاۋدى كورىپ، ول ەندى ۇلكەن ۇيگە قاراي جۇگىردى.

— مىنا كەنجە مىرزاعا نە كورىنىپ كەتتى، تىر جالاڭاش قارىنداسىنىڭ وتاۋىنا كىرىپ! — دەسىپ، وت باسىندا جۇرگەن ايەلدەر بەتتەرىن شىمشىلاسىپ، ەرىندەرىن تىستەسىپ قالعان.

قىز ءىز-تۇزسىز جوق. كەشە ىڭىردە: «بۇگىن ءوزىم سوڭگى رەت وڭاشا تىنىعايىن»، — دەپ، قاسىنا ەرگەن اۋىل قىزدارىن تاراتىپ جىبەرگەن ەكەن. ول دا بۇگىن بەلگىلى بولدى. جانىندا قىزدار بار عوي دەگەن جەڭگەلەرى دە ءوز وتاۋلارىنا تۇنەپتى. اۋىل ساسكە تۇسكە دەيىن ابىر-سابىرمەن ءجۇردى. قىزدىڭ جوعالىپ كەتكەنى تۋرالى سىبىر ءۇي-ۇيدىڭ ءبارىن تۇگەل ارالاپ شىقتى. بەس اعاسى تۇگەل اتقا قونىپ، اۋىلداعى ەركەك كىندىكتىنى تۇگەل ەرتىپ جان-جاققا كەتتى.

— جۇرتقا جايىپ دابىرلاماڭدار! — دەپ باي اتقا قونۋعا ىڭعايلانعان بالالارىنا بۇيرىق بەردى.

II

قىز شوشىپ وياندى. جالاڭاش دەنەسىمەن جىگىتتىڭ كەۋدەسىنە جابىسا، قۇشاقتاپ جاتقانىنا ءا دەگەندە قىمسىنىپ، ۇيالىپ كەتتى. شالقاسىنان جاتقان جىگىت باسىن بۇعان قاراي ءسال قيسايتا كۇلىمسىرەپ، سول قولىمەن مۇنىڭ موينىن وراپ العان كۇيى ۇيىقتاپ جاتىر. شىنار ىشتەي جاقسى كورىپ ەلجىرەپ كەتسە دە، جىگىتتىڭ ۇيقىسىن قيماي، قوزعالمادى. ءبىر قىرىن جاتقان كۇيى اسپانعا كوز جۇگىرتىپ ەدى، تاڭ الدىنداعى جۇلدىز بىتكەننىڭ ءبارى شاقىرايىپ، ايدالا-اق شاعىلدىڭ باۋرايىندا جاتقان بۇلارعا قاراپ جىمىڭداپ تۇرعانداي كورىندى. قىز كوزىن جۇما قويدى. مىناۋ دۇنيەدەگى باقىتتى ادام جالعىز ءوزى عانا سەكىلدى، ءبىر كەرەمەت ءتاتتى سەزىم قۇشاعىندا، راقات تەڭىزىندە تەربەتىلىپ جاتا بەردى. الدانمەن تانىسقاننان بەرگى وتكەن اڭساۋ مەن ساعىنىشقا تولى سانسىز كۇندەر، ەمىن-ەركىن قاۋىشار ساتتەردى ارمانداپ، قيال قۇسىنا ەرىك بەرگەن تۇندەر ونىڭ كوز الدىنان ءوتىپ جاتتى...

بۇل وسىدان ەكى جىل بۇرىن ەدى. شىناردىڭ كىشى جەڭگەسى اقتاماقتىڭ تۇسكەن جىلى. وندا دا جاز بولاتىن. اكەسى اتاستىرعان جاقيا قازاعا ۇشىراپ اۋىل ابىر-سابىر، قايعى قۇشاعىندا-تىن. شىناردىڭ ناعاشى اعاسى بەكەن اپا-جەزدەسىنە سالەم بەرىپ، «شىنار بوي جازىپ، كوڭىل كوتەرىپ قايتسىن» دەپ اقتاماق ەكەۋىن تۇششىقۇدىقتاعى اۋلىنا ەرتىپ اكەتكەن. بەكەن وردادا ەكى جىل ورىسشا وقىپ كەلىپ، اۋىلدا ءمۇعالىم بولىپ ىستەيتىن. وڭ-سولىن تانيتىن، كوكىرەك كوزى اشىق، ازامات جىگىت. سول اۋىلدا كەلىن تۇسكەن ءبىر تويدا بۇل العاش رەت الداندى كوردى. ول ءانشى دە ەمەس، بۇل ايماقتىڭ جىگىتتەرىنە ءتان دومبىراشىلىعى دا جوق، ونىڭ ۇستىنە جارقىلداپ ءازىل-وسپاق ايتىپ كوزگە تۇسۋگە دە تىرىسپايدى. وقتا-تەكتە ءسال جىميىپ قويىپ، ءوزىن تىم ۇستامدى كورسەتەدى. ات جاقتىلاۋ، قارا تورى جۇزىندەگى ەرەكشە بايسالدىلىق ەرەسەكتەۋ كەيىپ بەرىپ تۇر. شالقاسىنان قايىرعان قويۋ قارا شاش ونسىز دا كەرە قارىس ماڭدايىن بيىكتەتىپ تۇرعان سەكىلدى. اسىرەسە قالىڭداۋ قاباعىنىڭ استىنداعى وتى مول ۇلكەندەۋ قوس جانارىن تىكتەپ قاراعاندا، قادالعان كوزدەردىڭ قاندايى بولماسىن تايعاناقتاپ كەتەتىندەي. ەركەككە ءتان بىردەن باۋراپ الار بەلگىسىز ءبىر كۇش بار سياق-تى. شىنار كوڭىلىندە ۇيالاپ قادعان دا سول جانار ەدى. الدان وسى تۇششىقۇدىق بويىنداعى ورتا شارۋاسى بار يمان دەگەن قارتتىڭ جالعىز بالاسى ەكەن. ءوزى بەكەنمەن جاقسى جولداس بولىپ شىقتى. ازداپ قازاقشا وقىعان، كەيىن بەكەنمەن بىرگە ورداعا بارىپ وقىعىسى كەلگەندە، «مىناداي الاساپىران ۋاقىتتا، جالعىز بالانى كوزدەن تاسا قىپ وتىرار جايىم جوق» دەپ، اكەسى جىبەرمەي قويىپتى.

سو جىلى بەكەن ۇيىندە بولعان ەكى جۇماداي مەرزىمدە شىنار ونىمەن ءۇش رەت بىرگە بولدى. قاي-قايسىسىندا دا الدان سول بايسالدى مىنەزىنەن تايعان ەمەس. ءتىپتى وڭاشا قالعاننىڭ وزىندە كەيبىر جىگىتتەردەي ەلپىلدەپ جوقتان وزگەنى ايتىپ، قىز كوڭىلىن اۋلامايدى. جاي كۇلىمسىرەگەن كۇيى ورىندى ءازىل ايتىپ قانا قويادى. ءولىپ-وشىپ، قۇشىپ سۇيۋگە دە تىرىسپايدى. وسىنىڭ ءوزى اسا جاراستى، وعان دەگەن وزگە كوڭىلدى بارعان سايىن ىنتىقتىرا تۇسەر ەدى. شىنارلار ەرتەڭ جۇرەمىز دەگەن كۇنى بەكەن اۋىلدىڭ ازىن-اۋلاق قىز-جىگىتتەرىن جيناپ، وڭاشا ءوز وتاۋىندا ويىن-ساۋىق قۇرعان. سول ءتۇنى الدان شىنارمەن شاعىل ەتەگىندە سەرۋەندەپ قايتتى.

— ءسىزدىڭ كۇنى ەرتەڭ كەتىپ قالاتىنىڭىز قاپالاندىرىپ تۇر، — دەپ، تومەن قاراپ كەلە جاتقان شىناردىڭ جۇپ-جۇمساق كىشكەنە ساۋساقتارىن ەپپەن ۇستاپ قويدى. — مەن ءبىر اسا قىمبات نارسەمدى جوعالتىپ العالى تۇرعانداي كۇيدەمىن...

— ات اياعىنا قاشىق جەر بار ما؟! — قىز ىركىلىپ قالدى. بۇنىسى «جەر تۇبىنە كەتىپ بارا جاتقان ەشتەڭەم جوق، ءوزىڭىز كەلىپ تۇرمايسىز با!» دەگەنى ەكەنىن سەزىمتال جىگىت بىردەن اڭعارا قويدى. اق قۇبا، بالعىن ءجۇزى اي ساۋلەسىمەن ەرەكشە نۇرلانا تۇسكەن شىناردىڭ الدىنا شىعىپ، ونىڭ قوس قولىنان ۇستاعان كۇيى ىنتىعا قادالىپ، قاراپ قالدى. بار جان-دۇنيەسىمەن ۇمتىلىپ تۇرعانداي.

— مەن ءسىزدى ۇناتامىن... وتە...

قولىن شاپشاڭ بوساتىپ جۇرە بەرگەن قىزدىڭ نازىك جاۋىرىنىنان جاي قۇشاقتاپ، ءبىراز ءۇنسىز كەلە جاتتى.

— ءبارىن دە بىلەمىن. بەكەن ايتقان. اتاستىرعان جەرىڭىزگە ءالى دە بەرىك بايلاۋلى ەكەنىڭىزدى دە تۇسىنەم.

سول تۇنگى ونىڭ باقىت پەن مۇڭ ارالاس سۇيكىمدى كەيپى ءالى كۇنگە شىناردىڭ كوز الدىندا، ۇمىتىلماس اياۋلى سۋرەتتەي. ەركە جۇرەكتى تۇڭعىش ءدىر ەتكىزىپ، قىز كوڭىلىن اسا ءبىر نازىك سەزىمگە تولتىرعان دا سول قيماس ءسات ەدى.

بۇل اڭگىمە تۋرالى ەكەۋى دە ەش ادامعا ءتىس جارىپ سەزدىرگەن ەمەس. كەيىن سو جىلى، سالقىن تۇسە نۇرەت اۋلى كۇزدىكتەن قىستاۋعا كوشىپ كەلىپ جاتقاندا، بەكەن مەن الدان كەلىپ بىرەر كۇن قونىپ، قوناق بوپ كەتكەنى بار. سول تۇستا شىنار اقتاماققا شەت جاعاسىن سەزدىرگەن. ءبىراق ءوزى جاقسى كورەتىن ءارى قاتار قۇربىسىنداي سىرلاس جەڭگەسىنە ەركەلەي وتىرىپ، ءتىرى ادامعا ايتپا دەپ انت سۋ ىشكىزىپ قويىپ ەدى. وندا دا ەركىن سويلەسۋدىڭ رەتى كەلمەدى: قوناقتىڭ ءار قادامى ساناۋلى، ونىڭ ۇستىنە شىنار كوبىنە اكە-شەشەسىنىڭ جانىندا بولادى. ەكىنشى كۇنگى ءىڭىر اراسىندا شاي قايناتىمداي عانا وڭاشا جۇزدەسكەن-دى.

تىم بولماسا، ءبىر كورسەم دەپ ىنتىققان جىگىت كوڭىل تۇكپىرىندەگى قىزعانىشتى ويىن بەكەنگە ايتىپ، كومەك ەتۋدىڭ رەتىن وتىنگەندەي بولعان.

— قايدام، از كۇن اۋرەشىلىك بولماسا... قىز اكەسى قىڭىر ادام، ءتۇبى ساعان ريزاشىلىعىمەن بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە قۇداسى دا بەلدى، ءارى ەكەۋى دە جاڭا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ، ەكەۋمىز سياقتى، بەلسەندىلەرىن سۇيەرى جوق، — دەپ اۋەلى ساقتاندىرا سويلەگەنمەن، جاسى كىشى بولسا دا، ءقادىرلى ادامى بوپ كەتكەن الداننىڭ كوڭىلىن جىقپاي، كۇزدىڭ الاساپىران ۋاقىتىندا اپا-جەزدەگە سەلەم بەرۋدى جەلەۋ قىپ، ەرتىپ كەلگەن بەتى ەدى.

الدان وندا دا جارىتىپ ەشتەڭە ايتا العان جوق. «قاشان دا كوڭىلىمدەسىز» دەگەن قىزدىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن عانا كوڭىلگە مەدەۋ ەتىپ، ەرتەسىنە اتتانىسىپ كەتكەن.

سودان كەلەر جازعا دەيىن حابار-وشارسىز كەتتى. ارينە، كەز كەلگەن حابارشىدان سالەم ايتۋعا دا بولمايتىن. قاشان رەتى كەلىپ، وزدەرى عانا جولىعىسپاسا، باسقالارعا سەزدىرمەۋ كەرەكتىگىن، «ەل قۇلاعى — ەلۋ»، جۇرت حابارلانىپ قويسا، نۇرەت باي دا، ونىڭ مىقتى قۇداسى سۋحان دا قاراپ قالمايتىنىن بەكەن مەن الدان اقىلداسىپ كەلىسكەن. شىنار بولسا، قۇلاي سۇيگەن العاشقى سەزىم قۇشاعىندا-تىن. ونىڭ بەيمازا كۇيىن جالعىز-اق اقتاماق تۇسىنەتىن-دى. قىز جانىن مازالايتىن ءبىر جاعىنان، عاشىقتىق، ەكىنشىدەن، ەكەۋىنىڭ بولاشاعى ەدى. ونىڭ سەبەبى مۇنىڭ تۋىستارى دا، ەل-جۇرت تا سۋحاننىڭ جۇمابەگىن ەرتەڭگى كۇيەۋ دەپ تانىپ بىلۋدە. شىنار اتاستىرعان جارىن ءالى كورگەن دە ەمەس. اكەنىڭ دە، اعالارىنىڭ دا الدانعا بەرەرى جوق. بۇل — ايدان انىق. قۇر اۋرە بوپ قايتەم، ءبارىبىر جازمىشتان ارتىق نە بولار دەيسىڭ دەپ ىشتەي بەكىنىپ تە كوردى. ءبىراق قايتسە دە ىقتيارىنان تىس، الاپات ءبىر سەزىمنىڭ جەتەگىنەن شىعا المايتش حالدە ەدى.

ەڭ سوڭعى قارماقتان قۇتقارعان دا سول بەكەن بولدى عوي. ءاي، نە كەرەك، بۇل ناعاشىسىنىڭ جاقسىلىعىن شىنار وتەي الار ما ەكەن.

كۇيەۋ كەلگەلى جاتىر دەپ حابار بەرگەن سوڭ، بەكەن الدانمەن اقىلداسىپ، ۇي-ىشىمەن توي جابدىعىن جاساسۋعا كۇنى بۇرىن كەلمەك بوپ كەلىسكەن-دى. بەكەن ەكى قونعاننان كەيىن مەكتەپ شارۋاسىمەن تىعىز ەلگە بارىپ كەلۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، قىزبەن كەلىسىپ، الدانعا حابار بەرمەككە ءجۇرىپ كەتتى. بەكەننىڭ كەلىنشەگى ىنتاش شىناردى تانىستىرۋعا اتتانعان قىز-كەلىنشەكتەرگە ىلەستى.

بەكەن سۋىت جۇرىسپەن وتىرىپ شىققان كۇنى تۇندە تۇششىقۇدىقتاعى الدانعا كۇيەۋلەردىڭ قاي كۇنى كەلەتىنىن، قىزدى قاي جەردەن كۇتۋ كەرەكتىگىن جەتكىزگەن. اقىرى ەرتەڭ كۇيەۋ كەلەدى دەگەن كۇنى جۇرت اياعى ابدەن باسىلعاسىن ۇيدەن شىققان شىنار مەن بەكەن قىر استىندا كۇتىپ تۇرعان الدانعا جەتكەن-دى.

— جاقسىلىعىڭدى ۇمىتا الماسپىن بۇل دۇنيەدە! — دەپ، تەبىرەنگەن جىگىت بەكەندى قۇشاقتاپ، قىزدان بەتەر ەلجىرەپ كەتە باردى. قىزدى قۇلا اتتىڭ الدىنا مىنگىزىپ، ىلعي جەلە-شوقىراقتان ابدەن تالىقسىعانداي بولعان سوڭ، الدان جارتى جولداعى «ەلەمەس» شاعىلىنىڭ ەتەگىندە تىنىستاپ الۋدى ۇيعارعان. تاڭ سالقىنىمەن اۋىلعا جەتىپ، ىشكى نارىننىڭ ميليسيا باستىعى قايىرلىعا حابار ەتپەك ويى بار. ءوزى دە سونىڭ قاراۋىندا ىستەيتىن. ەندىگى جالعىز تىرەگى سول جىگىتتەر عانا. ايتپەسە جاڭا وكىمەتكە ءالى دە بوي بەرەرى جوق نۇرەت پەن سۋحاننىڭ قارماعىنان قۇتىلماسى حاق. قۇتىلماعاندا، شىناردى الىپ كەتۋلەرى مۇمكىن. تەك قايىرلىلار ايباس جاقتان ورالدى ما ەكەن...

قىز الدان ايتقان وسى جايتتاردىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ جاتىر. كەنەت ول الگىندەگى ءتۇسىن ەسىنە الىپ، وز-وزىنەن ءدىر ەتىپ قورقىپ كەتتى.

...بۇل ءبىر ۇلكەن داريانىڭ جاعاسىندا كەلەدى ەكەن. جاپ-جاقىن جەردە ءداۋ شاعىلدار. بۇيرات-بۇيرات شاعىل جوتالارىنىڭ بەينەسى سۋ بەتىندە تۇر. ءتۇۋ، نە دەگەن ادەمى كورىنىس ەدى دەپ تاڭدانىپ كەلەدى. مىناۋ داريا اناۋ قۇمدارعا قالايشا ءسىڭىپ كەتپەي جاتىر ەكەن دەپ ويلايدى. داريانىڭ ورتاسىندا بۇعان قاراي ءبىر قايىق ءجۇزىپ كەلەدى. قايىق ۇستىندەگى — الدان ەكەن. بۇعان ەكى قولىن جايىپ شاقىرعانداي بولادى. بۇل دا تىزەسىنەن كەلگەن سۋدا قايىققا قاراي جۇگىرىپ كەلەدى. قايىق ءدال قاسىنا كەلىپ الدان مۇنى كوتەرىپ الا بەرگەندە، ەكەۋى دە سۋعا قۇلاپ كەتتى. بۇل تۇنشىعىپ بارادى ەكەن. شوشىپ وياندى.

...كۇنشىعىس التىن شىمىلدىعىن ۇستاپ، تورعاي بىتكەننىڭ ءبارى ادەتتەگى اۋەنىنە باستى. تۇنگى جورتۋىلدان كەشىگىپ قالعان قىر قوساياقتارى ۇيدى-ۇيلەرىنە شاپقىلاسىپ بارادى. شاعىل ەتەگىندەگى قۇلا ات شىدەرىمەن شاپشىپ، وقتا-تەكتە وسقىرىنىپ قويىپ كوگال قياققا سۇڭگىپ بارادى.

III

وردادا ءبىراز جەڭىلىسكە ۇشىراپ، شاعىن وتريادىمەن ارەڭ قۇتىلعان اق باندىلاردىڭ وفيسەرى كيسەليەۆتىڭ ەندىگى قولىنان كەلەرى — بار اشۋ-ىزاسىن الۋ. جانىندا قالعان ىلعي ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن دەگەن، ولىسپەي-بەرىسپەيتىن ادامدارى. ولاردىڭ ىشىندە ءىنىسى پەتر مەن بالدىزى افاناسيي دا بار-دى. وردا ماڭىنداعى شايقاستا ءىنىسى وققا ۇشقان. ونسىز دا اشۋلى، ىزادان بۋلىققان وفيسەر ءىنىسىنىڭ قاندى كەگىن كىمنەن الارىن بىلمەي كەلەدى. كوگىلدىر كوزدەرى قانتالاپ، كۇندىز-تۇنى ۇيقىسىز جورتۋىلدان قاجىعانعا ۇقسايدى. ونىڭ ۇستىنە وتريادتىڭ الداعى كۇنى نە بولماق. قايدا بارىپ، كىمدى پانا ەتەر؟ بارلىق جەردە قاپتاعان قىزىلدار، ميليسيا قىزمەتكەرلەرى. كۇن وتكەن سايىن ءقاۋىپ بۇلتى تورلاي تۇسۋدە. نە دە بولسا، نارىننىڭ قۇمدى جوتالارىن جامىلىپ، تەڭىز بەتىنە اۋىسپاق ويى بار. ودان ءارى تاسكران، قامىسقالا ءوتىپ، جايىق بويىن ساعالاماق. نارىننىڭ قالىڭ قۇمىنا تۇندە كىرگەن وترياد تاڭ اتا «شەگەندى» قۇدىعىنداعى ەسەن اۋلىنىڭ ۇستىنەن شىقتى. ورتا عانا شارۋاسى بار، جاقسىعا دا، جامانعا دا قوسىلمايتىن ەسەن ەلۋلەردى القىمداپ قالعان كىسى ەدى. سارى الا تاڭنان ساۋ ەتە قالعان مىلتىقتى، سۇستى ادامداردى كورگەندە زارە-قۇتى قالماي، قورقىپ كەتتى. قىسىقتاۋ كوزدەرىن قيقىم تۇسكەندەي جىپىلىقتاتىپ، ءۇي سىرتىنا ارەڭ شىقتى. جالعىز كەمپىرى ساعيمادان دا ارتىق كورىنەتىن جۇيرىك قاراگەر اتىن ءبىر توپ جىلقىمەن قوسا باندىلار قۋىپ اكەلدى دە:

— مىنا ات بىزدىكى. ءوزىڭ اناۋ جىلقىڭنان تاڭداعانىڭدى ءمىن دە، ميليسيا باستىعىنىڭ ۇيىنە الىپ ءجۇر ءبىزدى! — دەپ ءتۇسىندىردى. قاراگەردى قيماي، ىشىنەن قان جىلاعان ەسەن ءوز جانىنان قورىقتى ما، ءلام دەمەي اتىن ەرتتەي بەردى.

— باستىقتىڭ ءوزى اۋىلدا جوق قوي، انا ايباس جاقتا باندىلار ءجۇر دەپ سوندا كەتتى دەگەن، — دەپ مىڭگىرلەدى، مىنالاردىڭ كىم ەكەنىن دە تۇسىنە الماعان ەسەن اتىن ەرتتەي ءجۇرىپ.

— اڭگىمەنى قوي، سەنەن سۇراپ تۇرعانىمىز جوق! — قىلىشىن جارقىلداتىپ، اتىن ويقاستاتا جەتىپ كەلگەن ورىس وفيسەرىنەن قورىققانى سونشالىق، ايىل تارتۋعا دارمەنى جەتپەيتىندەي، ىلە سالدى.

بىلاي شىعا بەرە ەسەن باسىنا ءبىر شوق قۇراق وسكەن، جار قاباقتى شاعىلدى كورسەتىپ:

— انە، اناۋ «سازدى قۇراق» دەگەن جەر. سونىڭ ارعى سايىندا ميليسيا باستىعىنىڭ اۋلى بار، — دەدى.

قازاقتار اتقا قامشى باسىپ، جىلعا-جىلعانى قۋالاي شابا جونەلگەندە، ەسەننىڭ استىنداعى ۇركەك قارا دونەن دۇبىرگە ىلەسىپ، سىڭار ەزۋلەپ تارتىپ بەردى. ءبىراق كورىنىم جەرگە بارماي ەرى موينىنا كەتتى دە، ەسەن جالپ ەتىپ ۇشىپ ءتۇستى. ەرى موينىنا كەتكەن دونەن ونان سايىن بەت الدى قۇلا ءتۇز شاپقىلاپ كەتە باردى. جول باستاۋشىنىڭ قۇلاپ قالعانىن كورگەن قازاقتار:

— مىرزا، اناۋ قۇلاپ قالدى! — دەپ كەيىنگى جاققا قارادى.

— ءا، ءيتتىڭ بالاسىنىڭ ايلاسىن قاراشى!

كيسەليەۆ قولىن ءبىر سىلتەدى دە شوقىتا جونەلدى. بۇنىسى «شارۋاسىن بىتىرىڭدەر» دەگەنى ەكەنىن انالار بىردەن تۇسىنە قويدى.

— ويباي بەلىم! — دەپ، ورنىنان تۇرا الماي ەڭبەكتەپ جۇرگەن ەسەندى كەرى ورالعان ەكەۋ جالگىز وقپەن جان ءتاسىلىم ەتتى دە، وترياد كەتكەن «سازدى قۇراق» جاقتى بەتكە الىپ شوقىتا جونەلىستى.

وڭكەي قارۋلى اتتىلار ساتىر-سۇتىرلاتىپ كەلگەندە، قايىرلى اۋلى بەيقام تىنىشتىق قۇشاعىندا-تىن. ايباس بويىنداگى قۋناتىر باستاعان ءبىر توپ بايلار وزدى-وزدەرىن ءولتىرىسىپ جاتىر دەگەن حابارمەن نارىنداعى ۋچاسكەلىك ميليسيا باستىعى قايىرلى شىنبايەۆ قاراماعىنداعى جىگىتتەردىڭ بارلىعىن دەرلىك ەرتىپ سو جاققا كەتكەن. باندىلار توبى بىردەن قايىرلى ۇيىنە ءتوندى. اتتارىنان تۇسە-تۇسە قالىپ، جەتى-سەگىزى قىلىش-مىلتىقتارىن كەزەگەن كۇيى ۇيگە ەندى. جەر وشاق باسىندا جۇرگەن قايىرلىنىڭ كەلىنشەگى بالىمدى ەكى سولدات دەدەكتەتىپ ۇيگە كىرگىزدى. تورتەۋى ورتان بەلىنەن كەلگەن سۇتىمەن قارا قازاندى ىشكە اكەلىپ تورگە قويدى دا، ۇلدىرىكتە تۇرعان ساپتى سارى وجاۋمەن كوسىپ-كوسىپ جىبەرىپ، ءبىر-بىر اياق ءسۇت ءىشىستى. قالعانىن كىلەم ۇستىنە اقتارا سالدى دا، قازاندى توڭكەرىپ جىبەرىپ ورتاسىنان ءبىر تەپتى. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ تۇرعان كيسەليەۆتىڭ ءتىلماشى، تاپالتاق قارا ۇلكەن شارۋا بىتىرىسكەندەي ماساتتانىپ، ەكى قولىن بۇيىرىنە تاياعان كۇيى شىمىرىكپەي تۇر. اققۇبا ءوڭدى، ۇزىن بويلى اقجان كەمپىر كىشكەنە نەمەرەسى ازاتتى باۋىرىنا قىسقان كۇيى:

— اق ءدامىم جىبەرمەسىن، جاۋىزدار! — دەگەندە، ءتور الدىندا تۇرعان كيسەليەۆ جاڭاعى تاپالتاق قاراعا قاراپ «ءتۇسىندىر» دەپ ىمدادى. سونان سوڭ ەكى تاناۋى جەلبىرەپ، قانتالاعان كوزدەرىن كەمپىردىڭ وڭمەنىنەن اتا:

— ءا، سەنىڭ بالاڭنىڭ قىلعانى از ەدى بىزگە، الجىعان قاقپاس! — دەپ اقىردى دا، قولىنداعى قىلىشىن سەرمەپ قالدى. بوساعادا ءوڭ-تۇس جوق سۇيەنىپ قالعان بالىم مەن كشىكەنە ازاتتىڭ شىڭعىرعان داۋسى قاتار شىقتى. تۋرا ماڭدايدان تيگەن وتكىر قىلىش كەمپىردىڭ دەنەسىن كەۋدەسىنە دەيىن قاق ءبولدى دە، قوڭىر قانعا بويالىپ جەرگە ءتۇستى. قاق بولىنگەن كەمپىردىڭ دەنەسىنەن شوشىنعان سولداتتار ءۇنسىز بوزارىپ قالعان ەدى. تۇنشىعا تالىقسىعان بالىم مەن ازاتتى يتەرمەلەپ ۇيدەن شىعاردى دا، وزگە سولداتتار ۇرىككەن قويداي ءيىرىپ تۇرعان اۋىلدىڭ بالا-شاعا، كەمپىر-شالدارىنىڭ توبىنا قوستى. اۋىل ادامدارىنىڭ ۇزىن سانى 15-20 شامالى ەدى. الگىدە بالىمنىڭ جان داۋىسى شىققاندا ەكى-ۇش بالا مەن بىر-ەكى كەلىنشەك جۇگىرىپ بارىپ قايىرلى ءۇيىنىڭ ىرگەسىنەن سىعالاپ، كەۋدەسىنە دەيىن قاق ءبولىنىپ جاتقان اقاجەنى كورگەندە، بۇلار دا بۋلىعىپ جىلاسقان. سول حابار ەندى سىبىرمەن ارالاسىپ اۋىل ادامدارىنىڭ بارشاسىنا دا جەتكەن.

— قايران اقاجەم-اي!

— انانىڭ ارۋاعى اتسىن! — دەگەن جىلاۋ ارالاس ازالى ءۇن تاڭەرتەڭگى تىمىق اۋادا اۋىل ءۇستىن كۇڭىرەنتىپ جىبەردى. قايىرلى ءۇيىنىڭ ساندىق-كەبەجەلەرىن اقتارىپ، كىدىرىپ قالعان كيسەليەۆ سىرتقا ءبىرازدان كەيىن شىقتى.

— بايلاڭدار مىنالاردى شەتىنەن!

ءۇنى جارىقشاقتانىپ شىقتى. ءۇش-تورت ارقاندى شۋماعىمەن الىپ شىققان ۇزىن بويلى، بۇيرا باس، قازاقشاعا سۋداي ورىس قىلىشىمەن ءبولىپ-بولىپ جانىنداعى سولداتتارعا ۇلەستىردى. سونان سوڭ باس سالىپ اۋىل ادامدارىن ءۇي سىرتىنداعى جەلىگە بىر-بىرلەپ كوگەندەي باستادى.

باندىلار اتتارىنا قونعاندا، كۇن ساسكە ءتۇس بولىپ قالعان ەدى. جەلىدە كوگەندەلگەندەردىڭ جانتۇرشىگەر ۇنىنەن تەز قۇتىلايىق دەگەندەي قۇبىلا بەتكە قاراي شابا جونەلىستى.

* * *

بۇلاردىڭ ويى — تەڭىزگە بەت العان اقتاردى ميليسيونەرلەر وتريادى كەلگەنشە شاعىل اراسىندا كىدىرتە تۇرۋ. ولار بار بولعانى ەكەۋ-اق. استارىنداعى جاراۋ اتتارىن جەلە-شوقىراقتاتىپ، كيسەليەۆ وتريادىن قۋىپ جەتىپ، ءبىر قابات شاعىل استىنان بارلاي جانامالاپ كەلەدى. قاتقىلعا شىعۋعا دا جاقىن قالعان سياقتى.

— وسى جەردەن اسىرماۋ كەرەك، ەندى ۇزاپ كەتسە، ايلا-شارعىمىز جەتپەي قالادى، — دەپ، قالىڭ قاباقتى قارا سۇر جىگىت جانىنداعى ارىقشا كەلگەن اق قۇبا ءوڭدى كىسىگە بۇرىلدى. — ءبىز اتىسا باستاعاندا، ولار كەرى سەرپىلەرى ءسوزسىز. وعان شەيىن وترياد تا كەلىپ قالار.

الدارىندا تۇرعان ۇلكەن شاعىلدىڭ قۇلار سايىنداعى قالىڭ جىڭعىلدى تاسالاپ، ەكەۋى دە مىلتىقتارىن ىڭعايلاپ وقتارىن ساناستى. بار بولعانى 15-اق بولىپ شىقتى. ەكەۋى سايدىڭ ەكى جەرىنە تاسالاندى دا، قاباقتان كوتەرىلە بەرگەن باندىلاردى وق استىنا الدى. الدىڭعىسى جالت بۇرىلىپ كەيىن قاشتى دا، ەكىنشى اق بوز ات ۇستىندەگىسى كەرىلىپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستى. ەندى جاۋ قاباق استىنان شىقپاي قويىپ ەدى. ءبىراق بۇل ۇنسىزدىك كوپ ۇزاققا بارمادى. سايدىڭ ەكى جاعىنان ەكى توپ بولىپ 40-50 ادام بۇلارعا قاراي شۇباپ كەلە جاتتى. تەگى، وق اتقانداردىڭ سانى كوپ ەمەس ەكەندىگىن سەزىپ قالسا كەرەك. بۇلار قالعان وقتارىمەن تاعى دا اتا باستادى. ەكەۋى التاۋ-جەتەۋىن سۇلاتىپ تاستاپ ەدى. ساناۋلى وق تاۋسىلىپ بارادى. ەندى قاشىپ قۇتىلۋ دا مۇمكىن ەمەس: بۇلار ءۇش جاقتان بىردەي قورشاۋدا قالدى. ال ىلگەرى — تەڭىز بەتكە قاراي قاشقانمەن، الدى ميداي قاتقىل، ءبارى ءبىر جىبەرمەيدى. قارا سۇر جىگىتتە بار بولعانى ەكى-اق وق قالدى. جۇماباي دا اتىستى توقتاتتى، وعى بىتكەن بولۋ كەرەك، جىگىت قالگان ەكى وعىمەن تاعى دا ەكەۋىن سۇلاتتى.

— الدان، تەڭىزگە قاراي قاشايىق! — دەگەن جۇمابايدىڭ ءۇنى ەستىلدى. سۇيتكەنشە بولماي، ۇستى-ۇستىنە شىققان مىلتىق داۋسىنا جالت قاراعان ول باۋىرىنا سۇيرەتىلگەن يەسىنەن ۇركىپ، شىعانداپ بارا جاتقان جۇمابايدىڭ تورى قاسقا اتىن كوزى شالدى. جۇرەگى سىزداپ، ءىش-باۋىرى ورتەنىپ كەتكەندەي بولدى. ەش نارسەنى ويلاۋعا مۇرشاسى دا كەلمەدى. الدەنەگە وقىرانىپ، تىپىرشىعان قۇلاگەردىڭ ۇستىنە شاپشاڭ ءمىندى دە، ويقاستاتىپ سايدان شىعا بەرىپ ەدى. بۇنى دا وق استىنا الدى. ءبىراق ءوزىن ەمەس، اۋەلى اتىن كوزدەسە كەرەك، قۇلا اتقا بىردەن ەكى وق ءتيىپ وماقاسا قۇلاعاندا، الدان ىلگەرى قاراي ۇشىپ كەتتى دە، شاپشاڭ تۇردى.

ات باۋىرىنا سۇيرەتىلىپ بارا جاتقان جۇمابايدى شابىسپەن بارىپ تاعى اتىپ-اتىپ جىبەرگەن ادەمىشە، ءوزى تۇستاس جاساڭ جىگىت بۇعان جاقىنداپ كەلەدى ەكەن. وعى تاۋسىلعان سوڭ مىلتىعىن جىڭعىل اراسىنا لاقتىرىپ جىبەرگەن. قولىنا قىسا ۇستاعان تاپانشاسىنداعى جالعىز وقتى جولداسىنىڭ كەگىنە ارناپ تىستەنىپ تۇر ەدى.

— كوتەر قولىڭدى!

ءبارى دە مىلتىقتارىن كەزەپ قورشاپ الدى. وزىنە جاقىنداي بەرگەن الگى جىگىتتى ءدال جۇرەك تۇسىنان تارتىپ جىبەردى. قولىنداعى مىلتىعى سۋسىپ ءتۇسىپ، شالقالاي بەرگەن جىگىتكە ۇمتىلعان كيسەليەۆ:

— افاناسيي، باۋىرىم! — دەپ سۇيەي بەرىپ ەدى. بىرەۋلەرى اتىن ۇستاپ، ەكى-ۇشەۋى جارالى جىگىتتى جەرگە ءتۇسىردى.

— اتپاڭدار مىنا سۇمىرايدى!— دەپ اقىردى كيسەليەۆ جانىنداعىلارعا.

قولىنداعى تاپانشانىڭ دۇمىمەن جاقتان قويىپ جىبەردى دە:

— قانە، قايدا باسقا قىزىلدارىڭ؟ — دەپ تەلمەڭدەي ءتوندى.

— قىزىلدار الدىڭدا، كورىڭدى قازىپ قويدى سەنىڭ! ءتىلماش قازاق وفيسەردەن جاسقانا تۇرىپ، جىگىتتىڭ ءسوزىن ارەڭ اۋداردى.

— كەس مىنا الباستىنىڭ باسىن! پارشەلەڭدەر دەنەسىن!

— مەنى ولتىرۋگە الدەرىڭ كەلە مە، ايتەۋىر؟!

جىگىت جۇزىندەگى اششى مىسقىل مەن ۇلكەن وتتى كوزدەرىندەگى جيىركەنىشتەن سەسكەنگەندەي، باندىلار توبى ءۇنسىز سەلتيىسىپ قالىپ ەدى.

تاڭ اتقالى شۋاق ساۋساقتارىمەن جەر بەتىن تۇگەل ايمالاپ تۇرعان كۇن الاۋلاپ بارىپ، ءداۋ شاعىلدىڭ ارعى جاعىنا تىعىلدى. شاعىل ۇستىندە ويناعان التىن ساۋلەلەر سوڭعى ۇمىتتەي جالت ەتىپ، بىرتە-بىرتە كومەسكىلەنىپ بارا جاتتى

* * *

شىنار ءتۇنى بويى كوز ىلمەدى. سىرتتا وقىس دىبىس ەستىلسە دە، يت ۇرسە دە «كەلە جاتقان الدان با» دەۋمەن جۇرەگى الىپ-ۇشىپ دەڭبەكشۋمەن بولدى. الداننىڭ قوڭىر اتلاس كورپەسىن باسىنا بۇركەي ءتۇسىپ، كوزىن جۇمادى. ءبىراق لەزدە تىنىسى تارىلعانداي كەرى سەرپىپ، تىڭ-تىڭدايدى. تاڭەرتەڭ كۇن كوتەرىلە اۋىلعا جەتتى دە الدان مۇنى قۇدىق باسىنا قالدىرىپ، ءوزى اۋىلعا حابار بەرگەن-دى. بەس-التى ءۇيدىڭ بالا-شاعاسىنا دەيىن قالماي جۇگىرىپ، كويلەكتەرىنىڭ ەتەگىنە سۇرىنگەن كەمپىرلەر قۇرت، مامپاسيلەرىمەن شاشۋ شاشىپ، ابىگەر بولىپ قالعان. الداننىڭ اناسى ناركۇمىس ولگەن توعىز بالاسى ءتىرىلىپ كەلگەندەي اق سارى ءوڭى بال-بۇل جانا قۋانىپ، قىزارا كۇلىمسىرەپ، قىمسىنعان شىنارعا سونادايدان قۇشاعىن جايىپ:

— كەل، قاراعىم، قادامىڭ قۇتتى بولسىن! — دەپ كەلىپ ماڭدايىنان ءسۇيىپ، كوزىنە ىركىلگەن جاسىن جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن ءىلىپ تاستاعان. اشەيىندەگى سالماقتى دا، سابىرلى يمان اقساقالدىڭ قىران كوزدەرى كۇلىمدەپ، ءالى دە اجارى تايماعان قارا تورى وڭىنە قان جۇگىرگەندەي. ادەمى شوقشا ساقالىن قايتا-قايتا سيپاي بەرەدى.

يمان قارتتىڭ التى قانات ءۇيى اۋىل ادامدارىنا لىق تولدى. قىلقيعان بەس-التى قىز بالا ۇستەرىنە بار جىلتىراقتى كيىپ ۇلگەرىپ، شىناردىڭ جانىنا كەلىپ وتىرىس-تى. ءبارى دە جاس كەلىنگە تاڭىرقاي، قىزىعا قارايتىن ءتارىزدى. ەتەگىن بۇرمەلەگەن قىناما بەل اق جىبەك كويلەك تىزەسىنەن ءسال تومەن ءتۇسىپ، قىزعىلت قوڭىر تىقىر ماقپالدان تىگىلگەن كازەكەيىنە تىم جاراسىپ تۇر. دەنەسىنە قۇيىپ قويعانداي شاپ-شاق. بۇرىنعى كەلىندەردەي ەمەس، بەتىن اشىپ، ۇكىلى تاقيامەن وتىرعانى دا تاڭعالارلىق. اياعىنداعى شوڭقايما كوكساۋىر ەتىك تە — بۇل اۋىلدا بولىپ كورمەگەن كوزى جوق دۇنيە.

بۇلار شاي ءىشىپ بولىپ، جاڭا سويىلعان قوي ەتىن قازانعا سالىپ جاتقاندا، اۋىل سىرتىنا تاقاپ قالعان ەكى جولاۋشى كورىندى. الدارىنان شىققان الدان بىردەن تاني كەتتى: وزىمەن بىرگە ىستەيتىن ميليسيونەرلەر جۇماباي مەن ميدار ەكەن. اتتارىن بايلاپ، سىرتتا تۇرىپ قالعان جولاۋشىلارعا قاراي جۇرگەن ناركۇمىس:

— قوش كەلدىڭدەر، قاراقتارىم! قۋانىش ۇستىنە كەلدىڭدەر! — دەدى سوناداي جەردەن.

ولار الدانمەن ءبىراز كۇبىرلەسىپ بارىپ ىشكە كىرگەن. ميدار قويۋ قارا مۇرتتى، ادەمى كەسكىندى، ىسقاياق قارا جىگىت ەكەن. جاسى سول 22-23-تەردە. الدانمەن شامالاس بولسا كەرەك. جۇماباي بۇلاردان 3-4 جاس ۇلكەندەۋ، جۇقالتاڭ، اقسارى.

— يمەكە، قۇتتى بولسىن، قۋانىشىڭىزعا ورتاقپىز! — جۇماباي ءسال كىدىرىپ قالدى. — ءبىز ءبىر شارۋامەن ءجۇر ەدىك! تويدى اسىقپاي، باسقا جىگىتتەر كەلگەسىن جاسايتىن شىعارسىز؟

— ە، كەلەر كەلىن كەلدى، توي قايدا قاشار دەيسىڭ! — دەپ ميدار ادەتتەگى ازىلىنە باسىپ ءۇي ءىشىن ءبىر كۇلدىرىپ الدى دا، ءبىر توپ باندىلار وتريادى كەلە جاتىر دەگەن حابار بارىن، بۇگىن ەرتەمەن ەسەن شالدى ءولتىرىپ كەتكەنى تۋرالى ەستىگەنىن، ميليسيونەر جىگىتتەردىڭ ءبارى ايباس كەتكەنىن ايتتى.

— اۋىلدا قالعان وسى وتىرعان ۇشەۋمىز عانا. مىنا جۇمەكەڭ مەن الدان باندىلاردىڭ قاي باعىتقا بارا جاتقانىن باقىلاۋعا جۇرەدى دە، مەن وسى جەردەن ايباسقا — ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەرگە تەز حابار ەتۋگە اتتانام. بىزگە رەنجىمەڭىزدەر، امان بولساق، كەلىپ قالامىز عوي، — دەپ ميدار قامشىسىن الىپ جۇرۋگە ىڭعايلاندى.

— مىنا بالا دا جاڭا ەسىك اتتاپ جاتىر ەدى، الدانجاننىڭ كەتىپ قالعانى قالاي بولار ەكەن ءوزى، — دەپ ناركۇمىس مىلتىعىن اسىنىپ، وق سالعان قوبديشاسىن الىپ جاتقان بالاسىنا ۇرەيلەنە قارادى.

الداندار ءتۇس الەتىندە اتتانىپ كەتكەن سوڭ، شىنار دا قۇلازىپ قالعانداي بولدى. انە كەلەدى، مىنە كەلەدىمەن كۇن دە كەشكىردى. الدانداردىڭ اعايىن كورشىسى يسلامنىڭ تەڭسەلىپ اياعىن ارەڭ الىپ جۇرگەن كەلىنى سۋىلدىق ىنتا ءوزىنىڭ الا باتسايى شىمىلدىعىن يمان ءۇيىنىڭ سول جاعىنا اكەپ قۇردى. ەركىن ءوسىپ قالعان شىنار شىمىلدىق ىشىنە ەنگەندە، وڭاشا وتاۋ ۇيگە كىرگەندەي راقات سەزىنىپ قالدى.

«نۇرەت اۋلىنان قۋعىنشى كەلىپ قالار ما» دەگەن كۇدىكتى وي اۋىل ادامدارىنىڭ كوكىرەگىندە ەدى. سوندىقتان ءىڭىر تۇسىسىمەن-اق تىم-تىرىس ەرتە جاتىپ قالماق بولدى.

— شىنارجان جالعىز ءوزى بولعانشا، انا بالزيا مەن جاڭىلدى جىبەرىڭدەر، بىرگە ءبىزدىڭ ۇيگە جاتسىن، — دەگەن ناركۇمىسكە ىنتا:

— اقتورە تۇندە كەلىپ قالسا، شىمىلدىق ىشىنەن قوپارىلىپ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا كەتىپ جاتقان ۇيات تا قىزدارعا! — دەپ، جانىنداعى كوزى كىلگىرگەن شيكىل سارى كەلىنشەككە قاراپ كوزىن قىسىپ قويدى.

— سورلى-اي، سەن ارىدەن ويلايسىڭ-اۋ!

شيكىل سارى وسىنى ايتىپ، ونىڭ بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالدى.

شىنار كوزىن جۇمسا-اق الدان كەلىپ تۇرعان سەكىلدى بولادى. ونىڭ قۇشاعى ەسىنە تۇسكەندە، جۇرەگى دۇرسىلدەپ، القىمىنا تىعىلعانداي، كوزى جۇمۋلى كوڭىلى تىنىمسىز ءبىر كۇيگە ەندى. ءقازىر عانا كىرىپ كەلىپ، مۇنىڭ بەتىنە بەتىن تاقايتىن ءتارىزدى. بۇل سوندا ونىڭ موينىن اپپاق سۇيرىك ساۋساقتارىمەن وراپ الار ەدى. ءبىر ءسات ول اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىنە تاڭعالىپ جاتتى. الپەشتەگەن اتا-انا، تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ ايالى ورتاسىن جات بىرەۋدىڭ قۇشاعىنا ايىرباستاپ كەتە باردى. مىنە، ومىرىندە تۇڭعىش رەت بۇكىل جان-جۇرەگىمەن بەرىلە الاسۇرىپ، سونشالىق ىنتىعا كۇتىپ جاتىر. وسىعان دەيىنگى ءومىرى كۇزدىڭ بۇلىڭعىر كۇنى سياقتى. بارلىق باقىتتى شاعى الداندى كورۋدەن، ونىڭ بۇعان دەگەن ىنتىقتىعى مەن ىقىلاسىن سەزىنۋدەن باستالعان ءتارىزدى. ەگەر الدان جوقتا قۋعىنشىلار كەلىپ الىپ كەتسە شە دەگەن كۇدىكتى وي قىزدىڭ ءتاتتى قيالى مەن قۋانىش تولى كوڭىلىنە كىربىڭ تۇسىرەتىن سەكىلدى. جوق الداننان وزگە ادام بالاسى بۇعان جار بولۋى مۇمكىن ەمەس. ونداي تىرشىلىكتەن باز كەشۋگە بار.

كەنەت شىققان ات تۇياعىنىڭ دىبىسى قىزدى وي قۇشاعىنان سۋىرىپ الدى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ، اۋزىنان شىعىپ كەتە جازدادى دا، توسەكتەن باسىن كوتەرىپ الدى. ءتۇرۋلى ەسىكتەن تولىق ايدىڭ ءسۇت ساۋلەسى توگىلىپ تۇر ەكەن.

— الدانجان كەلدى-اۋ دەيمىن، كەمپىر، تۇر!

— جاتقالى كىرپىگىم ىلىنبەپ ەدى، الدەنەگە اينالدى دەپ... ءاي، اللا، بەرگەنىڭە شۇكىر!

كەمپىر شام جاققانشا، شىنار دا شىمىلدىق ىشىندە تەز كيىنىپ الدى. اتتىلاردىڭ شاماسى كوپ ءتارىزدى ەدى. ءبىراق بىرەر كۇبىر ەستىلدى دە، ساتىر-سۇتىر اتتان تۇسكەندەرى عانا ءبىلىندى. قاپەلىمدە ۇيگە كىرە قويعاندارى بولعان جوق.

— ويباي-اۋ، بۇلار قۋعىنشىلار بولماسىن، شال! ءمۇنشا اينالدى عوي...

— قويشى ءارى، قايداعىنى ايتپاي!

ىشكە ەڭ الدىمەن قايىرلى، ودان كەيىن 7-8 ادام قاتارلاسا كىردى. تۇستەرى ادام شوشىرلىق ەكەن.

— قاراعىم-اي، ساۋمىسىڭدار؟ الدان قايدا؟ — دەگەندە ناركۇمىستىڭ ءۇنى دىرىلدەپ شىقتى.

— اپا! اپا! ءبىز ساۋ كەلگەنىمىز جوق، سۇمدىق حابار اكەلىپ تۇرمىز!

قايىرلىنىڭ وسىنى ايتۋعا شاماسى كەلدى. ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرىپ ەدى. باعانا اناسىنىڭ ەكى ءبولىنىپ قالعان دەنەسىن كورگەندە ىشتەي ەگىلسە دە، كوز جاسىن كورسەتپەپ ەدى. ءۇش جەردەن شۋلاپ قويا بەرگەن ءۇي ىشىندەگىلەرگە جۇباتۋ ايتار وزگە جىگىتتەر دە كوز جاسىنا ەرىك بەرگەن.

— الدان! الدانىشىم قايدا!

ناركۇمىستىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ، ەكى قولىن ىلگەرى سوزعان كۇيى قايىرلىنىڭ الدىنا تۇرىپ قالدى،

جىگىتتەر الداننىڭ دەنەسىن ەكى قاپقا سالىپ، جۇمابايدىڭ ولىگىن ەكىنشى جاعىنا تورى اتقا تەڭدەپ الىپ كەلگەن بولاتىن. ءبىراق ەشكىمگە كورسەتپەي، ءوزىمىز-اق جۋىپ ارۋلاپ قويامىز دەپ كەلىسكەن-دى. ولار تاڭ اتۋعا قاراماي، يسلام ءۇيىن بوساتتىرىپ، الداننىڭ دەنەسىن سوندا اپارىپ ەدى.

ايەلدەردىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن تىسقا شىققان شىنارعا ىنتا:

— ءبىزدىڭ ۇيدە ارۋلاپ جاتىر... قۇداي-اۋ، ەندى قايتەيىن! — دەپ بۋلىعا جىلاعان. الدان جوق. ەندى ءتىپتى كەلمەيدى دەگەنگە شىنار سەنبەيتىن ءتارىزدى. مۇنىڭ ءبارى ءتۇس. الدان ءقازىر كەلەدى دەگەن ويدا-تىن. ىنتا ءسوزىن ەستىگەن سوڭ، ەسىك الدىندا ءيىرىلىپ تۇرعان جىگىتتەردى جارىپ ءوتىپ، جان ۇشىرا جۇگىرىپ باردى دا، يسلام ءۇيىنىڭ ءتۇسىرۋلى ەسىگىن اشىپ جىبەرىپ كىرىپ كەلدى. ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا ادام كورگىسىز سۋرەت بار ەدى: الداننىڭ باسى جانە كەۋدەسى مەن بوكسەسى ءۇش بولەك بولىپ، قىزىل جوسا قانعا بويالىپ اق جايمانىڭ ۇستىندە جاتىر ەكەن. بەتىن باسىپ، ولىكتىڭ ۇستىنە قۇلاپ، شىڭعىرا تالىقسىعان شىناردى الپامساداي قارا جىگىت دالاعا كوتەرىپ شىعاردى دا:

— سەندەر نە باعىپ تۇرسىڭدار؟ مىنا سورلىنى تىرىلەي ولتىردىڭدەر عوي... — دەپ، قاۋمالاپ تۇرعان جىگىتتەرگە زىلمەن تۇنشىعا كۇبىرلەدى. شىناردى كوتەرۋمەن شىمىلدىق ىشىنە اكەلىپ سالدى. بىردە تالىقسىپ، بىردە كوزىن اشقان ول ەندى جىلاعان دا جوق. ءومىرسىز جانارىن الدەقايدا قاداعان كۇيى جاتا بەردى.

بۇل ساتتە يمان ۇيىنەن الدان، الدان دەپ شاقىرعان ناركۇمىستىڭ داۋسى شىعىپ جاتقان. كوزىنەن جاس شىقپاي، ءوڭى بوزارىپ كەتكەن ول بالاسى سىرتتا تۇرعانداي ايقايلاپ شاقىرىپ، بىرەسە وتىرعاندارعا قاراپ:

— ءاي، سەندەر الدان ءولدى دەپ وتىرسىڭدار ما؟ ءاي، جىندىلار! ءقازىر كەلەدى عوي ول. انە، انە، ەستيسىڭدەر مە «اپا، اپا!» دەگەن داۋسى شىعادى. اۋ، قاراعىم، كەلە عوي! — دەپ قولىن سوزا ەسىككە جۇگىرىپ، ودان سوڭ ساقىلداپ كۇلىپ، اۋىس كۇيگە ءتۇسىپ ەدى.

...كەلەسى كۇنى جانبەردى باستاعان ون شاقتى سالت اتتى يمان اۋلىنا جەتكەندە بەسىن اۋىپ بارا جاتىر ەدى. اۋىل تولى قاپتاعان ادام مەن قاڭتارۋلى اتتى كورگەندە، ءار-قايسىسى ىشتەي «تويدىڭ ۇستىنەن شىقپاعاي ەدىك» دەگەن ويدا-تىن. قىز ىزدەۋگە شىققاندار اراسىندا بەكەن دا بار-دى. تاۋلىك بويى ىزدەپ، ات سابىلتقان ولار يمان اۋلىنىڭ ۇستىنەن شىققاندا، بەكەن بۇرىلىپ كەتۋدىڭ رەتىن تاپپاي، «ەندىگى قايىرلىلار دا كەلگەن بولار، ءبىر رەتىن تابار، ءتۇبى اشكەرەلەنەتىن جاي عوي» دەگەن ويدا ەدى. ولار قاتتى جۇرىسپەن ءدال يمان ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە تەلمەڭدەي كەلىپ، تۇسە-تۇسە قالىستى.

بەكەن وزگەلەردەن بۇرىنىراق ءۇي جانىنا جاقىنداي بەرگەندە، ءوز كوزىنە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. ءبىر توپ ايەلدەردىڭ ورتاسىندا بوتا كوزدەرى وتسىز مولدىرەپ جاسقا تولعان، قۇپ-قۋ وڭىنەن تىرشىلىك بەلگىسى سەزىلمەي شىنار تۇر ەدى. ءولى دە، ءتىرى دە ەمەس، قۇر سۇلدەرى عانا.

— جانىم-اۋ، شىنارجان-اۋ، ساعان نە بولىپ ەدى؟

بەكەن وسىنى ايتىپ ۇلگەرگەنشە، مۇنىڭ قۇشاعىنا تىعىلىپ، داۋسىن شىعارۋعا شاماسى كەلمەي، ءۇنسىز ەگىلىپ تالىقسىعان شىناردى كوردى. باسىنا بوس بۇركەگەن ۇلكەن قوڭىر شارقات سۋسىپ جەرگە تۇسە بەرىپ ەدى. قىزدىڭ بەلىنە تۇسكەن قوس بۇرىمدى شاشى تۇپ-تۇگەل اپپاق سەلەۋدەي قۋارىپ كەتكەن ەكەن.

— قۇداي-اۋ، مۇندايدى كىم كورگەن! — دەگەن الدەكىمنىڭ وكسىك ارالاس داۋسى قاۋمالاپ تۇرعانداردىڭ جىلاۋلى ۇنىنە كومىلىپ قالدى...

الدىمىزدا اققىستاۋ ستانسياسى كورىندى. ءبىراق كۋپەدەگىلەر ءالى دە ەلەڭ ەتپەي، الگى حيكايا وقيعاسىنىڭ شىتىرمانىنان شىعا الماي وتىرعانعا ۇقسايدى.

تۇرالى اقساقال وسى ستانسيادا جۇمىس ىستەيتىن بالاسىنا كەلەدى ەكەن. جينالا باستادى.

— بۇل دالا، ونىڭ اڭعال ادامدارى نە كورمەدى، قاراقتارىم-اۋ. ناننىڭ بايتەرەك باسىنا وسپەيتىنى سەكىلدى، مىناۋ زامان دا اسپاننان تۇسكەن جوق.

پوەزد العا ۇمتىلا بەرىپ توقتادى. ءبىز جاپىرلاي ورنىمىزدان تۇرىپ، قاريانى شىعارىپ سالدىق. قايتىپ كەلگەن سوڭ دا ءبىز الگى اڭگىمەنىڭ و جاق، بۇ جاعىنان شىعا الماي اينالسوقتاي بەردىك. بوز دالانى بەلىنەن باسقان قايقاڭ قارا جولمەن ءومىر اعىسىنداي ەكپىنمەن جۇيتكىگەن جولاۋشىلار پوەزى العا، سوناۋ كوگىلدىر كوكجيەككە اسىعىپ كەلەدى.

1969

---