قۇستار – تابيعاتتىڭ كوركى!
قۇستار – تابيعاتتىڭ كوركى! (شىعارما)
قۇستار وزگەشە بولىپ جاراتىلعان قۇبىلىس يەسى. بەينە ءبىزدىڭ اسپان الەمىندەگى قورعاۋشىمىز سياقتى. سياقتى ەمەس سولاي دا. سەبەبى كوك اسپان ولاردىڭ تۋعان مەكەنى. كوكتى قۇسسىز، قۇستى كوكسىز ەلەستەتۋ قيىن. ءبىزدىڭ كوگىمىزدە قۇستار سايراپ جۇرسە، جەردەگى ادامدار دا تىنىش، بەيبىت ءومىر سۇرە الادى. ءبىز كوككە قاراعاندا كوزىمىز ەڭ اۋەلى ۇشقان قۇسقا تۇسەدى. كوپ جاعدايدا كۇيكى تىرلىكپەن ولاردىڭ تىنىس - تىرشىلىگىنە ءمان بەرىپ، ءتىپتى كوككە كوز تاستاپ، ءبىر دە قارامايمىز. ال، ولاردىڭ كوكتە ۇشقانىن، جەرگە قونعانىن زەر سالىپ، باقىلاپ قارايتىن بولساڭ، ولار بەينە ءبىر جۇمباق قۇبىلىس سياقتى. ەشنارسەنى اشىپ ايتا المايدى. قۋانىشى دا، رەنىشى دە ىشىندە سياقتى. ءبىر قۇدىرەتتى كۇشىڭ بولىپ، قۇستاردىڭ ءتىلىن مەڭگەرىپ الساڭ، ياعني قۇستاردىڭ ءتىلىن تۇسىنەر بولساڭ، ءتىپتى باسقاشا الەمدە ءومىر سۇرگەن بولار ما ەدىك. ءوزىم سولاي ويلايمىن، سەبەبى، قۇس كيەلى جانۋار.
قۇستار قوس مەكەندىلەرگە جاتادى. ياعني جەر دە، كوك تە قۇستىڭ مەكەنى بولىپ سانالادى. كوك - قۇستىڭ ەركىن مەكەنى. ال جەردە كوكتەگى سياقتى ەمىن - ەركىن سايراڭداي المايدى. سەبەبى جەردە ولارعا تونەتىن ءقاۋىپ كوپ. قۇستاردى كوبىنە جەردىڭ بەتىندە جۇرگەندە بىردەن ۇستاپ الۋ قيىن. سەبەبى قۇستار كوپ جاعدايدا ادامداردان ۇركىپ تۇرادى. سولاي ۇيرەتكەن دە. كەيبىر ادامدار قۇستى ەبىن تاۋىپ ۇستاپ السا، ولاردى ويىنشىققا اينالدىرىپ، العىمىنا ءجىپ بايلاپ، قاناتىن كەسىپ قورلاعىسى كەلەدى دە تۇرادى. قۇستاردى ۇركەك قىلىپ قويعان ءوزىمىز. ولار نەگە ادامداردى كورسە ۇركە قارايدى؟ ولار وتە سەزىمتال. قاي جەر وزىنە قۇت - مەكەن بولا الاتىنىن ەرتە بۇرىن - اق سەزگەن. ءسويتىپ، ولار كوكتە قاناتتارىن وڭدى - سولدى سەرمەپ ۇشا الادى. ويتكەنى ولارعا كوكتەن تونەتىن ەشقانداي ءقاۋىپ جوق.
ورنيتولوگيا - قۇستاردىڭ دامۋى، فيزيولوگياسىن، جەر بەتىنە تارالۋىن زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى. ولار زەرتتەگەن قۇستارىن مىناداي توپتارعا بولگەن. مىسالى، جۇگىرەتىن قۇستار، ۇشاتىن قۇستار، اشىق دالالى القاپتارداعى قۇستار، جىل قۇستارى، قىستاپ شىعاتىن قۇستار، سۇڭقارتارىزدەس، تىرناتارىزدەس، جاپالاقتارىزدەستەر، تورعايتارىزدەستەر دەپ بولگەن.
بيولوگ ماماندار قۇستارعا تونگەن مىنانداي قاۋىپتەر دەرەگىن كەلتىرەدى. ياعني، قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنان، قۇستاردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى جوعالۋ ۇستىندە. سەبەبى ولاردىڭ مەكەن ەتەتىن اعاش جاپىراقتارىنا دەيىن قىسقا بولىپ تۇر. ال ادامداردىڭ سەرۋەنى كەزىندە، قۇستاردىڭ ۇيالارىن بۇزىپ، قۇستاردى ۇركىتىپ، مەكەن - جايلارىن اۋىستىرۋعا اكەلىپ تىرەيدى. قۇستاردى ادامداردىڭ دوسى ەكەنىن جەتە سەزىنبەيدى. ال قۇستاردىڭ ادامداردىڭ شارۋاشىلىق ارەكەتىنە پايدا كەلتىرەتىن تۇستارىن كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى ءبىر قارلىعاش بۇكىل جاز بويى 1 ميلليون قۇرت جەيدى ەكەن. قاراتورعايلاردىڭ ءبىر توبى بۇكىل بالاپاندارىمەن 22 توننا شەگىرتكەنى ازىق ەتەدى ەكەن. ال شەگىرتكەگە كەلسەك، ولار ءبىزدىڭ ەڭ باستى قاس جاۋىمىز. ولار ءبىزدىڭ مال جەيتىن كوك ءشوبىمىزدى، جاسىل وسىمدىكتەرىمىزدى باۋداي جايقالىپ تۇرعان ەگىستىگىمىزدى وتاپ - جەپ كوپ زيان كەلتىرەدى.
ءۇيىمىزدىڭ ماڭىندا جۇرەتىن كىپ-كىشكەنتاي تورعايدىڭ ءبىر ءوزى جىلىنا 4 ميلليونعا جۋىق جاندىك جەيدى ەكەن. سوندىقتان قۇستاردى قورعاۋ جانە ەگىستىكتى باۋ - باقشالى جەرلەرگە تارتۋ ءۇشىن قولدان جاساندى ۇيالار سالۋ، اعاشتاردى كوبىرەك ەگۋ كەرەك. بۇل جۇمىستاردى بۇكىل ەلىمىزدەگى مەكتەپ وقۋشىلارى قولعا الىپ، جۇزەگە اسىرىپ وتىرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سوندا قۇستار ءبىزدىڭ جەردەن الاتىن ازىق - تۇلىك ونىمدەرىمىزدى قۇرتتاردىڭ قۇرتۋىنان، جاندىكتەردىڭ جەۋىنەن قۇتقارادى ەكەن. ءبىزدىڭ قورەك ەتەتىن ازىعىمىز قۇستاردىڭ ارقاسىندا مولايىپ وتىرعانىن بىلەمىز. قۇستار بولماعاندا جەردەن ءوسىپ - ونەتىن ازىعىمىز قۇرت - قۇمىرسقاعا جەم بولار ما ەدى. تاماعىمىزدىڭ توق، كويلەگىمىزدىڭ كوپ بولۋىنا قۇستاردىڭ پايداسى زور ەكەن. قۇستاردى ادامدار ەرتە زاماننان – اق دوس ساناعان. سەبەبى ەرتەگىلەردىڭ كوپشىلىگىندە ادام باسىنا ءقاۋىپ تونگەندە قۇتقارۋشىسى، جاقسىلىق جاساپ داۋلەت سىيلاۋشىسى باقىت قۇسى ىلعي دا كەزدەسىپ وتىرعان. سوندىقتان دا حالىق اڭىزدارىندا قاناتتى دوستارىمىزدى ايلالى، اقىلدى ەتىپ كورسەتكەن كورىنەدى.
ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ «قازاقستان جولى» اتتى كىتابىندا بىلاي دەگەن ەكەن: «كوكتوبەنىڭ باسىندا، الىپ كوك تەڭىزدىڭ جاعالاۋىندا ءومىر اعاشى - بايتەرەك وسەدى ەكەن. جىل سايىن بايتەرەكتىڭ بۇتاعىنداعى ۇياسىنا كەلىپ، كيەلى سامۇرىق قۇس كۇن بەينەلى التىن جۇمىرتقا سالادى ەكەن. ءبىراق جىل سايىن ايداھار - جىلان سول كۇن تارىزدەس جۇمىرتقانى جەپ قويادى ەكەن. بۇل كورىنىس كۇن مەن ءتۇننىڭ، قىس پەن جازدىڭ اۋاسىن، قايرىمدىلىق پەن زۇلىمدىقتىڭ، جارىق پەن قارا تۇنەكتىڭ كۇرەسىن استارلى تۇردە بەينەلەيدى. اڭىز بويىنشا ەر توستىك جىلاندى ءولتىرىپ، سامۇرىق قۇستىڭ التىن جۇمىرتقاسىن امان الىپ قالادى، ال وسىعان رازى بولعان قۇس ونىڭ جەر استى پاتشالىعىنان شىعۋىنا كومەكتەسەدى. كيەلى اعاش تۋرالى اڭىز - بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدە ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلعان جاڭارعان قازاق ەلىنىڭ ماقساتتى كورىنىسى».
وسىنداي حالىق اڭىزىنىڭ ارقاسىندا «بايتەرەك» كەشەنى ءبىزدىڭ كوز قۋانىشىمىزعا اينالدى. مۇندا دا قۇس بەينەسى، قۇس تاعدىرى سۋرەتتەلگەن. ەندەشە قۇستاردى ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىزدىڭ كەپىلى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار ەكەنىن وسى جەردەن بىلەمىز.
قىزىلوردا وبلىسى، ارال قالاسى،
ارال كوپسالالى كوللەدج وقۋشىسى قايۋپوۆ رۋسلان
جەتەكشىسى: قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى وقىتۋشىسى گۇلحان تىلەپوۆا
قۇستار وزگەشە بولىپ جاراتىلعان قۇبىلىس يەسى. بەينە ءبىزدىڭ اسپان الەمىندەگى قورعاۋشىمىز سياقتى. سياقتى ەمەس سولاي دا. سەبەبى كوك اسپان ولاردىڭ تۋعان مەكەنى. كوكتى قۇسسىز، قۇستى كوكسىز ەلەستەتۋ قيىن. ءبىزدىڭ كوگىمىزدە قۇستار سايراپ جۇرسە، جەردەگى ادامدار دا تىنىش، بەيبىت ءومىر سۇرە الادى. ءبىز كوككە قاراعاندا كوزىمىز ەڭ اۋەلى ۇشقان قۇسقا تۇسەدى. كوپ جاعدايدا كۇيكى تىرلىكپەن ولاردىڭ تىنىس - تىرشىلىگىنە ءمان بەرىپ، ءتىپتى كوككە كوز تاستاپ، ءبىر دە قارامايمىز. ال، ولاردىڭ كوكتە ۇشقانىن، جەرگە قونعانىن زەر سالىپ، باقىلاپ قارايتىن بولساڭ، ولار بەينە ءبىر جۇمباق قۇبىلىس سياقتى. ەشنارسەنى اشىپ ايتا المايدى. قۋانىشى دا، رەنىشى دە ىشىندە سياقتى. ءبىر قۇدىرەتتى كۇشىڭ بولىپ، قۇستاردىڭ ءتىلىن مەڭگەرىپ الساڭ، ياعني قۇستاردىڭ ءتىلىن تۇسىنەر بولساڭ، ءتىپتى باسقاشا الەمدە ءومىر سۇرگەن بولار ما ەدىك. ءوزىم سولاي ويلايمىن، سەبەبى، قۇس كيەلى جانۋار.
قۇستار قوس مەكەندىلەرگە جاتادى. ياعني جەر دە، كوك تە قۇستىڭ مەكەنى بولىپ سانالادى. كوك - قۇستىڭ ەركىن مەكەنى. ال جەردە كوكتەگى سياقتى ەمىن - ەركىن سايراڭداي المايدى. سەبەبى جەردە ولارعا تونەتىن ءقاۋىپ كوپ. قۇستاردى كوبىنە جەردىڭ بەتىندە جۇرگەندە بىردەن ۇستاپ الۋ قيىن. سەبەبى قۇستار كوپ جاعدايدا ادامداردان ۇركىپ تۇرادى. سولاي ۇيرەتكەن دە. كەيبىر ادامدار قۇستى ەبىن تاۋىپ ۇستاپ السا، ولاردى ويىنشىققا اينالدىرىپ، العىمىنا ءجىپ بايلاپ، قاناتىن كەسىپ قورلاعىسى كەلەدى دە تۇرادى. قۇستاردى ۇركەك قىلىپ قويعان ءوزىمىز. ولار نەگە ادامداردى كورسە ۇركە قارايدى؟ ولار وتە سەزىمتال. قاي جەر وزىنە قۇت - مەكەن بولا الاتىنىن ەرتە بۇرىن - اق سەزگەن. ءسويتىپ، ولار كوكتە قاناتتارىن وڭدى - سولدى سەرمەپ ۇشا الادى. ويتكەنى ولارعا كوكتەن تونەتىن ەشقانداي ءقاۋىپ جوق.
ورنيتولوگيا - قۇستاردىڭ دامۋى، فيزيولوگياسىن، جەر بەتىنە تارالۋىن زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى. ولار زەرتتەگەن قۇستارىن مىناداي توپتارعا بولگەن. مىسالى، جۇگىرەتىن قۇستار، ۇشاتىن قۇستار، اشىق دالالى القاپتارداعى قۇستار، جىل قۇستارى، قىستاپ شىعاتىن قۇستار، سۇڭقارتارىزدەس، تىرناتارىزدەس، جاپالاقتارىزدەستەر، تورعايتارىزدەستەر دەپ بولگەن.
بيولوگ ماماندار قۇستارعا تونگەن مىنانداي قاۋىپتەر دەرەگىن كەلتىرەدى. ياعني، قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنان، قۇستاردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى جوعالۋ ۇستىندە. سەبەبى ولاردىڭ مەكەن ەتەتىن اعاش جاپىراقتارىنا دەيىن قىسقا بولىپ تۇر. ال ادامداردىڭ سەرۋەنى كەزىندە، قۇستاردىڭ ۇيالارىن بۇزىپ، قۇستاردى ۇركىتىپ، مەكەن - جايلارىن اۋىستىرۋعا اكەلىپ تىرەيدى. قۇستاردى ادامداردىڭ دوسى ەكەنىن جەتە سەزىنبەيدى. ال قۇستاردىڭ ادامداردىڭ شارۋاشىلىق ارەكەتىنە پايدا كەلتىرەتىن تۇستارىن كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى ءبىر قارلىعاش بۇكىل جاز بويى 1 ميلليون قۇرت جەيدى ەكەن. قاراتورعايلاردىڭ ءبىر توبى بۇكىل بالاپاندارىمەن 22 توننا شەگىرتكەنى ازىق ەتەدى ەكەن. ال شەگىرتكەگە كەلسەك، ولار ءبىزدىڭ ەڭ باستى قاس جاۋىمىز. ولار ءبىزدىڭ مال جەيتىن كوك ءشوبىمىزدى، جاسىل وسىمدىكتەرىمىزدى باۋداي جايقالىپ تۇرعان ەگىستىگىمىزدى وتاپ - جەپ كوپ زيان كەلتىرەدى.
ءۇيىمىزدىڭ ماڭىندا جۇرەتىن كىپ-كىشكەنتاي تورعايدىڭ ءبىر ءوزى جىلىنا 4 ميلليونعا جۋىق جاندىك جەيدى ەكەن. سوندىقتان قۇستاردى قورعاۋ جانە ەگىستىكتى باۋ - باقشالى جەرلەرگە تارتۋ ءۇشىن قولدان جاساندى ۇيالار سالۋ، اعاشتاردى كوبىرەك ەگۋ كەرەك. بۇل جۇمىستاردى بۇكىل ەلىمىزدەگى مەكتەپ وقۋشىلارى قولعا الىپ، جۇزەگە اسىرىپ وتىرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سوندا قۇستار ءبىزدىڭ جەردەن الاتىن ازىق - تۇلىك ونىمدەرىمىزدى قۇرتتاردىڭ قۇرتۋىنان، جاندىكتەردىڭ جەۋىنەن قۇتقارادى ەكەن. ءبىزدىڭ قورەك ەتەتىن ازىعىمىز قۇستاردىڭ ارقاسىندا مولايىپ وتىرعانىن بىلەمىز. قۇستار بولماعاندا جەردەن ءوسىپ - ونەتىن ازىعىمىز قۇرت - قۇمىرسقاعا جەم بولار ما ەدى. تاماعىمىزدىڭ توق، كويلەگىمىزدىڭ كوپ بولۋىنا قۇستاردىڭ پايداسى زور ەكەن. قۇستاردى ادامدار ەرتە زاماننان – اق دوس ساناعان. سەبەبى ەرتەگىلەردىڭ كوپشىلىگىندە ادام باسىنا ءقاۋىپ تونگەندە قۇتقارۋشىسى، جاقسىلىق جاساپ داۋلەت سىيلاۋشىسى باقىت قۇسى ىلعي دا كەزدەسىپ وتىرعان. سوندىقتان دا حالىق اڭىزدارىندا قاناتتى دوستارىمىزدى ايلالى، اقىلدى ەتىپ كورسەتكەن كورىنەدى.
ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ «قازاقستان جولى» اتتى كىتابىندا بىلاي دەگەن ەكەن: «كوكتوبەنىڭ باسىندا، الىپ كوك تەڭىزدىڭ جاعالاۋىندا ءومىر اعاشى - بايتەرەك وسەدى ەكەن. جىل سايىن بايتەرەكتىڭ بۇتاعىنداعى ۇياسىنا كەلىپ، كيەلى سامۇرىق قۇس كۇن بەينەلى التىن جۇمىرتقا سالادى ەكەن. ءبىراق جىل سايىن ايداھار - جىلان سول كۇن تارىزدەس جۇمىرتقانى جەپ قويادى ەكەن. بۇل كورىنىس كۇن مەن ءتۇننىڭ، قىس پەن جازدىڭ اۋاسىن، قايرىمدىلىق پەن زۇلىمدىقتىڭ، جارىق پەن قارا تۇنەكتىڭ كۇرەسىن استارلى تۇردە بەينەلەيدى. اڭىز بويىنشا ەر توستىك جىلاندى ءولتىرىپ، سامۇرىق قۇستىڭ التىن جۇمىرتقاسىن امان الىپ قالادى، ال وسىعان رازى بولعان قۇس ونىڭ جەر استى پاتشالىعىنان شىعۋىنا كومەكتەسەدى. كيەلى اعاش تۋرالى اڭىز - بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدە ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلعان جاڭارعان قازاق ەلىنىڭ ماقساتتى كورىنىسى».
وسىنداي حالىق اڭىزىنىڭ ارقاسىندا «بايتەرەك» كەشەنى ءبىزدىڭ كوز قۋانىشىمىزعا اينالدى. مۇندا دا قۇس بەينەسى، قۇس تاعدىرى سۋرەتتەلگەن. ەندەشە قۇستاردى ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىزدىڭ كەپىلى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار ەكەنىن وسى جەردەن بىلەمىز.
قىزىلوردا وبلىسى، ارال قالاسى،
ارال كوپسالالى كوللەدج وقۋشىسى قايۋپوۆ رۋسلان
جەتەكشىسى: قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى وقىتۋشىسى گۇلحان تىلەپوۆا
You Might Also Like
-
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ا. ايماعامبەتوۆ. تىكەلەي ەفير
