قۇزىرەتتىلىكتەردى قالىپتاستىرۋعا باعدارلانعان تاپسىرمالار
قۇزىرەتتىلىكتەردى قالىپتاستىرۋعا باعدارلانعان تاپسىرمالار.
12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە كوشۋ تۇسىندا ءمۇعالىمنىڭ كاسىپتىك جەتىلۋى مەن دامۋى تۇرعىسىندا كوپ ماسەلەلەردىڭ تۋىنداۋى قالىپتى جاعداي بولىپ تابىلادى. بۇل پروبلەمالاردى تەك قانا پەداگوگ كادرلاردىڭ بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋ جانە قايتا دايارلاۋ ينستيتۋتتارىنىڭ كۋرستارى نەمەسە جەكەلەگەن رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، اۋداندىق دەڭگەيدەگى سەمينارلار ارقىلى شەشۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ەكەندىگى ءسوزسىز. سوندىقتان 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ ۇردىسىنە مۇعالىمدەردى ازىرلەۋدىڭ مەكتەپ جاعدايىنداعى ءتيىمدى ءادىس - تاسىلدەرىن ىزدەستىرۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان «قورشاعان الەم» پاندىك جۇمىس (جوبا) جۇيەمىزدى ارىپتەستەر نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
بۇل جۇمىستار جۇيەسىنىڭ ماقساتتارى تومەندەگىدەي:
- ءبىلىم بەرۋ ۇردىسىندەگى جاڭا مازمۇنداعى وزگەرىستەرگە مۇعالىمدەردى پەداگوگيكالىق – پسيحولوگيالىق ادىستەمەلىك تۇرعىدا ازىرلەۋ؛
- رەفورماعا بايلانىستى يننوۆاسيالىق اقپاراتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ؛
وسى ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن جۇكتەلەتىن مىندەتتەر:
1. يننوۆاسيالىق اقپاراتتار سيكلىن جاساقتاۋ جانە ولاردى تاراتۋ فورمالارىن
ناقتىلاۋ.
2. بەرىلگەن اقپاراتتاردى وڭدەۋ جۇمىسىنا مۇعالىمدەردى تارتۋ ارقىلى تەوريالىق
بىلىمدەرىن، پراكتيكالىق داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
3. جۇزەگە اسىرىلعان ءىس - ارەكەتتىڭ بارلىق تۇرىنە رەفلەكسيا جاساپ وتىرۋ.
تاپسىرما №1
تابيعاتى قورعاۋ.
تابيعاتتاعى بارلىق نارسە ءوزارا تىعىز بايلانىستا بولادى. ءوزى تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ تابىلاتىن ادام دا قورشاعان ورتامەن، ياعني جەرمەن، وزەن - كولدەرمەن، اۋامەن جانە اينالاسىنداعى بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەرمەن بايلانىستى. ءبىز وزىمىزگە زالال كەلتىرىپ الماۋ ءۇشىن وسىناۋ اسا نازىك ءوزارا بايلانىستاردى ايقىنداپ، تانىپ – ءبىلۋىمىز كەرەك، بۇل ءۇشىن بىزگە عىلىم كوپتەپ كومەكتەسەدى.
ءبىر كەزدەردە قاسقىر، تۇلكى، كەزقۇيرىق سياقتى جىرتقىش اتاۋلىعا قارسى اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزىلدى. الايدا ءدال سول قاسقىردىڭ تازارتىلعان وڭىردە مارال جانە باسقا اڭدار اۋرۋعا شالدىعاتىن بولىپ شىقتى. تۇلكى مەن جىرتقىش قۇستار قۇرىعان جەرلەردە كەمىرۋشىلەردىڭ كوبەيىپ كەتكەنى سونشالىق – ولار ميلليونداعان سومنىڭ استىعىن ىندەرىنە تاسىپ، جەپ ءراسۋا ەتتى. ءسويتىپ، پايدا تابامىز دەپ زيان شەككەن دە جاعداي بولعان.
جىرتقىشتار مەن ولارعا جەم بولاتىن حايۋاناتتار مىڭداعان جىلدار بويى قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. وسى ۋاقىت ىشىندە ولاردىڭ دا، باسقالاردىڭ دا تىرشىلىك ەتۋىنە كومەكتەسەتىن تابيعي تەپە - تەڭدىك جاسالدى.
تابيعاتتاعى وسى تەپە - تەڭدىكتى ادامنىڭ ەش ۋاقىتتا ەستەن شىعارماعانى ءجون. ماسەلەن، ءار ءتۇرلى ۋلى حيميكاتتار جاسالادى. ەگەر ونى ەگىستىك پەن باقتارعا ۇشاقپەن بۇركىپ نەمەسە توزاڭداندىرىپ شاشسا، ول جەردەگى بارلىق زيانكەس ناسەكومدار قۇريدى. ءبىراق بۇل كەزدە ولاردان باسقا دا پايدالى جاندىكتەر مەن حايۋاناتتاردىڭ قىرىلۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى مىڭداعان اڭ مەن قۇس ۋلانعان نارسەلەردى جەۋ ارقىلى وزدەرى دە ۋلانادى عوي.
ەگەر بۋداقتالعان تۇتىننەن – اۋا بۇلىنسە، بىلعانىش سۋدان وزەندەر لاستانسا، وندا ودان تابيعات قانا تاقسىرەت تارتىپ قويمايدى، ادام دا اۋىرىپ زارداپ شەگەدى. مىنە سوندىقتان دا تابيعاتتى قورعاۋ نەمەسە، دالىرەك ايتقاندا، تابيعي ورتانى قورعاۋ دەگەنىمىز، اينالىپ كەلگەندە ادامنىڭ ءوزىن قورعاۋ دەگەن ءسوز. بۇل ءوزىمىزدىڭ كەلەشەگىمىزدى، بىزدەن كەيىن دە جەر بەتىندە ساقتالاتىن تىرشىلىكتى قورعاۋ بولىپ تابىلادى.
ادام بالاسى جەر شارىندا جابايى حايۋاناتتاردىڭ تولىپ جاتقان ءتۇرىن قۇرتىپ جىبەردى. وسىلار، سونداي - اق قۇرىپ كەتۋ ءقاۋىپى تونگەن باسقا دا حايۋاناتتار حالىقارالىق تابيعات قورعاۋ وداعىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن جانە جويىلىپ بارا جاتقان جانۋارلار تۇرلەرى جايىنداعى قىزىل كىتابىنا ەنگىزىلگەن. ولار زور قامقورلىققا الىنىپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعالۋدا. سونىمەن قاتار بارلىق ەلدەردە تابيعاتتى ەرەكشە قورعاۋعا الىنعان قورىقتار ۇيىمداستىرعان.
قورىق ەمەس جەردە دە ادام تابيعاتقا قامقورلىق كوزبەن قاراۋى كەرەك.، ازىق - تۇلىك پەن ونەركاسىپ ءۇشىن قاجەتتى تابيعات بايلىقتارىن، اتاپ ايتقاندا، توپىراق، سۋ، ورمان - توعايدى، اڭ مەن قۇس، بالىق قورلارىن تيىمدىلىكپەن پايدالانا ءبىلۋى قاجەت. ادام ءتىرى تابيعات كۇشتەرىنىڭ بۇرىنعى قالپىنا كەلۋىنە كومەكتەسۋى كەرەك. ال ول ءۇشىن تابيعات زاڭدارىن، بارلىق ءتىرى ورگانيزم اتاۋلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تەرەڭ زەرتتەپ - ءبىلۋ قاجەت. ءاربىر ادام ءبىزدىڭ تابيعاتپەن ەتەنە تىعىز بايلانىستا ەكەنىمىزدى ۇعىنۋعا مىندەتتى، سونداي - اق ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز ءوز ءىس - ارەكەتىمىز ءۇشىن ءاردايىم جاۋاپتىمىز. جەر - انانىڭ شاپاعاتى مول عاجايىپ قالپىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، وزدەرىڭنىڭ جانە ءوز ۇرپاقتارىڭنىڭ شات - شادىمان، جاقسى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن كۇرەسۋلەرىڭ كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تابيعات - انانىڭ ايالاپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋلارىڭ قاجەت.
مودەلدىك جاۋاپ:
قورتىندى:
1. جويىلىپ بارا جاتقان وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قورىقتار قۇرىلادى.
2. ادام تابيعاتقا زيان كەلتىرمەي ءومىر ءسۇرۋ كەرەك.
3. ادام جاسىل ورماندى، كولدى، تازا اۋانى ساقتاپ، جانۋارلاردى قورعاۋ ءۇشىن اقىلدى بولۋ كەرەك.
4. تابيعاتقا قامقورلىقپەن قاراۋ.
5. تابيعاتتى قورعاۋ تۋرالى زاڭنىڭ باپتارىن وقۋ.
6. «ادامدار جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نە ىستەيدى؟» دەگەن تاقىرىپقا پىكىرتالاس جۇرگىزۋ.
ارگۋمەنتتەر:
1. ءوز جەرىڭدە قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋارلاردى قامقورلىققا الۋ.
2. جەردەگى تىرشىلىككە ادام جاۋاپ بەرەدى.
جانۋارلارعا زيان كەلتىرۋشىلەرگە حات جاز.
قورتىندى ايقىندالعان 4بالل.
ەكى ارگۋمەت ايقىندالعان 3بالل
ەڭ جوعارعى بالل 7بالل
تاپسىرما №2
II. اقپاراتتىق قۇزىرەتتىلىك.
اقپاراتتىق ىزدەنىستى جوسپارلاۋ.
تاپسىرما.
ءوزىڭدى قورشاعان ورتاعا كوز سالىپ باقىلاڭدار. تومەندەگى سۇراققا جاۋاپ بەرىڭدەر:
• تابيعاتپەن تىلدەسۋ سەندەرگە قالاي اسەر ەتەدى؟
بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك.
اقپاراتتى باستاپقى وڭدەۋ.
تاپسىرما.
وقۋشىنىڭ شىعارماسىن وقىڭدار. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىڭدەر. ادام تۋعان جەرىن نە ءۇشىن سۇيەتىندىگىن ويلانىڭدار.
مەنىڭ اۋىلىم.
مەنىڭ تۋعان اۋىلىم.... مەن ءۇشىن ونىڭ ماڭىزى قانداي دەسەڭشى! مەن وسى جەردە تۋىپ - ءوستىم، الاڭسىز باقىتتى بالالىق شاعىمدى وتكىزدىم. مەن ءوز اتا-مەكەنىمىزدى ءباز قالپىندا سۇيەمىن.
ءبىزدىڭ اۋىلدا پايدالى قازبالار جوق، ۇلكەن ونەركاسىپ ورىندارى دا جوق، ءزاۋلىم ۇيلەردە جوق، ونىڭ ەسەسىنە كوز تارتارلىق ءبىزدىڭ توبىل وزەنى بار. توبىل عاسىرلار بويى ءومىر ءنارى، تازالىق كوزى بولىپ كەلەدى. ءتۇرلى قيىندىقتار تۋعان كەزدە ول بىزگە دەم بەرىپ وتىرادى. جازدا باقشامىزدى سۋارامىز، ىستىقتاپ كەتكەندە ءبىز سولاي قاراي جۇگىرەمىز. قىستا سۋاتتانبالاق اۋلايمىز.
ءبىزدىڭ وزەن ادامعا ءاردايىم سەرىك بولۋدان جالىققان ەمەس. ءبىزدىڭ وزەن جاعالاۋىندا رەسپۋبليكامىزدان تىس جەرگە دە تانىمال ادامدار وسكەن. ورمان – اۋىلىمىزدىڭ باستى بايلىعى. حالىقارالىق كورمەلەردە ءوز ەڭبەگىمەن اۋىلىمىزدى كوركەيتىپ، بايىتىپ داڭقىن شىعارعان ادامداردىڭ ەسىمدەرى تالاي رەت اتالدى. ءقازىر بۇل جەردە ساۋلەتتى مەكتەپ، اۋرۋحانا، دەمالىس ورىندارى سالىنعان، سول سياقتى كەرەمەت ساياباق بوي كوتەردى....
«وزگە جەردىڭ ءبارى جاقسى،-
ءوز ەلىڭدەي قايدان بولسىن»،- دەگەن ەكەن بابالارىمىز. مەن دە وسكەن سوڭ ءوز اتامەكەنىمنىڭ باي دا قۋاتتى بولۋىنا بار كۇش - جىگەرىمدى سالامىن.
*اڭگىمەدە ادامنىڭ قانداي سەزىمدەرى ءسوز بولادى؟
*ءوز اتامەكەنىڭ نەسىمەن كورىكتى؟
* اتامەكەنىڭ اسەم، قۋاتتى جانە باي بولۋ ءۇشىن نە ىستەر ەدىڭ؟
قوسىمشا اقپاراتتاردى جيناستىرۋ.
وزدەرىڭ تۇراتىن ايماقتاعى جان - جانۋارلار مەن قۇستار تۋرالى مالىمەتتەر جيناقتاڭدار. ولاردىڭ قايسىسىن «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزۋ كەرەك دەپ ويلايسىڭدار؟ تابيعات بايلىعىن قالاي ساقتاۋعا بولادى؟
تاپسىرما №3
«قالدىق پەن پايدا» ءماتىنىن وقىپ، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىڭدەر:
1. ءماتىن اۆتورى تۇرمىستىق قالدىقتارمەن نە ىستەۋ كەرەكتىگى تۋرالى قانداي قورىتىندى جاسايدى؟
2. اۆتور قانداي ارگۋمەنتتەردىڭ كومەگىمەن ءوز جاۋابىن نەگىزدەيدى؟
قورىتىندى:-------------------------------
ارگۋمەنتتەر:
1.--------------------------------------------
2.-------------------------------------------
قالدىق پەن پايدا.
ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى ءىس - ارەكەتىنىڭ قالدىقتارى ونىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرۋى مۇمكىن. ال ءسىز سول قالدىقتارمەن ولاردى قايتا وڭدەۋ تۋرالى نە بىلەسىز؟ ەڭ الدىمەن قالدىقتار بولىنەدى: قاتتى، سۇيىق جانە گاز ءتارىزدى بولىپ. عىلىمي تۇرعىدان ايتقاندا، بۇل - ولاردىڭ اگرەگاتتىق كۇيلەرىنە سايكەس جىكتەلۋى. ال شىعۋ تەگىنە قاراي قالدىقتار تۇرمىستىق، ونەركاسىپتىك جانە اۋىل شارۋاشىلىق بولىپ بولىنەدى.
تاڭقالارلىق جايت، ادامدار ءۇشىن قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتار كوپ زيان كەلتىرەدى ەكەن.
قالدىقپەن نە جاساۋعا بولادى؟ ءسىز قالادا قالدىق جينايتىن كولىكتەردىڭ كۇندەلىكتى قالدىقتاردى ۇيلەردىڭ قاسىنداعى كونتەينەردە جيناپ الىپ، ادەتتە قالانىڭ سىرتىندا ارنايى بەلگىلەنگەن جەردە ورنالاسقان قالدىق ۇيىندىسىنە اپارادى. تۇرمىستىق قالدىقتار - ادەتتە ءارتۇرلى قالدىقتاردان جيناقتالعان قوسپا. ونىڭ قۇرامىندا قايتا وڭدەۋگە كەلەتىن قۇندى مەتالدار، شىنى كونتەينەرلەر، سونىمەن قاتار توپىراقتى تىڭايتۋعا اساتقاجەتتى ماكۋلاتۋرا، تاماق قالدىقتارى بولادى. بۇدان باسقا، تۇرمىستىق قالدىقتاردىڭ ىشىندە ادام دەنساۋلىعىنا اسا ءقاۋىپتى زاتتار دا بولادى. ولار باتارەيكاداعى سىناپ، سىرلاردىڭ قۇرامىنداعى حيميكاتتار جانە ت. ب. بۇلاردىڭ بارلىعى اشىق اسپان استىندا جاتادى! قوقىس ۇيىندىلەرىنىڭ پايدا بولۋى تەك توپىراقتىڭ ەمەس، سونىمەن قاتار اينالاداعى جەر استى سۋلارىنىڭ لاستانۋىنا دا الىپ كەلەدى. قوقىس ۇيىندىلەرىمەن جاڭا جەرلەردى قانشاما بۇلدىرۋگە بولادى؟
قوقىس ۇيىندىلەرىن جاساعانشا، كوپتەگەن ەلدەردەگى سياقتى قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتاردى قايتا وڭدەيتىن زاۋىتتاردى سالۋ كەرەك. مۇنداي زاۋىتتاردىڭ تاماق قالدىقتارى سەحىنداعى ارنايى پرەستەردىڭ كومەگىمەن قالدىقتاردى بريكەتتەرگە اينالدىرىپ، ارزان وتىن رەتىندە پايدالانۋعا بولادى. قاعاز سەحى ماكۋلاتۋرانى سورتتاپ، جيناپ، قاعاز ونەركاسىپتەرىنە جىبەرىلەدى. كەيبىر قالدىقتاردى ارنايى قوندىرعىلاردا ورتەيدى. – بۇل جاقىن جەردە ورنالاسقان ۇيلەردى جىلىتۋ ءۇشىن قوسىمشا ەلەكتروەنەرگيا مەن ىستىق بۋ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسى ونەركاسىپتىڭ بارلىعى ءوز يەلەرىنە جاقسى پايدا اكەلەدى. سونىمەن، پايدالانۋعا جاتپايتىن قالدىقتار ارنايى سەحتاردا پرەستەلىپ كومىلەدى.
مۇنداي زاۋىت جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، قالا تۇرعىندارى قالدىقتاردى سورتتاپ، ءارتۇرلى كونتەينەرلەرگە - تاماق قالدىقتارىنا، قاعاز، پلامتيككە جانە ت. ب. ارنالعان كونتەينەرلەرگە سالۋلارى قاجەت. وسىلاي زاۋىتقا تۇسەتىن قالدىقتار ءار ءتۇرلى سەحتارعا ءبولىنىپ، قايتا وڭدەلەدى. ناتيجەسىندە قالدىقتاردان پايدا تابۋعا بولادى!
تاپسىرمانى دايىنداعان: ابەۋوۆا ر. س.
قۇزىرەتتىلىكتەردى قالىپتاستىرۋعا باعدارلانعان تاپسىرمالار جۇكتەۋ
12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە كوشۋ تۇسىندا ءمۇعالىمنىڭ كاسىپتىك جەتىلۋى مەن دامۋى تۇرعىسىندا كوپ ماسەلەلەردىڭ تۋىنداۋى قالىپتى جاعداي بولىپ تابىلادى. بۇل پروبلەمالاردى تەك قانا پەداگوگ كادرلاردىڭ بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋ جانە قايتا دايارلاۋ ينستيتۋتتارىنىڭ كۋرستارى نەمەسە جەكەلەگەن رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، اۋداندىق دەڭگەيدەگى سەمينارلار ارقىلى شەشۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ەكەندىگى ءسوزسىز. سوندىقتان 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ ۇردىسىنە مۇعالىمدەردى ازىرلەۋدىڭ مەكتەپ جاعدايىنداعى ءتيىمدى ءادىس - تاسىلدەرىن ىزدەستىرۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان «قورشاعان الەم» پاندىك جۇمىس (جوبا) جۇيەمىزدى ارىپتەستەر نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
بۇل جۇمىستار جۇيەسىنىڭ ماقساتتارى تومەندەگىدەي:
- ءبىلىم بەرۋ ۇردىسىندەگى جاڭا مازمۇنداعى وزگەرىستەرگە مۇعالىمدەردى پەداگوگيكالىق – پسيحولوگيالىق ادىستەمەلىك تۇرعىدا ازىرلەۋ؛
- رەفورماعا بايلانىستى يننوۆاسيالىق اقپاراتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ؛
وسى ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن جۇكتەلەتىن مىندەتتەر:
1. يننوۆاسيالىق اقپاراتتار سيكلىن جاساقتاۋ جانە ولاردى تاراتۋ فورمالارىن
ناقتىلاۋ.
2. بەرىلگەن اقپاراتتاردى وڭدەۋ جۇمىسىنا مۇعالىمدەردى تارتۋ ارقىلى تەوريالىق
بىلىمدەرىن، پراكتيكالىق داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
3. جۇزەگە اسىرىلعان ءىس - ارەكەتتىڭ بارلىق تۇرىنە رەفلەكسيا جاساپ وتىرۋ.
تاپسىرما №1
تابيعاتى قورعاۋ.
تابيعاتتاعى بارلىق نارسە ءوزارا تىعىز بايلانىستا بولادى. ءوزى تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ تابىلاتىن ادام دا قورشاعان ورتامەن، ياعني جەرمەن، وزەن - كولدەرمەن، اۋامەن جانە اينالاسىنداعى بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەرمەن بايلانىستى. ءبىز وزىمىزگە زالال كەلتىرىپ الماۋ ءۇشىن وسىناۋ اسا نازىك ءوزارا بايلانىستاردى ايقىنداپ، تانىپ – ءبىلۋىمىز كەرەك، بۇل ءۇشىن بىزگە عىلىم كوپتەپ كومەكتەسەدى.
ءبىر كەزدەردە قاسقىر، تۇلكى، كەزقۇيرىق سياقتى جىرتقىش اتاۋلىعا قارسى اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزىلدى. الايدا ءدال سول قاسقىردىڭ تازارتىلعان وڭىردە مارال جانە باسقا اڭدار اۋرۋعا شالدىعاتىن بولىپ شىقتى. تۇلكى مەن جىرتقىش قۇستار قۇرىعان جەرلەردە كەمىرۋشىلەردىڭ كوبەيىپ كەتكەنى سونشالىق – ولار ميلليونداعان سومنىڭ استىعىن ىندەرىنە تاسىپ، جەپ ءراسۋا ەتتى. ءسويتىپ، پايدا تابامىز دەپ زيان شەككەن دە جاعداي بولعان.
جىرتقىشتار مەن ولارعا جەم بولاتىن حايۋاناتتار مىڭداعان جىلدار بويى قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. وسى ۋاقىت ىشىندە ولاردىڭ دا، باسقالاردىڭ دا تىرشىلىك ەتۋىنە كومەكتەسەتىن تابيعي تەپە - تەڭدىك جاسالدى.
تابيعاتتاعى وسى تەپە - تەڭدىكتى ادامنىڭ ەش ۋاقىتتا ەستەن شىعارماعانى ءجون. ماسەلەن، ءار ءتۇرلى ۋلى حيميكاتتار جاسالادى. ەگەر ونى ەگىستىك پەن باقتارعا ۇشاقپەن بۇركىپ نەمەسە توزاڭداندىرىپ شاشسا، ول جەردەگى بارلىق زيانكەس ناسەكومدار قۇريدى. ءبىراق بۇل كەزدە ولاردان باسقا دا پايدالى جاندىكتەر مەن حايۋاناتتاردىڭ قىرىلۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى مىڭداعان اڭ مەن قۇس ۋلانعان نارسەلەردى جەۋ ارقىلى وزدەرى دە ۋلانادى عوي.
ەگەر بۋداقتالعان تۇتىننەن – اۋا بۇلىنسە، بىلعانىش سۋدان وزەندەر لاستانسا، وندا ودان تابيعات قانا تاقسىرەت تارتىپ قويمايدى، ادام دا اۋىرىپ زارداپ شەگەدى. مىنە سوندىقتان دا تابيعاتتى قورعاۋ نەمەسە، دالىرەك ايتقاندا، تابيعي ورتانى قورعاۋ دەگەنىمىز، اينالىپ كەلگەندە ادامنىڭ ءوزىن قورعاۋ دەگەن ءسوز. بۇل ءوزىمىزدىڭ كەلەشەگىمىزدى، بىزدەن كەيىن دە جەر بەتىندە ساقتالاتىن تىرشىلىكتى قورعاۋ بولىپ تابىلادى.
ادام بالاسى جەر شارىندا جابايى حايۋاناتتاردىڭ تولىپ جاتقان ءتۇرىن قۇرتىپ جىبەردى. وسىلار، سونداي - اق قۇرىپ كەتۋ ءقاۋىپى تونگەن باسقا دا حايۋاناتتار حالىقارالىق تابيعات قورعاۋ وداعىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن جانە جويىلىپ بارا جاتقان جانۋارلار تۇرلەرى جايىنداعى قىزىل كىتابىنا ەنگىزىلگەن. ولار زور قامقورلىققا الىنىپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعالۋدا. سونىمەن قاتار بارلىق ەلدەردە تابيعاتتى ەرەكشە قورعاۋعا الىنعان قورىقتار ۇيىمداستىرعان.
قورىق ەمەس جەردە دە ادام تابيعاتقا قامقورلىق كوزبەن قاراۋى كەرەك.، ازىق - تۇلىك پەن ونەركاسىپ ءۇشىن قاجەتتى تابيعات بايلىقتارىن، اتاپ ايتقاندا، توپىراق، سۋ، ورمان - توعايدى، اڭ مەن قۇس، بالىق قورلارىن تيىمدىلىكپەن پايدالانا ءبىلۋى قاجەت. ادام ءتىرى تابيعات كۇشتەرىنىڭ بۇرىنعى قالپىنا كەلۋىنە كومەكتەسۋى كەرەك. ال ول ءۇشىن تابيعات زاڭدارىن، بارلىق ءتىرى ورگانيزم اتاۋلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تەرەڭ زەرتتەپ - ءبىلۋ قاجەت. ءاربىر ادام ءبىزدىڭ تابيعاتپەن ەتەنە تىعىز بايلانىستا ەكەنىمىزدى ۇعىنۋعا مىندەتتى، سونداي - اق ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز ءوز ءىس - ارەكەتىمىز ءۇشىن ءاردايىم جاۋاپتىمىز. جەر - انانىڭ شاپاعاتى مول عاجايىپ قالپىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، وزدەرىڭنىڭ جانە ءوز ۇرپاقتارىڭنىڭ شات - شادىمان، جاقسى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن كۇرەسۋلەرىڭ كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تابيعات - انانىڭ ايالاپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋلارىڭ قاجەت.
مودەلدىك جاۋاپ:
قورتىندى:
1. جويىلىپ بارا جاتقان وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قورىقتار قۇرىلادى.
2. ادام تابيعاتقا زيان كەلتىرمەي ءومىر ءسۇرۋ كەرەك.
3. ادام جاسىل ورماندى، كولدى، تازا اۋانى ساقتاپ، جانۋارلاردى قورعاۋ ءۇشىن اقىلدى بولۋ كەرەك.
4. تابيعاتقا قامقورلىقپەن قاراۋ.
5. تابيعاتتى قورعاۋ تۋرالى زاڭنىڭ باپتارىن وقۋ.
6. «ادامدار جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نە ىستەيدى؟» دەگەن تاقىرىپقا پىكىرتالاس جۇرگىزۋ.
ارگۋمەنتتەر:
1. ءوز جەرىڭدە قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋارلاردى قامقورلىققا الۋ.
2. جەردەگى تىرشىلىككە ادام جاۋاپ بەرەدى.
جانۋارلارعا زيان كەلتىرۋشىلەرگە حات جاز.
قورتىندى ايقىندالعان 4بالل.
ەكى ارگۋمەت ايقىندالعان 3بالل
ەڭ جوعارعى بالل 7بالل
تاپسىرما №2
II. اقپاراتتىق قۇزىرەتتىلىك.
اقپاراتتىق ىزدەنىستى جوسپارلاۋ.
تاپسىرما.
ءوزىڭدى قورشاعان ورتاعا كوز سالىپ باقىلاڭدار. تومەندەگى سۇراققا جاۋاپ بەرىڭدەر:
• تابيعاتپەن تىلدەسۋ سەندەرگە قالاي اسەر ەتەدى؟
بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك.
اقپاراتتى باستاپقى وڭدەۋ.
تاپسىرما.
وقۋشىنىڭ شىعارماسىن وقىڭدار. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىڭدەر. ادام تۋعان جەرىن نە ءۇشىن سۇيەتىندىگىن ويلانىڭدار.
مەنىڭ اۋىلىم.
مەنىڭ تۋعان اۋىلىم.... مەن ءۇشىن ونىڭ ماڭىزى قانداي دەسەڭشى! مەن وسى جەردە تۋىپ - ءوستىم، الاڭسىز باقىتتى بالالىق شاعىمدى وتكىزدىم. مەن ءوز اتا-مەكەنىمىزدى ءباز قالپىندا سۇيەمىن.
ءبىزدىڭ اۋىلدا پايدالى قازبالار جوق، ۇلكەن ونەركاسىپ ورىندارى دا جوق، ءزاۋلىم ۇيلەردە جوق، ونىڭ ەسەسىنە كوز تارتارلىق ءبىزدىڭ توبىل وزەنى بار. توبىل عاسىرلار بويى ءومىر ءنارى، تازالىق كوزى بولىپ كەلەدى. ءتۇرلى قيىندىقتار تۋعان كەزدە ول بىزگە دەم بەرىپ وتىرادى. جازدا باقشامىزدى سۋارامىز، ىستىقتاپ كەتكەندە ءبىز سولاي قاراي جۇگىرەمىز. قىستا سۋاتتانبالاق اۋلايمىز.
ءبىزدىڭ وزەن ادامعا ءاردايىم سەرىك بولۋدان جالىققان ەمەس. ءبىزدىڭ وزەن جاعالاۋىندا رەسپۋبليكامىزدان تىس جەرگە دە تانىمال ادامدار وسكەن. ورمان – اۋىلىمىزدىڭ باستى بايلىعى. حالىقارالىق كورمەلەردە ءوز ەڭبەگىمەن اۋىلىمىزدى كوركەيتىپ، بايىتىپ داڭقىن شىعارعان ادامداردىڭ ەسىمدەرى تالاي رەت اتالدى. ءقازىر بۇل جەردە ساۋلەتتى مەكتەپ، اۋرۋحانا، دەمالىس ورىندارى سالىنعان، سول سياقتى كەرەمەت ساياباق بوي كوتەردى....
«وزگە جەردىڭ ءبارى جاقسى،-
ءوز ەلىڭدەي قايدان بولسىن»،- دەگەن ەكەن بابالارىمىز. مەن دە وسكەن سوڭ ءوز اتامەكەنىمنىڭ باي دا قۋاتتى بولۋىنا بار كۇش - جىگەرىمدى سالامىن.
*اڭگىمەدە ادامنىڭ قانداي سەزىمدەرى ءسوز بولادى؟
*ءوز اتامەكەنىڭ نەسىمەن كورىكتى؟
* اتامەكەنىڭ اسەم، قۋاتتى جانە باي بولۋ ءۇشىن نە ىستەر ەدىڭ؟
قوسىمشا اقپاراتتاردى جيناستىرۋ.
وزدەرىڭ تۇراتىن ايماقتاعى جان - جانۋارلار مەن قۇستار تۋرالى مالىمەتتەر جيناقتاڭدار. ولاردىڭ قايسىسىن «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزۋ كەرەك دەپ ويلايسىڭدار؟ تابيعات بايلىعىن قالاي ساقتاۋعا بولادى؟
تاپسىرما №3
«قالدىق پەن پايدا» ءماتىنىن وقىپ، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىڭدەر:
1. ءماتىن اۆتورى تۇرمىستىق قالدىقتارمەن نە ىستەۋ كەرەكتىگى تۋرالى قانداي قورىتىندى جاسايدى؟
2. اۆتور قانداي ارگۋمەنتتەردىڭ كومەگىمەن ءوز جاۋابىن نەگىزدەيدى؟
قورىتىندى:-------------------------------
ارگۋمەنتتەر:
1.--------------------------------------------
2.-------------------------------------------
قالدىق پەن پايدا.
ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى ءىس - ارەكەتىنىڭ قالدىقتارى ونىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرۋى مۇمكىن. ال ءسىز سول قالدىقتارمەن ولاردى قايتا وڭدەۋ تۋرالى نە بىلەسىز؟ ەڭ الدىمەن قالدىقتار بولىنەدى: قاتتى، سۇيىق جانە گاز ءتارىزدى بولىپ. عىلىمي تۇرعىدان ايتقاندا، بۇل - ولاردىڭ اگرەگاتتىق كۇيلەرىنە سايكەس جىكتەلۋى. ال شىعۋ تەگىنە قاراي قالدىقتار تۇرمىستىق، ونەركاسىپتىك جانە اۋىل شارۋاشىلىق بولىپ بولىنەدى.
تاڭقالارلىق جايت، ادامدار ءۇشىن قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتار كوپ زيان كەلتىرەدى ەكەن.
قالدىقپەن نە جاساۋعا بولادى؟ ءسىز قالادا قالدىق جينايتىن كولىكتەردىڭ كۇندەلىكتى قالدىقتاردى ۇيلەردىڭ قاسىنداعى كونتەينەردە جيناپ الىپ، ادەتتە قالانىڭ سىرتىندا ارنايى بەلگىلەنگەن جەردە ورنالاسقان قالدىق ۇيىندىسىنە اپارادى. تۇرمىستىق قالدىقتار - ادەتتە ءارتۇرلى قالدىقتاردان جيناقتالعان قوسپا. ونىڭ قۇرامىندا قايتا وڭدەۋگە كەلەتىن قۇندى مەتالدار، شىنى كونتەينەرلەر، سونىمەن قاتار توپىراقتى تىڭايتۋعا اساتقاجەتتى ماكۋلاتۋرا، تاماق قالدىقتارى بولادى. بۇدان باسقا، تۇرمىستىق قالدىقتاردىڭ ىشىندە ادام دەنساۋلىعىنا اسا ءقاۋىپتى زاتتار دا بولادى. ولار باتارەيكاداعى سىناپ، سىرلاردىڭ قۇرامىنداعى حيميكاتتار جانە ت. ب. بۇلاردىڭ بارلىعى اشىق اسپان استىندا جاتادى! قوقىس ۇيىندىلەرىنىڭ پايدا بولۋى تەك توپىراقتىڭ ەمەس، سونىمەن قاتار اينالاداعى جەر استى سۋلارىنىڭ لاستانۋىنا دا الىپ كەلەدى. قوقىس ۇيىندىلەرىمەن جاڭا جەرلەردى قانشاما بۇلدىرۋگە بولادى؟
قوقىس ۇيىندىلەرىن جاساعانشا، كوپتەگەن ەلدەردەگى سياقتى قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتاردى قايتا وڭدەيتىن زاۋىتتاردى سالۋ كەرەك. مۇنداي زاۋىتتاردىڭ تاماق قالدىقتارى سەحىنداعى ارنايى پرەستەردىڭ كومەگىمەن قالدىقتاردى بريكەتتەرگە اينالدىرىپ، ارزان وتىن رەتىندە پايدالانۋعا بولادى. قاعاز سەحى ماكۋلاتۋرانى سورتتاپ، جيناپ، قاعاز ونەركاسىپتەرىنە جىبەرىلەدى. كەيبىر قالدىقتاردى ارنايى قوندىرعىلاردا ورتەيدى. – بۇل جاقىن جەردە ورنالاسقان ۇيلەردى جىلىتۋ ءۇشىن قوسىمشا ەلەكتروەنەرگيا مەن ىستىق بۋ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسى ونەركاسىپتىڭ بارلىعى ءوز يەلەرىنە جاقسى پايدا اكەلەدى. سونىمەن، پايدالانۋعا جاتپايتىن قالدىقتار ارنايى سەحتاردا پرەستەلىپ كومىلەدى.
مۇنداي زاۋىت جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، قالا تۇرعىندارى قالدىقتاردى سورتتاپ، ءارتۇرلى كونتەينەرلەرگە - تاماق قالدىقتارىنا، قاعاز، پلامتيككە جانە ت. ب. ارنالعان كونتەينەرلەرگە سالۋلارى قاجەت. وسىلاي زاۋىتقا تۇسەتىن قالدىقتار ءار ءتۇرلى سەحتارعا ءبولىنىپ، قايتا وڭدەلەدى. ناتيجەسىندە قالدىقتاردان پايدا تابۋعا بولادى!
تاپسىرمانى دايىنداعان: ابەۋوۆا ر. س.
قۇزىرەتتىلىكتەردى قالىپتاستىرۋعا باعدارلانعان تاپسىرمالار جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
1 ماۋسىم بالالار كۇنىنە ارنالعان ەرتەڭگىلىك
