قيىن بالالاردىڭ پسيحولوگياسى جانە تاربيەلەۋ جولدارى
قيىن بالالاردىڭ پسيحولوگياسى جانە تاربيەلەۋ جولدارى
مەكتەپتە جۇمىس ىستەيتىن پەداگوگتار، تاربيەشىلەر بالالاردى وقىتىپ - تاربيەلەۋ بارىسىندا، ساباقتان كوپ قالاتىن، ءتارتىبى ناشار، ءبىلىم دەڭگەيى تومەن، قۇربىلارىمەن ءتىل تابىسا المايتىن، اشۋلانشاق، بۇزاقىلىقتار جاسايتىن بالالاردى ءجيى كەزدەستىرەدى. پسيحولوگ ماماندار مۇنداي وقۋشىلاردى «قيىن بالالار»، «مىنەز - قۇلقىندا اۋىتقۋى بار وقۋشىلار»، «قيىن تاربيەلەنۋشى» قاتارىنا جاتقىزادى. قيىن بالا دەگەن كىم؟ قيىن بالانىڭ پايدا بولۋىنا نە نەمەسە كىم ىقپال ەتەدى؟ دەگەن سۇراقتار امالسىزدان تۋىندايدى. قيىن بالالار جانە مىنەز - قۇلىقتاعى قيىندىق ۇعىمى 1920 - 30 جىلدارى پ. پ. بلونسكييدىڭ ەڭبەكتەرىندە پايدا بولا باستادى. ونىڭ زەرتتەۋلەرىندە قيىن بالالاردىڭ مىنەز - قۇلىق تاريحىن مەكتەپ، وتباسى ارقىلى اشىپ كورسەتەدى.
ول قيىن بالالارعا ءمۇعالىمنىڭ قاتىناسى ارقىلى قيىن وقۋشى تەرمينىن ناقتىلاۋدى ءجون كورەدى. بۇل بالالارعا بىلايشا مىنەزدەمە بەرەدى: وبەكتيۆتى كوزقاراسپەن قاراعاندا قيىن وقۋشى – مىناداي، ول ءمۇعالىمنىڭ جۇمىسىنىڭ جەمىستى ەمەستىگىنە بايلانىستى. سۋبەكتيۆتى كوزقاراسپەن قاراعاندا قيىن وقۋشى – مىناداي، ونىمەن مۇعالىمگە جۇمىس ىستەۋ وتە قيىن، مۇعالىمنەن كوپ جۇمىس ىستەۋدى تالاپ ەتەتىن وقۋشى. ءىستى ءبۇلدىرۋشى وقۋشىلارعا تولىققاندى مىنەزدەمە بەرە وتىرىپ، پ. پ. بلونسكيي ءوز جۇمىستارىندا مەكتەپتى، سىنىپتى ۇيىمداستىرۋعا باسا كوڭىل بولەدى.
بلونسكييدىڭ پىكىرى بويىنشا قايتا تاربيەلەۋدىڭ ناعىز تۋرا جولى، ءتارتىپ بۇزۋشىلاردى مادەنيەتسىز ورتادان مادەنيەتتى بالالار ۇجىمىنا بىرتىندەپ اكەلۋ بولىپ تابىلادى. قيىن بالا ماسەلەسى بويىنشا ەڭ العاش زەرتتەۋ جۇرگىزگەن پ. پ. بەلسكيي كامەلەتكە جاسى تولماعان مىنەز - قۇلقىنداعى قيىندىعى بار بالالاردىڭ ىشكى دۇنيەسىن قاراستىردى. ۆ. ۆ. تريفونوۆ زەرتتەۋلەرىندە «قيىن وقۋشى انىقتاماسى – بۇل كۇندەلىكتى پەداگوگيكالىق اسەرگە كونە بەرمەيتىن، وزىنە ۇنەمى قوسىمشا ۋاقىت ءبولىپ قاراۋدى، ءمۇعالىمنىڭ ەرىك - جىگەرىن، كۇشىن، قاجىرلى پەداگوگيكالىق ەڭبەگىن قاجەتسىنەتىن وقۋشى.
گ. ا. فورتۋناتوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىندە «قيىن بالالارعا» ۇلگەرمەۋشىلەر مەن تاربيە ىقپالىنا كونبەيتىن بالالاردى جانە پسيحيكالىق بۇزىلۋدان جاپا شەككەندەردى جاتقىزادى. قازىرگى كەزدە پسيحولوگيادا قيىن بالا تۇسىنىگىنىڭ ءبىرىڭعاي انىقتاماسى جوق. بۇل شەكسىز ۇعىم، ول جەكە ادامنىڭ وزگەرۋ قۇبىلىسىن جيناقتاۋشى. وسى كاتەگورياداعى بالالاردىڭ جالپى ادامدىق جانە وزگە ەشكىمدە قايتالانبايتىن قاسيەتتەرى، الەۋمەتتىك جانە بيولوگيالىق فاكتورلاردىڭ ىقپالىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى.
اعىلشىن پسيحولوگى حيەۆيتتا جانە دجەنكينس قيىن بالالاردى ەكى ۇلكەن كاتەگورياعا بولگەن: 1. الەۋمەتتىك فورماداعى انتي قوعامدىق مىنەز - قۇلقى ءتان بالالار.
2. الەۋمەتتىك ەمەس انتيقوعامدىق اگرەسسيۆتى مىنەز - قۇلىقتى بالالار.
بۇل بالالاردىڭ جانۇياسىمەن، قاتارلاستارىمەن قارىم - قاتىناسى جامان، ەموسيالارى بۇزىلعان، اگرەسسيۆتى، قاتىگەز ءارى كەكشىل بالالار. عالىمداردىڭ ءبىرقاتارى قيىن بالالاردىڭ پايدا بولۋىن ءومىردىڭ قولايسىز جانە الەۋمەتتىك - بيولوگيالىق فاكتورلارمەن بايلانىستىردى.
ال ي.ا.نيەۆسكيي قيىن بالانىڭ پايدا بولۋى وتباسىنداعى، مەكتەپتەگى جۇرگىزىلەتىن وقۋ - تاربيە جۇمىستارىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن دەپ ءتۇسىندىردى. ياعني، اتا - انا تاراپىنان، مەكتەپ قابىرعاسىنان جىلۋلىق سەزىنبەگەن، مەيىرىمدىلىك كورمەگەن وقۋشى ومىردە ءوزىنىڭ ەشكىمگە قاجەتسىزبىن دەپ ەسەپتەپ، اشۋلانشاق، اگرەسسيۆتى، قاتىگەز بولىپ وسەدى. قيىن وقۋشىنىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرىن انىقتاعاندا، بىرىنشىدەن وتباسىنداعى تاربيەگە، ال ەكىنشىدەن مەكتەپتەگى وقۋ - تاربيە ماسەلەسىنە اسا كوڭىل بولەمىز. ويتكەنى، كوپتەگەن پسيحولوگ عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە جۇگىنەتىن بولساق، وقۋشىلاردىڭ مىنەز - قۇلقىنداعى قيىندىقتاردىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرىن وتباسىنداعى دۇرىس تاربيە بەرمەۋدىڭ سالدارىنان بولاتىندىعىن انىقتادى: 1) وتباسىنىڭ الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعدايى؛ 2) اتا - انانىڭ بالاسىنا نەمقۇرايلى قاراۋى؛ 3) قاراۋسىز قالعان بالا نەمەسە شەكتەن تىس قامقورلىق. قازىرگى كەزدەگى جاس اتا - انالار ءوسىپ كەلە جاتقان بالاسىن اسا تىم ەركەلەتىپ ءوسىرىپ جاتىر دەسەك تە قاتەلەسپەيتىن شىعارمىز.
اسا تىم ارتىق ماداقتاۋ مەن شەكتەن تىس ماپەلەۋدە وسكەن بالا ەشقانداي كۇش جۇمسامايىق كوزگە تۇسكىسى كەلەدى، ەگەر ءمۇعالىم ەسكەرتۋ ايتاتىن جاعدايدا جىلاي سالاتىن ءالسىز، وزدىگىنەن ەش نارسەگە قول جەتكىزە المايتىن، ەركە بولىپ، وزبەتتىلىگى قالىپتاسپاعان بالا بولىپ وسەدى. سونىمەن بىرگە «ۇيلەنۋ وڭاي، وتباسىن قۇرۋ قيىن» دەپ اتا - بابامىز ايتقانداي قازىرگى جاستارىمىزدىڭ وتباسىلىق ومىرگە دايىن ەمەستىگىنەن، نەمقۇرايلى قاراعاندىقتان قارا كوزدى بالالار تولىق ەمەس وتباسىندا نەمەسە جەتىم بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپ جاتىر.
مەكتەپتە جۇمىس ىستەيتىن پەداگوگتار، تاربيەشىلەر بالالاردى وقىتىپ - تاربيەلەۋ بارىسىندا، ساباقتان كوپ قالاتىن، ءتارتىبى ناشار، ءبىلىم دەڭگەيى تومەن، قۇربىلارىمەن ءتىل تابىسا المايتىن، اشۋلانشاق، بۇزاقىلىقتار جاسايتىن بالالاردى ءجيى كەزدەستىرەدى. پسيحولوگ ماماندار مۇنداي وقۋشىلاردى «قيىن بالالار»، «مىنەز - قۇلقىندا اۋىتقۋى بار وقۋشىلار»، «قيىن تاربيەلەنۋشى» قاتارىنا جاتقىزادى. قيىن بالا دەگەن كىم؟ قيىن بالانىڭ پايدا بولۋىنا نە نەمەسە كىم ىقپال ەتەدى؟ دەگەن سۇراقتار امالسىزدان تۋىندايدى. قيىن بالالار جانە مىنەز - قۇلىقتاعى قيىندىق ۇعىمى 1920 - 30 جىلدارى پ. پ. بلونسكييدىڭ ەڭبەكتەرىندە پايدا بولا باستادى. ونىڭ زەرتتەۋلەرىندە قيىن بالالاردىڭ مىنەز - قۇلىق تاريحىن مەكتەپ، وتباسى ارقىلى اشىپ كورسەتەدى.
ول قيىن بالالارعا ءمۇعالىمنىڭ قاتىناسى ارقىلى قيىن وقۋشى تەرمينىن ناقتىلاۋدى ءجون كورەدى. بۇل بالالارعا بىلايشا مىنەزدەمە بەرەدى: وبەكتيۆتى كوزقاراسپەن قاراعاندا قيىن وقۋشى – مىناداي، ول ءمۇعالىمنىڭ جۇمىسىنىڭ جەمىستى ەمەستىگىنە بايلانىستى. سۋبەكتيۆتى كوزقاراسپەن قاراعاندا قيىن وقۋشى – مىناداي، ونىمەن مۇعالىمگە جۇمىس ىستەۋ وتە قيىن، مۇعالىمنەن كوپ جۇمىس ىستەۋدى تالاپ ەتەتىن وقۋشى. ءىستى ءبۇلدىرۋشى وقۋشىلارعا تولىققاندى مىنەزدەمە بەرە وتىرىپ، پ. پ. بلونسكيي ءوز جۇمىستارىندا مەكتەپتى، سىنىپتى ۇيىمداستىرۋعا باسا كوڭىل بولەدى.
بلونسكييدىڭ پىكىرى بويىنشا قايتا تاربيەلەۋدىڭ ناعىز تۋرا جولى، ءتارتىپ بۇزۋشىلاردى مادەنيەتسىز ورتادان مادەنيەتتى بالالار ۇجىمىنا بىرتىندەپ اكەلۋ بولىپ تابىلادى. قيىن بالا ماسەلەسى بويىنشا ەڭ العاش زەرتتەۋ جۇرگىزگەن پ. پ. بەلسكيي كامەلەتكە جاسى تولماعان مىنەز - قۇلقىنداعى قيىندىعى بار بالالاردىڭ ىشكى دۇنيەسىن قاراستىردى. ۆ. ۆ. تريفونوۆ زەرتتەۋلەرىندە «قيىن وقۋشى انىقتاماسى – بۇل كۇندەلىكتى پەداگوگيكالىق اسەرگە كونە بەرمەيتىن، وزىنە ۇنەمى قوسىمشا ۋاقىت ءبولىپ قاراۋدى، ءمۇعالىمنىڭ ەرىك - جىگەرىن، كۇشىن، قاجىرلى پەداگوگيكالىق ەڭبەگىن قاجەتسىنەتىن وقۋشى.
گ. ا. فورتۋناتوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىندە «قيىن بالالارعا» ۇلگەرمەۋشىلەر مەن تاربيە ىقپالىنا كونبەيتىن بالالاردى جانە پسيحيكالىق بۇزىلۋدان جاپا شەككەندەردى جاتقىزادى. قازىرگى كەزدە پسيحولوگيادا قيىن بالا تۇسىنىگىنىڭ ءبىرىڭعاي انىقتاماسى جوق. بۇل شەكسىز ۇعىم، ول جەكە ادامنىڭ وزگەرۋ قۇبىلىسىن جيناقتاۋشى. وسى كاتەگورياداعى بالالاردىڭ جالپى ادامدىق جانە وزگە ەشكىمدە قايتالانبايتىن قاسيەتتەرى، الەۋمەتتىك جانە بيولوگيالىق فاكتورلاردىڭ ىقپالىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى.
اعىلشىن پسيحولوگى حيەۆيتتا جانە دجەنكينس قيىن بالالاردى ەكى ۇلكەن كاتەگورياعا بولگەن: 1. الەۋمەتتىك فورماداعى انتي قوعامدىق مىنەز - قۇلقى ءتان بالالار.
2. الەۋمەتتىك ەمەس انتيقوعامدىق اگرەسسيۆتى مىنەز - قۇلىقتى بالالار.
بۇل بالالاردىڭ جانۇياسىمەن، قاتارلاستارىمەن قارىم - قاتىناسى جامان، ەموسيالارى بۇزىلعان، اگرەسسيۆتى، قاتىگەز ءارى كەكشىل بالالار. عالىمداردىڭ ءبىرقاتارى قيىن بالالاردىڭ پايدا بولۋىن ءومىردىڭ قولايسىز جانە الەۋمەتتىك - بيولوگيالىق فاكتورلارمەن بايلانىستىردى.
ال ي.ا.نيەۆسكيي قيىن بالانىڭ پايدا بولۋى وتباسىنداعى، مەكتەپتەگى جۇرگىزىلەتىن وقۋ - تاربيە جۇمىستارىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن دەپ ءتۇسىندىردى. ياعني، اتا - انا تاراپىنان، مەكتەپ قابىرعاسىنان جىلۋلىق سەزىنبەگەن، مەيىرىمدىلىك كورمەگەن وقۋشى ومىردە ءوزىنىڭ ەشكىمگە قاجەتسىزبىن دەپ ەسەپتەپ، اشۋلانشاق، اگرەسسيۆتى، قاتىگەز بولىپ وسەدى. قيىن وقۋشىنىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرىن انىقتاعاندا، بىرىنشىدەن وتباسىنداعى تاربيەگە، ال ەكىنشىدەن مەكتەپتەگى وقۋ - تاربيە ماسەلەسىنە اسا كوڭىل بولەمىز. ويتكەنى، كوپتەگەن پسيحولوگ عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە جۇگىنەتىن بولساق، وقۋشىلاردىڭ مىنەز - قۇلقىنداعى قيىندىقتاردىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرىن وتباسىنداعى دۇرىس تاربيە بەرمەۋدىڭ سالدارىنان بولاتىندىعىن انىقتادى: 1) وتباسىنىڭ الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعدايى؛ 2) اتا - انانىڭ بالاسىنا نەمقۇرايلى قاراۋى؛ 3) قاراۋسىز قالعان بالا نەمەسە شەكتەن تىس قامقورلىق. قازىرگى كەزدەگى جاس اتا - انالار ءوسىپ كەلە جاتقان بالاسىن اسا تىم ەركەلەتىپ ءوسىرىپ جاتىر دەسەك تە قاتەلەسپەيتىن شىعارمىز.
اسا تىم ارتىق ماداقتاۋ مەن شەكتەن تىس ماپەلەۋدە وسكەن بالا ەشقانداي كۇش جۇمسامايىق كوزگە تۇسكىسى كەلەدى، ەگەر ءمۇعالىم ەسكەرتۋ ايتاتىن جاعدايدا جىلاي سالاتىن ءالسىز، وزدىگىنەن ەش نارسەگە قول جەتكىزە المايتىن، ەركە بولىپ، وزبەتتىلىگى قالىپتاسپاعان بالا بولىپ وسەدى. سونىمەن بىرگە «ۇيلەنۋ وڭاي، وتباسىن قۇرۋ قيىن» دەپ اتا - بابامىز ايتقانداي قازىرگى جاستارىمىزدىڭ وتباسىلىق ومىرگە دايىن ەمەستىگىنەن، نەمقۇرايلى قاراعاندىقتان قارا كوزدى بالالار تولىق ەمەس وتباسىندا نەمەسە جەتىم بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپ جاتىر.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جۇبان مولداعالييەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى
-
ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىك: ءۇي جانۋارلارى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ، تاقىرىپ بويىنشا وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن مولايتۋ.
