InfoHub Logo

ساباقتىڭ تاقىرىبى: س. سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسى (قالماق قىزى مەن اداق وبرازى. اقىننىڭ پورترەت جاساۋ شەبەرلىگى)
ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىك: پوەمانى ءتۇسىنىپ، مانەرلەپ، كوركەم وقي بىلۋگە باۋلۋ؛ پوەمانىڭ كوركەمدىگىن، ادەبيەت تاريحىندا الاتىن ورنىن، اقىننىڭ وبراز جاساۋ شەبەرلىگىن ۇعىندىرۋ؛ ساباقتىڭ جاڭا ادىستەرىمەن جۇمىس جاساۋعا ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىق: پوەمانى تالداي بىلۋگە توسەلدىرۋ؛ ءتۇسىنىپ وقۋ، ءسوز استارىنا ءۇڭىلىپ، ماعىنانى ءتۇسىندىرۋ، سىن تۇرعىدان ويلاندىرۋ، ءتۇيىندى وي ايتا بىلۋگە، وزىندىك پىكىر قالىپتاستىرۋعا جەتەلەۋ.
تاربيەلىك: تۋعان جەرگە دەگەن سەزىمدەرىن تاربيەلەي وتىرىپ، سۇيىسپەنشىلىكتەرىن ارتتىرۋ، شىعارماشىلىق ىزدەنىسكە جۇمىلدىرۋ، ەلىنىڭ ادال ازاماتى بولۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: ءمۇعالىم ءسوزى، سۇراق - جاۋاپ، پربلەمالىق سۇراق، كورنەكىلىكتەر، شىعارماشىلىق جۇمىستار.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: حرونولوگيالىق كەستە، ۆەنن دياگرامماسى، سۋرەتەر، اۋىزشا جۋرنال.

ساباقتىڭ جۇرگىزىلۋ بارىسى.
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. وقۋشى زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ.
2. ساباقتىڭ ماقساتىمەن، تاقىرىبىمەن تانىستىرۋ.
ءىى. ءۇي جۇمىسى.
س. سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسى تومەندەگى ۇلگى - جوسپار بويىنشا سۇرالادى.

1. «كوكشەتاۋ» پوەماسىنىڭ مازمۇنىنا شولۋ.
2. پوەمانىڭ تاقىرىبى، سيۋجەتى، كومپوزيسيالىق قۇرىلىسى.
3. كوكشەتاۋدىڭ وتكەنى، قازىرگىسى جانە بولاشاعى.
4. «اۋىزشا جۋرنال» ارقىلى جان - جاقتى ماعلۇمات تەكسەرۋ.
تۇسىنىكتەرى بويىنشا ساباق سۇراۋ.
ءىىى. جاڭا ساباق.
وقۋشىلاردىڭ نازارىن جاڭا ساباق تاقىرىبىنا اۋدارتامىن دا، تومەندەگى سۇراقتاردى قويامىن.
-«كوكشەتاۋ» پوەماسى قاي جىلى جازىلدى؟
-«كوكشەتاۋ» پوەماسى 1928 جىلى جازىلدى.
- ول قانداي پوەما؟
-«كوكشەتاۋ» — تۋعان جەر تۋرالى، ونىڭ عاجاپ سۇلۋلىعى مەن تاريحى جايلى پوەما.
- پوەمانىڭ «وقجەتپەس» تاراۋىندا تاۋدىڭ ءزاۋلىم ەكەنىن تانىتاتىن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن كىم تاۋىپ وقيدى؟
ءسۇپ - ءسۇيىر بەينە نايزا شىڭ، قۇز بيىك،
توبەسى كەيدە تۇرار بۇلتقا ءتيىپ.
قاراساڭ ەتەگىنەن شىڭ باسىنا،
تاقياڭ جەرگە تۇسەر تۇرعان كيىپ.
ءتىپ - تىك شىڭ كوككە قاراي كەتكەن بويلاپ،
تۇرعانداي تاۋسىلمايتىن ءبىر وي ويلاپ.
 تاۋدىڭ بيىك ەكەنىن توبەسى بۇلتقا تيۋىنەن جانە كوككە قاراي بويلاپ كەتۋىنەن كورەمىز.
 ال بالالار، تىك ەكەنىن قايدان بايقادىڭىز؟
 «ءسۇپ - ءسۇيىر بەينە نايزا…» تىركەسىنەن جانە شىڭ باسىنا قاراعاندا تاقيانىڭ جەرگە تۇسۋىنەن.
مىنە، بالالار، اقىننىڭ تاۋدى كەسكىندەۋى بۇل ايتىلعاندارمەن شەكتەلمەيدى. ءبىز ونى وتكەن ساباقتاردا كورىپ، بىلگەن ەدىك
ءبىز بۇگىنگى ساباعىمىزدا پوەماداعى قالماق قىزى مەن اداق وبرازىنا جانە اقىننىڭ پورترەت جاساۋ شەبەرلىگىنە توقتالامىز.
- پورترەت دەگەنىمىز نە؟
- كوركەم ادەبيەتتە ادامنىڭ سىرت ءبىتىمىن، كەسكىن - كەيپىن، ءجۇرىس - تۇرىسىن سۋرەتتەۋدى پورترەت دەيمىز.
- ءبىز بۇل سۋرەتتەۋلەردى قاي شىعارمالاردان كەزدەستىردىك؟
كىم ايتادى؟
 ع. مۇسىرەپوۆ «جاڭا دوستار»، ب. مايلين «شۇعانىڭ بەلگىسى»، م. اۋەزوۆ «اجەمنىڭ اڭگىمەسى»، ج. ايماۋىتوۆ «اقبىلەك»، ت. ب.
 اقىن سۋرەتتەۋىندەگى قالماق قىزى قانداي؟
 سۇلۋ، اقىلدى، مىنەزدى، ادامگەرشىلىگى مول، سۇيىسپەنشىلىگى تۇراقتى، بايسالدى، تاپقىر.
 قىزدىڭ اقىلدىلىعى قاي جەردە بايقالادى؟
 قىزدىڭ اقىلدىلىعى كىمگە بارۋدى تاڭداۋ وزىنە بەرىلگەن كەزدە كورىنەدى. ول كول جاعاسىنداعى بيىك شىڭنىڭ باسىنا ورامال بايلاتىپ، كىمدە - كىم سونى اتىپ تۇسىرسە، سوعان بارماق ويىن بىلدىرەدى.
 اقىن ونىڭ كوركىن قالاي سۋرەتتەيدى، وقۋلىقتان تاۋىپ وقيمىز.
سول قىزدىڭ ون جەتىگە كەلگەن جاسى
ورالعان اش بەلىنە قولاڭ شاشى.
قاپ - قارا قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي
يىلگەن اق ماڭدايدا ەكى قاسى.
اش بەلى كوك شىبىقتاي سولقىلدايدى،
قولاڭ شاش بەينە جىبەك تولقىندايدى…
باتىرلار سول سۇلۋعا سالىستىرعان
جالعىز اق اسپانداعى كۇن مەن ايدى.
 وسى سۋرەتتەۋدە اقىن قانداي بەينەنى ۇسىنادى؟
 اقىن پورترەت جاساۋ بەينەسىن ۇسىنادى.
 اقىن تۇتقىن قىزدىڭ بەينەسىن نەگە تەڭەيدى؟
 ونىڭ تۇتقىنداعى سولعىن ءوڭىن ۇزىلگەن قىزعالداققا تەڭەيدى.
 تاعى نەگە بالايدى؟
 مەرگەننىڭ وعى ءتيىپ، السىرەپ قولعا تۇسكەن بالا كيىككە بالايدى.
سۇڭقاردىڭ بالاسىنداي قولعا تۇسكەن،
قۇلاننىڭ قۇلىنىنداي قولعا تۇسكەن.
تۇتقىن قىز جاۋلارىنا جالتاڭدايدى
كيىكتىڭ لاعىنداي قولعا تۇسكەن
وقۋشىلار اقىن قىزدى تەك اسقان سۇلۋ ەدى دەپ سىرتتاي تامسانىپ، قۇرعاق بايانداي بەرمەيدى. بىرەر دەتال، از سۋرەتپەن ونىڭ كەلبەت، رەڭىن كورىكتەندىرە اشادى. جوعارىداعى ولەڭ جولدارىن جەكە تالداۋعا كوشەيىك.
 قىز شاشىنىڭ ۇزىندىعىن قاي سوزدەن قاي ءسوز تىركەسىنەن كورەمىز؟
 «ورالعان اش بەلىنە».
 تولىق ءتۇسىندىرىپ، تالداساق.
 ەگەر شاش بەلگە جەتىپ، ونىمەن قويما، ورالىپ جەتسە، شاشىنىڭ سونشاما ۇزىن بولعاندىعى.
 ايىرماشىلىعى نەدە دەپ ويلايسىڭدار؟ قىز شاشىنىڭ ۇزىندىعىن قۇر دالەلدەۋدە ادەمىلىك بار ما؟ الدە «ورالعان اش بەلىنە» اسەم بە؟
 ارينە، «ورالعان اش بەلىنە» اسەم.
مىنە، وقۋشىلار وبرازدىڭ كۇشى. اقىن تەك قۇبىلىستىڭ كارتيناسىن كورۋشى ەمەس، سونى ليريكالىق قاھارمان سەزىمىنە، تالعامىنا ساي ورنەكتەۋشى. سول سەبەپتەن دە كوركەم ادەبيەتتەگى ءار ءساتتى دەتال، وبراز اسەرلى بولادى، سوندىقتان ءبىز شىعارمانى قىزىعا وقيمىز.
مەن وقۋشىلاردى ودان ءارى تالداۋعا توسەلدىرەمىن.
- ال قىزدىڭ قاسىن قالاي بەينەلەگەن؟
- قاپ - قارا قارلىعاشتىڭ قاناتىنا تەڭەيدى.
- ال، وقۋشىلار، وسى ايتقانىمىز جەتكىلىكتى مە؟
- اقىن تەك تەڭەۋمەن شەكتەلمەيدى، قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي بولىپ كەلۋىن كورسەتەدى.
- ءبىرىنشى جولداعى «قاپ - قارا» ءسوزى مەن ەكىنشىدەگى «اق» ءسوزىنىڭ ءبىر - بىرىنە ىقپالى بار ما؟
- بار.
- قالاي؟
ءوزىم ءتۇسىندىرىپ وتەمىن.
وقۋشىلار، الدىمەن اقىن «قاپ - قارانى» كورسەتىپ الدى دا، سودان سوڭ اق ماڭدايعا ورانۋىنا نازار اۋداردى.
 «اش بەلى كوك شىبىقتاي سولقىلدايدى» دەگەن جولدان نە كورۋگە بولادى؟
 «قىز بەلىنىڭ جىڭىشكەلىگىن جانە جاراستى قيمىل - قوزعالىس ۇستىندەگى قالپىن تاماشالاۋعا بولادى.
 «قولاڭ شاش بەينە جىبەك تولقىندايدى» جولىنا ۇڭىلسەك شە؟
 قىز شاشى جۇمساق ءارى قالىڭ.
 وقۋشىلار، ونى تەك قانا جۇمساق، قالىڭ دەپ حابارلاي سالىپ تۇر ما؟ ويلانىڭدارشى.
 جوق ونىڭ تولقىندانۋىن، تولقىندانعاندا دا جىبەكتەي جۇمساق بوپ تولقىندانۋىن قۇلپىرتا ناقىشتاپ تۇر.
 «جاۋتاڭدايدى»سوزىنەن نە تۇيۋگە بولادى؟
 قىزدىڭ ءارى قورقىپ، ءارى ۇمىتتەنە قاراۋىن اڭعارامىز. سونىمەن قاتار وندا سونداي ءبىر مولدىرلىك، سۇيكىمدىلىك بار.
 وقۋشىلار، اسەمدىكتى ساقتا دەپ، ون رەت، ءتىپتى ءجۇز رەت جالاڭ اقىل ايتۋ اسەرلى مە، الدە، جوعارداعىداي بىرەر اسەم سۋرەت اسەرلى مە؟
 بىرەر سۋرەت اسەرلى.
 مىنە، ونەر قۇدىرەتى، ونىڭ ادام سەزىمىنە اسەر ەتۋ كۇشى وبراز ءمانى وسىنداي.
 اداق پوەمادا قالاي سۋرەتتەلەدى؟
 ول پوەمادا كەڭ پەيىلدى، ادال، ەر جۇرەك، قايىرىمى مول ادام بولىپ سۋرەتتەلەدى.
 اقىن تاعى ونىڭ قانداي قاسيەتتەرىن تولىقتىرا تۇسەدى؟
 ىسكە تياناقتى، ءادىل، كىشىپەيىل، ەلگە جاققان ەر مىنەزدى، ونىڭ ۇستىنە ول — ءانشى.
 اقىن ونىڭ ۇنامدى پورترەتىن قالاي بەينەلەپ بەرەدى؟
كىم تاۋىپ وقيدى؟
— قارا سۇر ۇزىن بويلى، ەمەس تالپاق.
دەنەسى كوك قۇرىشتاي، وردەي شالقاق.
قىر مۇرىن، قاراگەر كوز، قارا مۇرتتى،
قاقپاقتاي قوبى جاۋىرىن، — توپشى جالپاق،
سولقىلداق كوك قۇرىشتاي، بىتكەن جىپتىك،
جاراعان اش بورىدەي بەلى جىپتىك..
ىڭعايلى، سۇلۋ سيدا، سۇڭعاق دەنە،
جاراعان بايگى كەردەي ىقشام سىپتىق
بىلىنگەن شيىر دەنە، بەينە شويىن،
جۇپ - جۇمىر سوم بوپ بىتكەن جىگەر مويىن
دەنەسى بۇلشىق ەتتى، تەرتكەن كۇشتى،
بايگى اتشا شيراتادى تۇلا بويىن.
 اداقتىڭ كۇشتى ەكەنىن سىرتقى كەلبەتىنەن - اق اڭعارۋعا بولا ما؟ كىم ايتادى؟ ءبىز ول كەلبەتتى قاي سوزدەردەن اڭعارامىز؟
 «كوك قۇرىشتاي». بۇل تىركەس ونىڭ دەنەسىنىڭ ءپىسىپ، قاتقانى سونداي، تىعىز، قاتتى ەكەنى بىلىنەدى. ونىڭ بەينەسىن ودان ءارى «بەينە شويىن» تىركەسى دامىتا تۇسەدى. ءتىپتى ساۋساقپەن تۇرتسەڭ، قول باتپايتىنداي اسەر قالدىرادى.
وقۋشىلار، اقىن وسى ىسپەتتەس سۋرەتتى كەيىن بالۋان شولاق، قاجىمۇقان بەينەسىن كورۋدە دە قولدانىلادى. مىنە، «جالاڭاش دەنەسىنە ءتىس باتپايدى» دەگەن سۋرەتتەمە بار.
كوكشە بويىندا ەرەكشە كۇشتى ادامدار بولعان، ونى ارىدەن ۇيىقتاپ جاتقان «جەكە باتىر» جانە اداق بەينەسىنەن، بەرىدەن بالۋان شولاق، قاجىمۇقان بەينەلەرى ارقىلى كورىپ وتىرمىز.
وقۋشىلار، پوەمانىڭ «بۇركىت پەن اققۋ، مەرگەن» بولىمىندە اقىن اداق باتىر بىتىمىنە تاعى نازار اۋدارتادى. قاراڭىزدارشى، «بۇلتيعان بۇلشىق ەتتى قۇرىش بىلەك، جيىرىلىپ ىرعالتادى كۇشىن بىلەپ» سوزدەرىنە ۇڭىلە ءبىلۋىمىز كەرەك.
ساكەن سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسى (قالماق قىزى مەن اداق وبرازى. اقىننىڭ پورترەت جاساۋ شەبەرلىگى) جۇكتەۋ