ساكەن سەيفۋلليننىڭ "كوكشەتاۋ" پوەماسىنداعى ابىلاي حان بەينەسى
ساكەن سەيفۋلليننىڭ "كوكشەتاۋ" پوەماسىنداعى ابىلاي حان بەينەسى
تالاي اسۋلاردى تار جول تايعاق كەشىپ وتكەرۋگە ءماجبۇر بولعان حالقىمىز بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، وزدەرىن ازات جولعا باستاعان تۇلعالاردى ءاردايىم كوكەيىندە ساقتاعان. تاريح ساحناسىندا ەلىمىزدى كوپ حان باسقارسا دا، وقۋلىقتاردا ولاردىڭ تەك 20 - سىنىڭ اتى اتالىپ ءجۇر. مۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ حالقىنا ەڭبەگى سىڭگەنىن بايقاتادى. ولاردىڭ ەرلىك ىستەرىن بۇگىنگى جاس ۇرپاققا ۇلگى تۇتۋعا بولادى.
قايسار مىنەزدى ابىلاي حاننىڭ ەسىمى تاريحي دەرەكتەردە، اقىن - جىراۋلاردىڭ تولعاۋلارىندا، كوركەم شىعارمالاردا، تاريحي روماندار مەن داستانداردا كوپ اتالادى. ونىڭ ەل باسقارۋ قابىلەتى كوپ شىعارماعا ارقاۋ بولعان. جاۋ الدىندا تىزە بۇگۋگە ازاق قالعان تالاي ۇرىستا حالىق رۋحىن كوتەرىپ، مىقتى ساياساتشى ەكەنىن تانىتقان. از عانا بيلىك ەتكەن جىلدارىندا قازاق حالقىن وزگە حالىقتارعا مويىنداتقان.
تاريحي دەرەكتەرگە نازار اۋدارساق، ءار حاننىڭ جانىندا كەڭەسشى بولعانىن بايقايمىز. سول سەكىلدى بۇقار جىراۋ ابىلاي حان شالىس باسقاندا ءمىنىن بەتىنە باسار ادامى بولعان. مۇنىمەن قاتار، ونىڭ ەسىمىن شال اقىن، ۇمبەتەي، اقتامبەردى، ءتاتتىقارا سىندى جىراۋلاردىڭ تولعاۋلارىندا كەزدەستىرەمىز.
قازاق پوەزياسىندا ويىپ تۇرىپ ورىن العان بۇقار جىراۋ ابىلاي حاننىڭ ارتىقشىلىعىن دا، كەمشىلىگىن دە قاتار جىرلايدى.
حان ابىلاي اتاندىڭ،
دۇنيەدەن شىقپاي ءمىنىڭىز.
التىن تاقتىڭ ۇستىندە،
ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قۇرادىڭ.
جەتىم مەنەن جەسىرگە،
ەشبىر جامان قىلمادىڭ.
ادىلەتپەن ءجۇردىڭىز،
ادەپتى ىسكە كىردىڭىز.
ارمانىڭ بار ما حان يەم...
اقىلىڭ بار حان ەدىڭ،
مۇنىڭ ءتۇبىن ويلاعىن، - دەپ دۇشپانى مەن دوسىنا ءادىل بولعان ابىلايدىڭ مىنەزىن سيپاتتايدى.
«ال ءتىلىمدى الماساڭ» اتتى تولعاۋىندا:
ال ءتىلىمدى الماساڭ،
اي، ابىلاي، ابىلاي.
تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ،
تۇركىستاندا ءجۇر ەدىڭ؛
ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ،
تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ، - دەپ ونىڭ بالالىق شاعىنىڭ قيىندىققا تولى وتكەنىن باياندايدى.
قايعىسىڭ ۇيقى ۇيىقتاتقان حانىم - اي،
قايىرۋسىز جىلقى باقتىرعان حانىم - اي،
قالىڭسىز قاتىن قۇشتىرعان حانىم - اي،
ءۇش جۇزدەن ءۇش كىسىنى قۇرباندىق قىلسام،
قالار ما ەكەن قايران جانىڭ - اي، - دەگەن جولداردان جىراۋدىڭ ابىلاي قايتىس بولعاندا قاتتى قينالعانىن بايقاۋعا بولادى.
ابىلاي حاننىڭ ەسىمى تەك جىراۋلاردىڭ شىعارماسىندا ەمەس، تاريحي داستاندار دا اتالادى. سونىڭ ءبىرى - ساكەن سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسى. الايدا بۇل پوەماداعى ابىلاي حاننىڭ بەينەسى وزگەشە. وعان قاتىستى ادەبيەتشىلەر مەن تاريحشىلار كوپ سىن ايتىپ، پىكىر تالاستار وتكىزەدى. ويتكەنى ساكەن سەيفۋللين بۇل پوەماسىندا ابىلايدى ادىلدىكتىڭ پارقىن بىلمەيتىن جاۋىز حان ەتىپ سيپاتتاعان. مۇنىڭ شەشىمى وسى كۇنگە دەيىن تابىلماي كەلەدى.
ادامنىڭ ويىن وزگەرتۋ وڭاي. اسىرەسە مىنا كوپ اقپارات كەلىپ تۇسەتىن زاماندا. وقۋشى تومەندەگى پوەما جولدارىن وقىپ وتىرىپ، ابىلاي حاننىڭ ەرلىك ىستەرىن، حالقى ءۇشىن جاساعان ەڭبەگىن شەتكە ىسىرۋى مۇمكىن. ەل باسقارعان ادام اششى مەن ءتاتتىنىڭ ءدامىن قاتار تاتقانداي بولادى. ول جوڭعار حانىنىڭ بالاسى شاپىراشتىنى تەك كەك قايتارۋ ماقساتىندا عانا ولتىرەدى. جوڭعارلارعا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساسا دا، ەلى مەن جەرىن قورعاپ قالۋ ءۇشىن عانا جاسادى. ول زاماندا ەكى الىپ يمپەريانىڭ ورتاسىندا تۇرۋ وتە قيىن بولاتىن. ءبىر جاقتان - جۇڭگو، ءبىر شەتىنەن - رەسەي. وسى ساتتە ەكى دەرجاۆاعا دۇرىس جاۋاپ قايتارا ءبىلىپ، مىقتى ستراتەگ ەكەنىن تانىتتى.
ايتەۋىر راسى سول: كوكشەتاۋدى،
ەل شاپقىش حان ابىلاي مەكەن ەتكەن.
بىرەۋلەر باتىر مەن بي، حاندى ماقتاپ،
بۇرىنعى نادان، شىرىك زاڭدى ماقتاپ،
سارنايدى، جىر قىلادى ءسوزىن سىرلاپ،
باقسىداي جىن شاقىرعان ساندىراقتاپ.
تارتىنباي قان توككەندى باتىر دەگەن،
"ءبىر ءوزى ءجۇز كىسىگە تاتىر" دەگەن.
زيانسىز مومىنداردى شارۋا باققان،
"قولىنان تۇك كەلمەيتىن قاتىن" دەگەن.
"حان" دەگەن جەرگە تامعان قانعا قۇمار،
دىرىلدەپ ءولىم كۇتكەن جانعا قۇمار؛
جازىقسىز بەيپىل جاتقان ەلدى شاۋىپ،
تيپىل عىپ جەر كۇڭىرەنتكەن داڭعا قۇمار، - دەپ ابىلايعا ءبىز بۇرىن - سوڭدى ەستىمەگەن مىنەزدەمە بەرەدى.
ءار ادام ءبىر وقيعانى ءتۇرلى قىرىنان قاراستىرادى. ءبىراق، بۇل جەردە ماسەلەنىڭ توركىنى باسقادا جاتىر. ساكەن سەيفۋلليننىڭ كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءومىر سۇرگەنىن ەسكەرسەك، سول زاماننىڭ زاڭىنا زايكەس اقىن - جازۋشىلار ءوز شىعارمالارىندا حانداردى، بي - بولىستاردى، تورەلەردى سىناعان. ءماجبۇر بولعان دەسەك تە بولادى. سول سەبەپتى، كوكشەتاۋ پوەماسىندا ابىلاي حان بەينەسىنىڭ بۇلايشا سيپاتتالۋىنا يدەولوگيانىڭ كوپ اسەرى بولعان.
دەرەككوزى: Massaget. kz
تالاي اسۋلاردى تار جول تايعاق كەشىپ وتكەرۋگە ءماجبۇر بولعان حالقىمىز بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، وزدەرىن ازات جولعا باستاعان تۇلعالاردى ءاردايىم كوكەيىندە ساقتاعان. تاريح ساحناسىندا ەلىمىزدى كوپ حان باسقارسا دا، وقۋلىقتاردا ولاردىڭ تەك 20 - سىنىڭ اتى اتالىپ ءجۇر. مۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ حالقىنا ەڭبەگى سىڭگەنىن بايقاتادى. ولاردىڭ ەرلىك ىستەرىن بۇگىنگى جاس ۇرپاققا ۇلگى تۇتۋعا بولادى.
قايسار مىنەزدى ابىلاي حاننىڭ ەسىمى تاريحي دەرەكتەردە، اقىن - جىراۋلاردىڭ تولعاۋلارىندا، كوركەم شىعارمالاردا، تاريحي روماندار مەن داستانداردا كوپ اتالادى. ونىڭ ەل باسقارۋ قابىلەتى كوپ شىعارماعا ارقاۋ بولعان. جاۋ الدىندا تىزە بۇگۋگە ازاق قالعان تالاي ۇرىستا حالىق رۋحىن كوتەرىپ، مىقتى ساياساتشى ەكەنىن تانىتقان. از عانا بيلىك ەتكەن جىلدارىندا قازاق حالقىن وزگە حالىقتارعا مويىنداتقان.
تاريحي دەرەكتەرگە نازار اۋدارساق، ءار حاننىڭ جانىندا كەڭەسشى بولعانىن بايقايمىز. سول سەكىلدى بۇقار جىراۋ ابىلاي حان شالىس باسقاندا ءمىنىن بەتىنە باسار ادامى بولعان. مۇنىمەن قاتار، ونىڭ ەسىمىن شال اقىن، ۇمبەتەي، اقتامبەردى، ءتاتتىقارا سىندى جىراۋلاردىڭ تولعاۋلارىندا كەزدەستىرەمىز.
قازاق پوەزياسىندا ويىپ تۇرىپ ورىن العان بۇقار جىراۋ ابىلاي حاننىڭ ارتىقشىلىعىن دا، كەمشىلىگىن دە قاتار جىرلايدى.
حان ابىلاي اتاندىڭ،
دۇنيەدەن شىقپاي ءمىنىڭىز.
التىن تاقتىڭ ۇستىندە،
ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قۇرادىڭ.
جەتىم مەنەن جەسىرگە،
ەشبىر جامان قىلمادىڭ.
ادىلەتپەن ءجۇردىڭىز،
ادەپتى ىسكە كىردىڭىز.
ارمانىڭ بار ما حان يەم...
اقىلىڭ بار حان ەدىڭ،
مۇنىڭ ءتۇبىن ويلاعىن، - دەپ دۇشپانى مەن دوسىنا ءادىل بولعان ابىلايدىڭ مىنەزىن سيپاتتايدى.
«ال ءتىلىمدى الماساڭ» اتتى تولعاۋىندا:
ال ءتىلىمدى الماساڭ،
اي، ابىلاي، ابىلاي.
تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ،
تۇركىستاندا ءجۇر ەدىڭ؛
ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ،
تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ، - دەپ ونىڭ بالالىق شاعىنىڭ قيىندىققا تولى وتكەنىن باياندايدى.
قايعىسىڭ ۇيقى ۇيىقتاتقان حانىم - اي،
قايىرۋسىز جىلقى باقتىرعان حانىم - اي،
قالىڭسىز قاتىن قۇشتىرعان حانىم - اي،
ءۇش جۇزدەن ءۇش كىسىنى قۇرباندىق قىلسام،
قالار ما ەكەن قايران جانىڭ - اي، - دەگەن جولداردان جىراۋدىڭ ابىلاي قايتىس بولعاندا قاتتى قينالعانىن بايقاۋعا بولادى.
ابىلاي حاننىڭ ەسىمى تەك جىراۋلاردىڭ شىعارماسىندا ەمەس، تاريحي داستاندار دا اتالادى. سونىڭ ءبىرى - ساكەن سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسى. الايدا بۇل پوەماداعى ابىلاي حاننىڭ بەينەسى وزگەشە. وعان قاتىستى ادەبيەتشىلەر مەن تاريحشىلار كوپ سىن ايتىپ، پىكىر تالاستار وتكىزەدى. ويتكەنى ساكەن سەيفۋللين بۇل پوەماسىندا ابىلايدى ادىلدىكتىڭ پارقىن بىلمەيتىن جاۋىز حان ەتىپ سيپاتتاعان. مۇنىڭ شەشىمى وسى كۇنگە دەيىن تابىلماي كەلەدى.
ادامنىڭ ويىن وزگەرتۋ وڭاي. اسىرەسە مىنا كوپ اقپارات كەلىپ تۇسەتىن زاماندا. وقۋشى تومەندەگى پوەما جولدارىن وقىپ وتىرىپ، ابىلاي حاننىڭ ەرلىك ىستەرىن، حالقى ءۇشىن جاساعان ەڭبەگىن شەتكە ىسىرۋى مۇمكىن. ەل باسقارعان ادام اششى مەن ءتاتتىنىڭ ءدامىن قاتار تاتقانداي بولادى. ول جوڭعار حانىنىڭ بالاسى شاپىراشتىنى تەك كەك قايتارۋ ماقساتىندا عانا ولتىرەدى. جوڭعارلارعا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساسا دا، ەلى مەن جەرىن قورعاپ قالۋ ءۇشىن عانا جاسادى. ول زاماندا ەكى الىپ يمپەريانىڭ ورتاسىندا تۇرۋ وتە قيىن بولاتىن. ءبىر جاقتان - جۇڭگو، ءبىر شەتىنەن - رەسەي. وسى ساتتە ەكى دەرجاۆاعا دۇرىس جاۋاپ قايتارا ءبىلىپ، مىقتى ستراتەگ ەكەنىن تانىتتى.
ايتەۋىر راسى سول: كوكشەتاۋدى،
ەل شاپقىش حان ابىلاي مەكەن ەتكەن.
بىرەۋلەر باتىر مەن بي، حاندى ماقتاپ،
بۇرىنعى نادان، شىرىك زاڭدى ماقتاپ،
سارنايدى، جىر قىلادى ءسوزىن سىرلاپ،
باقسىداي جىن شاقىرعان ساندىراقتاپ.
تارتىنباي قان توككەندى باتىر دەگەن،
"ءبىر ءوزى ءجۇز كىسىگە تاتىر" دەگەن.
زيانسىز مومىنداردى شارۋا باققان،
"قولىنان تۇك كەلمەيتىن قاتىن" دەگەن.
"حان" دەگەن جەرگە تامعان قانعا قۇمار،
دىرىلدەپ ءولىم كۇتكەن جانعا قۇمار؛
جازىقسىز بەيپىل جاتقان ەلدى شاۋىپ،
تيپىل عىپ جەر كۇڭىرەنتكەن داڭعا قۇمار، - دەپ ابىلايعا ءبىز بۇرىن - سوڭدى ەستىمەگەن مىنەزدەمە بەرەدى.
ءار ادام ءبىر وقيعانى ءتۇرلى قىرىنان قاراستىرادى. ءبىراق، بۇل جەردە ماسەلەنىڭ توركىنى باسقادا جاتىر. ساكەن سەيفۋلليننىڭ كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءومىر سۇرگەنىن ەسكەرسەك، سول زاماننىڭ زاڭىنا زايكەس اقىن - جازۋشىلار ءوز شىعارمالارىندا حانداردى، بي - بولىستاردى، تورەلەردى سىناعان. ءماجبۇر بولعان دەسەك تە بولادى. سول سەبەپتى، كوكشەتاۋ پوەماسىندا ابىلاي حان بەينەسىنىڭ بۇلايشا سيپاتتالۋىنا يدەولوگيانىڭ كوپ اسەرى بولعان.
دەرەككوزى: Massaget. kz
You Might Also Like
-
الدەگيدتەر مولەكۋلاسىنىڭ قۇرىلىسى مەن گومولوگتىق قاتارى.
