شەشەندىك سوزدەر
شەشەندىك سوزدەر
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) وقۋشىلارعا شەشەندىك سوزدەر تۋرالى جالپى ماعلۇمات بەرۋ، شەشەندىك سوزدەردىڭ قازىرگى كەزدەگى تۇرلەرىمەن، بي، شەشەن بابالارىمىزدىڭ وسيەت، اقىل، ناقىل سوزدەرىمەن تانىستىرۋ؛
ءا) وقۋشىلاردىڭ توپ الدىندا مانەرلى، كوركەم سويلەۋ ءتىلىن قالىپتاستىرۋ، ءوز ويىن اشىق، ەركىن جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ، ءتىل بايلىعىن، سوزدىك قورىن مولايتۋ؛
ب) ەلىن، جەرىن سۇيۋگە، انا تىلىنە جاناشىر بولۋعا باۋلۋ، ومىردە ادال، ەڭبەكقور، مادەنيەتتى بولۋعا تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءوتىلۋ ءتاسىلى: پىكىرتالاس
ساباقتىڭ ءوتىلۋ ادىستەرى: ءتۇرتىپ الۋ، توپتاستىرۋ، ءتۇسىندىرۋ
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، قازاق ءتىلى
كورنەكىلىگى: سلايد، كەستە، پورترەتتەر
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى ۇيىمداستىرۋ
ا) امانداسۋ؛
ءا) وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ؛
ب) وقۋشىلاردىڭ بۇگىنگى مىندەتتەرىمەن تانىستىرۋ:
1. جاقتاۋشىلار
2. داتتاۋشىلار
3. حاتشى
4. بىلگىرلەر
5. تورەشىلەر
ءىى جاڭا ساباق.
- بۇگىن ءبىز ەرەكشە ساباق وتكەلى وتىرمىز. ءقازىر سەندەر ساباقتا ەمەس پىكىرتالاس، دەبات الاڭىندا وتىرمىز دەپ ويلاڭدار. قالاي ويلايسىڭدار، دەبات دەگەن نە؟ پىكىرتالاس دەگەندە كوز الدارىنا نە ەلەستەيدى؟ ( جاقتاۋشى، داتتاۋشى توپتار، پىكىرسايىس، ءسوز تالاس ت. ب)
- ءيا، دۇرىس ايتاسىڭدار. ال وسىنداي توپتا، كوپتىڭ الدىنا شىعىپ سويلەۋ ءۇشىن سويلەۋشى قانداي بولۋ كەرەك؟ ( سوزگە شەشەن، تاپقىر، اقىلدى بولۋ كەرەك )
- بۇگىنگى ءبىزدىڭ وتەيىن دەپ وتىرعان تاقىرىبىمىز دا سول شەشەندىك سوزدەرگە ارنالماق.
شەشەندىك سوزدەر – بەلگىلى ءبىر وقيعاعا بايلانىستى تاپقىرلىقپەن، كوركەم تىلمەن ايتىلعان جانە ونى جۇرتشىلىق قابىلداپ، ەلگە تاراعان بەلگىلى، ۇلگىلى ويلار، تۇجىرىمدار. شەشەندىك ونەر ايتىس - تارتىستا داميتىن بولعاندىقتان، ەل تاعدىرى تالقىلاناتىن پارلامەنت سارايلارى، سوت زالدارى شەشەندىك ونەردىڭ ەجەلگى مەكتەبى بولىپ سانالادى.
ەرتە زامانداعى الەمگە ايگىلى افينا شەشەنى دەموسفەن مەن ريم شەشەنى سيسەرون اۋەلى ادۆوكات، كەيىن پارلامەنت مۇشەلەرى بولعان. ءحىح - ححع. ع ورىس شەشەندەرى ا. ي. ۋرۋسوۆ، ا. ف. كوني، ف. ن. پليەۆاكو زاڭ قىزمەتكەرلەرى بولعان ەكەن. سول سياقتى، قازاق شەشەندەرى الىبەك ۇلى تولە بي، كەلدىبەك ۇلى قازىبەك، بايبەك ۇلى ايتەكە، سىرىم دات ۇلى ت. ب – قاۋىم ىشىندەگى داۋ - جانجالداردى رەتتەپ، ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان. شەشەندەر – ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن بىتىرەتىن، جاۋلاسقان ەلدىڭ اراسىنا ءبىتىم ايتاتىن، كۇلگەندى جىلاتاتىن، جىلاعاندى جۇباتاتىن دانالىق سوزدەر يەسى.
ءسوز قۇدىرەتى تۋرالى بولتىرىك شەشەن: « سوزدەن ءتاتتى نارسە جوق. سوزدەن اششى نارسە جوق. ءسوزىڭدى تىلىڭە بيلەتپە، اقىلىڭا بيلەت» دەگەن. شەشەندىك ونەردىڭ قيىندىعى تۋرالى بۇقار جىراۋ:
... كوش باستاۋ قيىن ەمەس –
قوناتىن جەردە سۋ بار.
قول باستاۋ قيىن ەمەس –
شاباتىن جەردە جاۋ بار.
شارشى توپتا ءسوز باستاۋ قيىن –
شەشىمىن تاپپاس داۋ بار،- دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك.
قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەشەندىك ونەرىن مىناداي 3 توپقا بولەمىز:
1) شەشەندىك تولعاۋ – حالىقتىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراسىن كورسەتەدى.
2) شەشەندىك ارناۋ – ادامدار اراسىنداعى قارىم - قاتىناستى بىلدىرەدى.
3) شەشەندىك داۋ – داۋلى ماسەلەلەردى رەتتەۋدە ايتىلادى.
شەشەندىك سوزدەردى جيناپ، زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى اكادەميك، عالىم ۆ. ۆ. رادلوۆ: «قازاقتار... مۇدىرمەي، كىدىرمەي، ەرەكشە ەكپىنمەن سويلەيدى. ويىن ءدال، ايقىن ۇعىندىرا الادى» دەگەن. ال قازاقتاردىڭ اراسىندا شەشەندىك سوزدەردى العاش جيناپ، جاريالاعان – ى. التىنسارين بولسا، عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەپ، جيناعان – م. اۋەزوۆ.
ءىىى ساباقتى بەكىتۋ
1. قازىرگى كەزدەگى شەشەندىك ونەر تۋرالى بىزگە بىلگىرلەر توبى عىلىمي اقپاراتتاردى پايدالانىپ تۇسىندىرەدى.
2. «كوپ ءسوز – كومىر، از ءسوز – التىن» دەگەن ماقالدىڭ ماعىناسىن اشۋ. جاقتاۋشىلار توبى ماقالدا ايتىلعان ويمەن كەلىسەدى. داتتاۋشىلار توبى ماقالدا ايتىلعان ويمەن كەلىسپەيدى.
3. تورەشىلەر توبى جاقتاۋشىلار توبى مەن داتتاۋشىلار توبى دايىن بولعانشا ءسوز ونەرىنە قاتىستى بىلەتىن ماقال - ماتەلدەر تاۋىپ وتىرادى. سوسىن ەكى توپتىڭ ايتقان ماڭىزدى پىكىرلەرىن ءتۇرتىپ الىپ، ساراپقا سالادى.
4. حاتشى بۇگىنگى ساباقتا ايتىلعان نارسەلەردى تۇگەل ءتۇرتىپ الىپ وتىرادى.
داپتەرمەن جۇمىس
«مەنىڭ ويىمشا...» موڭكە ءبيدىڭ جاۋابى: الىس – اقىل، جاقىن – اشۋ.
قىمبات – ساۋاپ، ارزان – كۇنا.
وڭاي – اقىل ايتۋ، قيىن – ورىنداۋ.
- ال سەندەردىڭ ويلارىڭشا الىس نە، جاقىن نە، قىمبات نە، ارزان نە، وڭاي نە، قيىن نە؟
شەشەنگە قويىلاتىن نەگىزگى تالاپتار:
• تىلدىك قابىلەت
• بىلىمدىلىك
• شىنشىلدىق
• سويلەيتىن ماسەلەسىن انىق ءبىلۋ
• جيناقىلىق
• اڭعارىمپازدىق
ءىۇ ساباقتى قورىتىندىلاۋ
تاقتاداعى اعاشتىڭ سۋرەتى ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
1. مىناۋ – اعاشتىڭ ءتۇبىرى. شەشەندىكتىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. سونىمەن، قانداي شەشەندەردى بىلەسىڭدەر؟ (قازىبەك بي، ايتەكە بي، تولە بي، اباي ت. ب )
2. مىناۋ - اعاشتىڭ ءدىڭى. شەشەندىكتىڭ ءدىڭى مىقتى بولۋ ءۇشىن ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ (كوپ وقۋ، تاربيەلى، اقىلدى، تاپقىر، سوزگە شەشەن بولۋىمىز كەرەك)
3. مىناۋ – اعاشتىڭ جەمىسى. شەشەندىكتىڭ جەمىسىن ءبىز قاي ۋاقىتتا كورەمىز. (ايتىلعان ءسوز سانامىزعا جەتكەندە)
ءۇ باعالاۋ. وقۋشىلار وزدەرىن باعالاۋ پاراقشاسى ارقىلى باعالايدى.
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما: 1) شەشەندىك سوزدەر تۋرالى وقۋ؛
2) « ەگەردە مەن ەلباسى بولسام...» (ەسسە جازۋ)
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) وقۋشىلارعا شەشەندىك سوزدەر تۋرالى جالپى ماعلۇمات بەرۋ، شەشەندىك سوزدەردىڭ قازىرگى كەزدەگى تۇرلەرىمەن، بي، شەشەن بابالارىمىزدىڭ وسيەت، اقىل، ناقىل سوزدەرىمەن تانىستىرۋ؛
ءا) وقۋشىلاردىڭ توپ الدىندا مانەرلى، كوركەم سويلەۋ ءتىلىن قالىپتاستىرۋ، ءوز ويىن اشىق، ەركىن جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ، ءتىل بايلىعىن، سوزدىك قورىن مولايتۋ؛
ب) ەلىن، جەرىن سۇيۋگە، انا تىلىنە جاناشىر بولۋعا باۋلۋ، ومىردە ادال، ەڭبەكقور، مادەنيەتتى بولۋعا تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءوتىلۋ ءتاسىلى: پىكىرتالاس
ساباقتىڭ ءوتىلۋ ادىستەرى: ءتۇرتىپ الۋ، توپتاستىرۋ، ءتۇسىندىرۋ
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، قازاق ءتىلى
كورنەكىلىگى: سلايد، كەستە، پورترەتتەر
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى ۇيىمداستىرۋ
ا) امانداسۋ؛
ءا) وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ؛
ب) وقۋشىلاردىڭ بۇگىنگى مىندەتتەرىمەن تانىستىرۋ:
1. جاقتاۋشىلار
2. داتتاۋشىلار
3. حاتشى
4. بىلگىرلەر
5. تورەشىلەر
ءىى جاڭا ساباق.
- بۇگىن ءبىز ەرەكشە ساباق وتكەلى وتىرمىز. ءقازىر سەندەر ساباقتا ەمەس پىكىرتالاس، دەبات الاڭىندا وتىرمىز دەپ ويلاڭدار. قالاي ويلايسىڭدار، دەبات دەگەن نە؟ پىكىرتالاس دەگەندە كوز الدارىنا نە ەلەستەيدى؟ ( جاقتاۋشى، داتتاۋشى توپتار، پىكىرسايىس، ءسوز تالاس ت. ب)
- ءيا، دۇرىس ايتاسىڭدار. ال وسىنداي توپتا، كوپتىڭ الدىنا شىعىپ سويلەۋ ءۇشىن سويلەۋشى قانداي بولۋ كەرەك؟ ( سوزگە شەشەن، تاپقىر، اقىلدى بولۋ كەرەك )
- بۇگىنگى ءبىزدىڭ وتەيىن دەپ وتىرعان تاقىرىبىمىز دا سول شەشەندىك سوزدەرگە ارنالماق.
شەشەندىك سوزدەر – بەلگىلى ءبىر وقيعاعا بايلانىستى تاپقىرلىقپەن، كوركەم تىلمەن ايتىلعان جانە ونى جۇرتشىلىق قابىلداپ، ەلگە تاراعان بەلگىلى، ۇلگىلى ويلار، تۇجىرىمدار. شەشەندىك ونەر ايتىس - تارتىستا داميتىن بولعاندىقتان، ەل تاعدىرى تالقىلاناتىن پارلامەنت سارايلارى، سوت زالدارى شەشەندىك ونەردىڭ ەجەلگى مەكتەبى بولىپ سانالادى.
ەرتە زامانداعى الەمگە ايگىلى افينا شەشەنى دەموسفەن مەن ريم شەشەنى سيسەرون اۋەلى ادۆوكات، كەيىن پارلامەنت مۇشەلەرى بولعان. ءحىح - ححع. ع ورىس شەشەندەرى ا. ي. ۋرۋسوۆ، ا. ف. كوني، ف. ن. پليەۆاكو زاڭ قىزمەتكەرلەرى بولعان ەكەن. سول سياقتى، قازاق شەشەندەرى الىبەك ۇلى تولە بي، كەلدىبەك ۇلى قازىبەك، بايبەك ۇلى ايتەكە، سىرىم دات ۇلى ت. ب – قاۋىم ىشىندەگى داۋ - جانجالداردى رەتتەپ، ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان. شەشەندەر – ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن بىتىرەتىن، جاۋلاسقان ەلدىڭ اراسىنا ءبىتىم ايتاتىن، كۇلگەندى جىلاتاتىن، جىلاعاندى جۇباتاتىن دانالىق سوزدەر يەسى.
ءسوز قۇدىرەتى تۋرالى بولتىرىك شەشەن: « سوزدەن ءتاتتى نارسە جوق. سوزدەن اششى نارسە جوق. ءسوزىڭدى تىلىڭە بيلەتپە، اقىلىڭا بيلەت» دەگەن. شەشەندىك ونەردىڭ قيىندىعى تۋرالى بۇقار جىراۋ:
... كوش باستاۋ قيىن ەمەس –
قوناتىن جەردە سۋ بار.
قول باستاۋ قيىن ەمەس –
شاباتىن جەردە جاۋ بار.
شارشى توپتا ءسوز باستاۋ قيىن –
شەشىمىن تاپپاس داۋ بار،- دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك.
قازاقتىڭ ءداستۇرلى شەشەندىك ونەرىن مىناداي 3 توپقا بولەمىز:
1) شەشەندىك تولعاۋ – حالىقتىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراسىن كورسەتەدى.
2) شەشەندىك ارناۋ – ادامدار اراسىنداعى قارىم - قاتىناستى بىلدىرەدى.
3) شەشەندىك داۋ – داۋلى ماسەلەلەردى رەتتەۋدە ايتىلادى.
شەشەندىك سوزدەردى جيناپ، زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى اكادەميك، عالىم ۆ. ۆ. رادلوۆ: «قازاقتار... مۇدىرمەي، كىدىرمەي، ەرەكشە ەكپىنمەن سويلەيدى. ويىن ءدال، ايقىن ۇعىندىرا الادى» دەگەن. ال قازاقتاردىڭ اراسىندا شەشەندىك سوزدەردى العاش جيناپ، جاريالاعان – ى. التىنسارين بولسا، عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەپ، جيناعان – م. اۋەزوۆ.
ءىىى ساباقتى بەكىتۋ
1. قازىرگى كەزدەگى شەشەندىك ونەر تۋرالى بىزگە بىلگىرلەر توبى عىلىمي اقپاراتتاردى پايدالانىپ تۇسىندىرەدى.
2. «كوپ ءسوز – كومىر، از ءسوز – التىن» دەگەن ماقالدىڭ ماعىناسىن اشۋ. جاقتاۋشىلار توبى ماقالدا ايتىلعان ويمەن كەلىسەدى. داتتاۋشىلار توبى ماقالدا ايتىلعان ويمەن كەلىسپەيدى.
3. تورەشىلەر توبى جاقتاۋشىلار توبى مەن داتتاۋشىلار توبى دايىن بولعانشا ءسوز ونەرىنە قاتىستى بىلەتىن ماقال - ماتەلدەر تاۋىپ وتىرادى. سوسىن ەكى توپتىڭ ايتقان ماڭىزدى پىكىرلەرىن ءتۇرتىپ الىپ، ساراپقا سالادى.
4. حاتشى بۇگىنگى ساباقتا ايتىلعان نارسەلەردى تۇگەل ءتۇرتىپ الىپ وتىرادى.
داپتەرمەن جۇمىس
«مەنىڭ ويىمشا...» موڭكە ءبيدىڭ جاۋابى: الىس – اقىل، جاقىن – اشۋ.
قىمبات – ساۋاپ، ارزان – كۇنا.
وڭاي – اقىل ايتۋ، قيىن – ورىنداۋ.
- ال سەندەردىڭ ويلارىڭشا الىس نە، جاقىن نە، قىمبات نە، ارزان نە، وڭاي نە، قيىن نە؟
شەشەنگە قويىلاتىن نەگىزگى تالاپتار:
• تىلدىك قابىلەت
• بىلىمدىلىك
• شىنشىلدىق
• سويلەيتىن ماسەلەسىن انىق ءبىلۋ
• جيناقىلىق
• اڭعارىمپازدىق
ءىۇ ساباقتى قورىتىندىلاۋ
تاقتاداعى اعاشتىڭ سۋرەتى ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
1. مىناۋ – اعاشتىڭ ءتۇبىرى. شەشەندىكتىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. سونىمەن، قانداي شەشەندەردى بىلەسىڭدەر؟ (قازىبەك بي، ايتەكە بي، تولە بي، اباي ت. ب )
2. مىناۋ - اعاشتىڭ ءدىڭى. شەشەندىكتىڭ ءدىڭى مىقتى بولۋ ءۇشىن ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ (كوپ وقۋ، تاربيەلى، اقىلدى، تاپقىر، سوزگە شەشەن بولۋىمىز كەرەك)
3. مىناۋ – اعاشتىڭ جەمىسى. شەشەندىكتىڭ جەمىسىن ءبىز قاي ۋاقىتتا كورەمىز. (ايتىلعان ءسوز سانامىزعا جەتكەندە)
ءۇ باعالاۋ. وقۋشىلار وزدەرىن باعالاۋ پاراقشاسى ارقىلى باعالايدى.
ءۇى. ۇيگە تاپسىرما: 1) شەشەندىك سوزدەر تۋرالى وقۋ؛
2) « ەگەردە مەن ەلباسى بولسام...» (ەسسە جازۋ)
You Might Also Like
-
ۇيىمداستىرىلعان وقۋ قىزمەتىنىڭ تەحنولوگيالىق كارتاسىى كىشى توپ «تابيعات اياسىندا».
