شولدەگەن شاعالا
تاڭات بۇگىن ۇيقىدان ادەتتەگىسىنەن ەرتە وياندى. كەشەگى تاڭىرقاتقان احۋال تۇنەمەلىك وي قۋدالاۋىنا سالىپ، مازاسىن كەتىردى. سۋماڭداعان سۇراقتار ءتۇن تۇنەگىن تۇرگەن وتشاشۋلارداي ابدەن الاڭداتتى. بالالىق اۋەستىكتى تىرشىلىك تاجىريبەسىنىڭ تاقۋا تۇسپالى تىرپ ەتكىزبەي تۇمشالاپ تاستادى.
ءتۇس الەتىندەگى توسىن ءجايت مۇنىڭ جۇدىرىقتاي جۇرەگىنە شىم-شىمداپ كۇش ءتۇسىردى. شىلدەنىڭ مي قايناتار اپتابى قىبىرلاعاندى كولەڭكەگە تىقسىرعان. كۇننەن قورعايدى دەپ كويلەك-شالبارىن، تەلپەگىن دە ءبىرىڭعاي اق تۇستەن كيىنگەنى جاعدايدى جەڭىلدەتكەن جوق. ءجۇزى الاۋلاپ، ماڭدايى تەرشىپ كادىمگىدەي ەنتىگە باستادى.
قالقاسى بار ساكى ەرنەۋىنە جايعاسا بەرگەنى سول — كەنەت كوكتەن سورعالاعان اق باۋىر شاعالا ساراي مەن قورا ارالىعىنداعى قۋىسقا قويىلعان سۋ تولى ۆانناعا كۇمپ بەرسىن. سول قالپى شويىن جاقتاۋىنا سوقتىعا-موقتىعا قاناتتارىن كەرگىلەپ، شومىلعان كەيىپ بايقاتتى. سالقىن سۋعا موينىن ۇمسىندىرىپ، قىزعان ءتوسىن مالىندىرىپ ساباتتايدى.
انشەيىندە ءۇپ ەتكەن جەل، قوعا سىتىرىنان-اق ىتىرىنا جونەلەتىن تابيعي ۇرگەدەكتىك قالايشا جايىنا قالعان؟! جاز اتاۋلى كۇن كۇيدىرگەن ىسسىلىعىنان قاشان جاڭىلىپ ەدى؟! ەندەشە مىناۋ جالعىزسىراعان شاعالانىڭ ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا تىلىمدەي استاۋدى ساعالاعانى قالاي؟!
بالا كوڭىلى الابۇرتىپ، بەيشارا قۇستى بەكەرگە كۇستانالاپ تۇرماعانى انىق. قىزىق، دۋمان دۇرمەكپەن اققۋعا دا مىلتىق كەزەپ جۇرگەندەر بار ەمەس پە؟ كەپتەر قۋالاعان ەسەرسوقتاردىڭ قولىنا تۇسسە، مىنا ءعارىپ شاعالانىڭ قاناتى قىرقىلدى دەي بەر...
تىرنالار سياقتى تىزبەگىن بۇزباي ۇشاتىن ادەت-شاعالالارعا بىتپەگەن داعدى. شاشىراۋى دا، شوعىرلانۋى دا شالت تەڭىز «اڭشىلارى» كەرەمەت كورەگەن. سۋ استىنداعى بالىق اتاۋلىنىڭ بۇلتىڭ قاعۋى نازارىنان تىس قالعان ەمەس. سوندايدا شىرقاۋ بيىككە شىعانداپ، ورام-ورام تولقىندى كوكتەي ءوتىپ، اتقان وقتاي قۇلديلاعاندا قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى. ەندىگى ساتتە قالاقشا تۇمسىقتارى قىشقاشقا اينالىپ، ىلىككەن بالىقتى جەمساۋىنا قىلعىتىپ ءبىر-اق تىنشيدى. قۇس ىندىنى اشىلعاندا، تويات تاۋىپ بولمايتىن قوماعايلىعىنا داۋا بولماسىن اشكەرەلەپ تە الادى.
وسى جولعى قۇس قۇبىلۋىنىڭ ايىپ-توركىنى ادامدار اشكوزدىگىنە ۇكىم ىزدەيدى. تابيعاتپەن ساناسپايتىن دا، باس پايدا ءۇشىن ازاپپەن تالاساتىن دا، جاراتىلىستىڭ ەڭ اقىلدىسى دا ادامدار بولىپ شىعاتىنى نەلىكتەن ەكەن؟! مىناۋ تاۋ-تاس، قارا جەردەن باسقاسى بۇعىپ قالعان، جالىن شاشقان شىلدەدە وزەكتى ساعالاعان بەيكۇنا شاعالا قاپەلىمدە تىنىشتىعىنان ايرىلدى. وقىس زىركىل-گۇرسىلدەن قۇلاق تۇنىپ، شىتىناعان ۇشقىننان كوز قارىعادى.
سۋ استىنداعى سۇڭگۋىرگە ۇقساپ سۇلىك تۇستەس قورعانىش كيىممەن تۇمشالانعان تورتەۋ قايراڭداپ قالعان زىڭكيگەن كەمەنى وتقۇيمامەن تىلگىلەپ جاتىر. دۇنيەدەگى ەڭ بەيبىت كاسىپ يەسى بالىقشى قاۋىم ءۇشىن بۇل ارەكەت تۇششى ەتىنە اششى تاياق تيگەندەي. سىر مەن ءامۋدىڭ ارقىراعان اعىسى تەربەتكەن تەڭىزدىڭ تايداي تۋلاعان تولقىندارىندا ويناقتاعان ايدىن ايباتى بۇل كۇندە جاعالاۋدا شوككەن تۇيەدەي، بەلگىسىز وباداي مۇلگيدى.
- 1 -
بارماقتاي جۇرەگىنىڭ قان تارماعى جارىلارداي بولىپ، قولاعاشتاي كەۋدەسى ءبىر ۋىس ماقتا سىندى بۇرىسكەن بەيباق قۇس اۋەلدە قوس قاناتىن تىكتەي المادى. قىرىنداپ، قالباڭ-قۇلباڭ تىكتەلىپ بارىپ، زەڭگىر كوككە كوتەرىلدى. زوبالاڭ تۋعان شاعالادان باسقا اينالادان وزگەشە ابىگەر بىلىنبەيدى. تارتىلعان تەڭىز تابانىنان تۇتامدانعان تۇزدى توزاڭ جەرگە جەلىمدەي جابىسىپ بەدەرە قالعان. ويناقشىعان بۇلت تا جوق. كۇن قىزۋى اسپان استىن قايناعان اۋامەن قۋىرىپ بارادى...
ارينە، قۇس ادامشا ويلاي المايدى. ءبارىبىر ولارعا دا جانداۋا تۇيسىك مازا بەرمەيدى. ەكولوگيالىق لاڭدى الدىمەن سولار سەزىنگەن شىعار. شالقىپ جاتقان تەڭىزدى بۇلاردىڭ دا اڭسايتىنى انىق. بوزامىق تۇزدى شاڭ قاناتتارىنا كىرىگىپ، ماقپالداي قاۋىرسىنىن كەبەرسىتىپ تاستايدى. سۋ كورسە، قونا قالىپ، ساباتتاۋ — كەيىن پايدا بولعان ءۇردىس.
الگى الەم-تاپىرىق شاڭ-شۇڭ، وت بۇرعى جارقىلىنان شوشىنعان شەتتەۋىك شاعالا جانۇشىرىپ اسپان كەزگەندە، تومەننەن ويماقتاي سۋاتتى كوزى شالىپ، كوز الدى بۇلدىراعان كۇيى توپشىسىن بۇكتى. قۇنىققان جانداردان باس ساۋعالاعان ونىڭ تاعى دا تويىمسىزدىق قۇربانى بولماسىنا كىم كەپىل؟! باقىتىنا قاراي، بەيبىت تە پەرىشتە پەيىلگە تاپ كەلدى.
تاڭات بۇرىنعىداي كوزىن ۋقالاي-مۋقالاي بىردەن سىرتقا ۇمتىلمادى. دالىزدەگى قولجۋعىشتان قايتتى. ۇي-ىشىندەگىلەردىڭ ازانعى قام-قارەكەتىن شولىپ تۇر. انەكەي، اتاسى بۇگەجەكتەپ ساراي جاقتا ءجۇر. اجەسى ساجدەدەن باسىن كوتەرمەيدى. شەشەسى تاڭعى داستارحان قامىندا. اكەسى جۇمىسقا ەرتەلەتىپ كەتكەن. قارىنداسى كورپەدەن باس قىلتيتادى. ول جىم-جىرت كورىنىستەن تەز وقشاۋلانىپ، اۋلاعا اسىقتى.
— تاڭاتجان، اتاڭدى شايعا شاقىر! — دەگەن انا ءۇنى ىركىلتسە دە، ەكى كوزىن قورا بەتتەن ايىرمايدى. ەسىل-دەرتى ونداعى قاناتى توبارسىعان شاعالانىڭ قاندايلىق كۇيدە ەكەندىگىنە اۋعان. بالا قيالى «قۇستاردىڭ قارا شاڭىراعى ىسپەتتەس اسپان مەن ايدىن سياقتى جەر بەتى ۇلپاداي ۇياعا اينالىپ كەتسە عوي، شىركىن؟!» دەگەن ءتاتتى ارمانعا دا ويىسادى. بۇلتپەن تىلدەسىپ، تەڭىز وپكەن ءپارۋايىن-پاسان قاناتتى مۇساپىرلىك نالاسىنا قالاي دۋشار بولدى؟استاۋداعى سۋدان سايا ىزدەگەنىڭ قاي ساسقانىڭ؟ «سۋعان كەتكەن تال قارمايدى» دەيتىن كىرىپتارلىققا سەنى قانداي كۇش يتەرمەلەدى ەكەن؟!
قورانىڭ باكەنە تەرەزەسىنەن بارلاپ ەدى: كەرگى تومارعا قوناقتاعان شاعالا كەشەگى بۇرىسكەن كۇيىنەن تاپجىلماپتى. ۇرپيگەنى سونشالىق، بوزتورعايدان بەتەر شۇقىرايىپ كەتكەن. قايتكەندە دە قۇس جانارى قۇپياسىن ۇستاتپايدى. مال تولىندەي جاۋتاڭداۋ نىشانى بۇلاردان تابىلمايدى. مونشاقتاي قاراشىقتارىندا بەلگىسىز سۋىقتىق، بالكىم، اسىرە ساقتىق ۇشقىنى قىلاۋلايدى.
جۇبان قارت نەمەرەسىنىڭ دەگبىرسىزدەنۋ سەبەبىن بىردەن ۇعىندى. قاپالى قۇس قوراعا ەنتەلەگەن ەكەۋدى جاقتىرماعان كەيىپتە وقىس قوزعالاقتاپ، تومار ۇستىندەگى تەپە-تەڭدىگىن ازەر تۇزەدى. كوپتى كورگەن قارت اقىلى تاڭاتتىڭ ساناسىنا سىڭە قويعان جوق.
— بالام-اۋ، كوگەرشىننەن باسقا قۇس قولعا ۇيرەنۋشى مە ەدى؟ شاعالا دەگەن تەڭىزدىڭ ەركە سىلقىمى عوي. قاماۋ كورمەگەن قۇس قۇسالانىپ-اق قۇريدى. جايىنا جىبەر، وبالىنا قالما!
- 2 -
تاڭات العان بەتىنەن قايتپادى. الدىمەن شويىن استاۋدىڭ تۇبىندەگى ساز قابىرشاقتارىن قىرعىشپەن شىقىرلاتىپ قوپسىتتى. كىرپىش باسۋعا دايىندالعان ساز ەرىتىندىسى شەرلى شاعالانىڭ قانات قاۋىرسىندارىن شاتاستىرىپ تاستاعان ەكەن. قوس شەلەك سۋدى كۇن كوزىنە قويىپ، جىلىعاسىن سازعا باتقان شاعالانى شايىندىرىپ الماق. وعان دەيىن مونتيعان قۇستى سۋلى تازا شۇبەرەكپەن سۇرتۋگە كىرىستى. بالا الاقانى جۇپ-جۇمساق بولعانىمەن، سازدى شوگىندى قاتقان بالىق قالاشىنداي ەتىپ جىبەرگەن قانات قول تيگەن سايىن سىزدايتىن ءتارىزدى. شاعالانىڭ سۇلق تۇسكەن تۇرقى «ەشكى قىرىققان سايىن ءبىر ولەدى» دەيتۇعىن ەجەلگى ءۋاجدى ەسكە سالادى. سۋعا مالشىنعان قۇس دەنەسى ءدىر-دىر ەتىپ، قورقىنىشىن باسا الماي الەك. اۋ تاراشتاعان بالىقشىعا ۇقساپ، ۇيىسقان قاۋىرسىنداردىڭ بىرتىندەپ ارا-جىگىن ەپپەن ارشيمىن دەپ تاڭاتتىڭ تۇلا بويى تەرگە مالشىندى.
اتاسى كۇلىمدەگەن كۇيى تورگە وزدى. نەمەرەسىنىڭ شولدەگەن شاعالانى وبەكتەپ، اراشا تۇسكەنىنە ىشتەي توعايدى. العاشقى مۇشەلگە اياق باسۋى ىزگىلىكپەن ورنەكتەلگەنىنە بەك قۋانىشتى. «ادال بولادى، ادام بولادى ەكەن، قۇلىنىم!» دەپ ساقالىن ساندەپ ساۋمالاپ، تاۋبە تىلەگىن ەشكىمگە دابىرا قىلماستان كوڭىل تۇكپىرىنە ۇيالاتتى. تاڭاتتىڭ اتىس-شابىس، دىردۋ جايلاعان كوكساندىققا تاڭىلماي، شاپاعاتتى تابيعاتتان تابۋعا زەيىلى جەتكەنىنە تاڭىرقاۋلى.
ون ءۇش جاسار ارمانشىلدىڭ ويىنا نە كەلىپ، كەتپەي جاتىر؟! شاعالانىڭ تۇبىتتەي ءجۇنىن توگىلدىرىپ، مايدا تاراقپەن تاراعىسى دا بار. قورا اۋزىنا جەلدەتكىشتى جاقىنداتىپ، سامال لەپپەن قۇس ءۇستىن قۇرعاتۋدى دا بوتەن كورمەيدى. وسىلاي جاساماعان كۇننىڭ وزىندە بالا مەن قۇستىڭ پاك بولمىسى قوجايىن مەن ءپىرادار جىگىنەن اجىراپ ۇلگىرگەن-دى.
الگىندەگىدەي ەمەس، سۋى سورىققان، ءۇستى-باسى قۇرعاي باستاعاندىقتان با، قاناتىن ءبىر جازىپ، ءبىر جيىرىپ تومار تاياقتى سەلكىلدەتىپ جىبەرگەن قۇسقا الاقانىن ەركىن سوزدى. تەڭىز توتىسى ادامي جان جىلۋىنان تىنىشتىق تابىن سەزىنگەندەي وڭ-سولىن شولا باستادى. كوز قيىعىنداعى جاڭا ورتانى تانۋ نىشانى سەكەمدەنۋدى ۇمىتتىرىپ جىبەرگەندەي.
بۇل وزگەرىس تاڭاتتى شاعالادان ايرىلىپ قالماۋ امالىن ويلاستىرۋعا ءماجبۇر ەتتى. باستاپقىدا زىمىراعان بەتىندە شويىن سۋاتتىڭ كەدىر-بۇدىر جاقتاۋىنا سوعىلعاندا، قولتىق استى قانتالاپ، توپشىسى ءىسىنىپ كەتىپتى. اۋەلى ونە بويىن قۇرساپ تاستاعان سازدان ارىلتقانىنا ريزا بوپ ارقانى كەڭگە سالعان. ەندى قورا ىشىنەن قالايدا تورمەن بولەكتەپ ۇستاۋ كەرەك. قاناتتى اتاۋلىعا اسپان استى كەڭىستىگىنەن باسقانىڭ ءبارى تارلىق ەتەدى. ەڭ جەڭىلى، تورعايعا دەيىن قارلىعاشتىڭ نەمەسە قاراعۇستىڭ ۇياسىنا بۇل جالعاندا ەش ماڭايلاماس. جارعا جاپپاي جىبىرلاتىپ ۇيا سالۋ شاعالاعا جاراسپايدى. ونىڭ توسەنىشى نۋ قۇراق. جايداق شالعىنعا قوناقتاي بەرمەيدى.
تۇسكى اس ۇستىندەگى ۇي-ىشىلىك اڭگىمە قۇسقا قامقورلىق جايىن ءبىراز قاۋزادى. اتاسى اۋىلداعى بالىقشى ىنىسىنەن تابىلسا، جىلىم تورىن، بولماسا اۋ الدىرىپ بەرەتىن بولدى. اكەسى قۇرىلىس دۇكەنىنەن جىڭىشكە سايعاۋ ىزدەستىرمەك. بالعا-شەگە قاي ۇيدەن دە تابىلماي ما، ول جاعىنا الاڭداعان جوق. اجەسى توي-دومالاقتان جينالىپ قالعان جىرتىس قيىندىلارىنان اسپالى جەلپىنشەك جاساپ بەرۋدى كەلىنىنە مىندەتتەدى.
- 3 -
— بۇل جاي قاڭعالاقتاعان قۇس ەمەس، شىراعىم. بوساعامدى پانا تۇتقانىن جاقسىلىققا جوريمىن. ينشاللا، شاڭىراعىمىزدان قورعانسىزعا عانا ەمەس، كوپكە سۇيەۋ ۇرپاق شىعاتىن ءتارىزدى. كەزدەيسوقتىق دەي المايمىن. تاڭاتجان بيىل ون ۇشكە تولادى.
رابيعا اجەنىڭ ءسۇتتى شايدى ودان سايىن قويۋلاندىرعان تەرەڭ ءتالىمى ەندى ءبىرىڭعاي كەلىنى بانۋعا باعىشتالدى.
— ءبىزدىڭ تۇقىمنىڭ قانى تۇششى. الدامشىلاردىڭ قىزىل شوقتاي قىزعانىشىنان تىكسىنەم. سول ءۇشىن، كىم نە دەسە و دەسىن، قورا مەن ساراي ارالىعىنا قىزىلدى-جاسىلدى جەلپىنشەك تارتىپ تاستاڭدار.
بانۋ ەنەسىنىڭ ادامدار اراسىنداعى قاراۋلىق تۋرالى سارقىلا سويلەۋىنەن سەكەم الىپ، جەلكىلدەپ وسكەن جاس قۇراقتاي تاڭاتى مەن نۇرايانىنا سىرتتاي ەمىرەنىپ كوز تويدىردى. داستارحاندى تەز جيىستىرىپ، ەنە تاپسىرماسىن جەدەلدەتىپ ورىنداۋعا كىرىستى. قىزىل، جاسىل، سارى ءتۇستى شۇبەرەكتەر قيىندىسى جاۋىننان كەيىنگى كەمپىرقوساقتاي كەرىلە قالدى. اجە ىرىمىنان قىزاراقتاعان تاڭات مىنا كورىنىستەن باعدارشامعا ۇقساستىق تاۋىپ، مىرس ەتتى.
— ەندى قولعا الا تاياق ۇستايتىن شىعارمىز. قايداعىنى شىعارىپ، — دەپ كۇمىلجىدى.
سالدەن كەيىن ۇيدەگى كەڭەس ۇمىت قالدى. قايتادان شاعالانى توڭىرەكتەدى. ازىرگە ەسىككە امالداپ ەسكى شىلتەردى ءىلىپ قويدى. قۇس كەۋدەسىن تىكتەي باستاپتى. ەشكىمدى جولاتقىسى جوق. كەشەدەن بەرى ءنار تاتپاعانىمەن، قيمىلى قۋناق. قاناتتىلاردىڭ سىرت كوزگە اش-توقتىعى بىلىنبەيتىن جۇمباق قاسيەتىنە بالانىڭ زەردەسى جەتپەدى. اۋەلدە تاماقتاندىرعاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ بازاردان ءبىر دوربا بيداي اكەلدى. ۋىستاپ شاشىپ ەدى، شاعالا دانگە سەلت ەتپەدى. تاۋىقتارداي تەرىمشىلەۋگە تۇمسىعى قۇرعىردىڭ شانىشقىداي جالاڭداۋى بوگەت سياقتى. بولماعاسىن كومەش ناندى بولگىشتەپ الدىنا قويىپ ەدى، وعان دا جولامادى.
بالادان مازا كەتتى. اراشالايمىن، اسىرايمىن دەپ ءجۇرىپ شاعالانى اشتان ءولتىرىپ السا، وكىنىشى ەستەن كەتپەس. قاتارىنا كۇلكى بولماسا جارار ەدى. تاڭات وي تورىنا مىقتاپ شىرمالدى. امال جوق، ۇلكەندەر كەڭەسىنە قۇلاق تۇرۋگە تۋرا كەلدى. اتاسى باسىن شايقادى.
— قايدام، ءۇي قۇسى ەمەس قوي. دان-پانگە مويىن بۇرماس. ۋاي، سانجار، وسى كۇنى بازاردا مايدا بالىق ساتىلا ما؟ تورتا-پورتا تابىلسا، شاعالانىڭ قالايتىنى سول بولار. تاڭاتجانعا باعا المايسىڭ دەسەم، كەلىسپەيدى، ءجۇدا، — دەپ تىعىرىققا تىرەلگەن نەمەرەسىن اياپ تا كەتتى.
ءوزى دە ۇلدان كىندىكتەن جالعىز سانجار ۇرپاق جالعار تۇڭعىشىنىڭ مەسەلىن قايتارمادى. سۋدان شىقسا جانى قوسا جوعالاتىن بالىق مىناۋ قازانداعىدان باسقاعا كۇمانمەن قاراتاتىن كۇيىپ تۇرعان كۇن استىندا ساتىلۋشى ما ەدى؟ شىبىن قاپتاعان جابىق دۇكەندە تەك تۇزدالىپ، ىستالعان بالىق قانا كوزگە شالىنادى. جوتاسىنان ماي توگىلگەن جايىن كەسپەلەرى مەن ءتىل جالاتقان اقبالىق ەرىكسىز اربايدى. الىپساتارعا سازان، ءدوڭماڭداي، ەڭ كەمى شورتان مەن تۇقى، تىران مەن كامبالا كەرەك. ولار قىلاعايعا قول بىلعامايدى. ال ءتىستى دەگەنىڭ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقان. اۋدان، جىلىمنان سۇزىلگەن بويدا سىرت ايماقتىڭ «سىرتتاندارى» اقشا سىرتىلىمەن جەر اسىرىپ جىبەرەدى.
- 4 -
سانجار شىنىمەن ساسايىن دەدى. بالاسىنىڭ تالابى سالعاننان ءپاس بولعانىن قالامادى. ويىن دەسە، ىشەر اسقا قاراماي، ءۇي كورمەي كەتەتىن بوزوكپەلەر از با؟! تاڭاتتىڭ ۇيگە اينالىپ، ونىڭ ۇستىنە تابيعاتپەن دوستاسۋى جايشىلىقتا ىزدەگەندە تاپتىرماس ساتتىلىك قوي. دەمەك، قالايدا مايدا بالىقتى ىزدەپ تابادى.
جۇمىسىنان سۇرانىپ قالاداعى بالىق وڭدەۋ زاۋىتىنا توتەلەدى. باستىعى اۋىلداس اعا بولاتىن. قوسجاردان مۇندا اندا-ساندا ءتىرى بالىق تا جەتكىزىلىپ تۇراتىن. بىلايعى ۋاقىتتا سالەم-ساۋقاتقا ەلپىلدەي قويمايتىن، تىلدەسۋ نۇكتەسىن قاشىق ۇستايتىن بەكەت بالا مەن شاعالا تۋرالى وتىنىشكە ءجىبۋ كوڭىل ءبىلدىردى.
— نە دەيدى، شاعالانىڭ دا ءۇيدى پانالاعانى ما؟! تەڭىزىنە قوجالىقتان ايرىلعان بالىقشىنىڭ كەبى ەندى قۇستاردىڭ باسىنا تونگەنى مە؟ ويپىرماي، دۇنيە نە بولىپ بارادى؟
مۇنىڭ دا ىشىندە ءبىر قىجىل قايناپ جاتىر. جاعالاۋدى كەشىپ ءجۇرىپ قيساپسىز بايلىقتى قالايشا تالان-تاراجعا سالۋعا بولادى؟ ءوزى باستاپ، ءوزى اياقتاعان بۇقپا سىردىڭ ايتىلار جەرى بۇل ەمەسىنە تۇزەتۋ ەنگىزىپ، اڭگىمە اۋانىن دەرەۋ باسقا ارناعا بۇردى.
— ىنىشەكتىڭ نيەتى تاماشا! قانشا ايتقانمەن، بالىقشى اۋىلدىڭ نەمەرەسى عوي. بۇل باستامادا ەرەكشە ىقىلاستىڭ ۇشقىنى جاتىر. ءوزىڭ بىلەسىڭ، ءقازىر بالىق بىتكەن ۋىلدىرىق شاشىپ، اۋلاۋعا رۇقسات جوق. توڭازىتقىشتا جەم جاساۋعا جيناپ قويعان ازداعان ايناكوز، تورتا بار ەدى. ءجىبىتىپ شاعالاعا بەرۋگە جارايتىن شىعار. سودان ءبىر تورقالتاسىن بوساتايىن، — دەپ كىسىلىك تانىتتى.
نە دەگەنمەن قولى اشىلۋىمەن كوڭىلى تولماس كۇڭكىلى قاتار جۇرەتىن كوپتى كورگەن ازامات بىلتە شامداي سونۋگە اينالعان ءۇمىت وتىن مازداتتى. سانجار جولشىباي كەرەكتى سىرىقتارىن دا ىلە كەتتى. بالاعا بايەك بولۋدا كەيدە اكەلەردىڭ انالاردان بەتەر الاسۇرىپ، تەز كۇيزەلەتىنىن سانجار وسى جولى ايقىن سەزىندى.
دوربا تولى تورتانى كورگەندە، تاڭاتتىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماي، الاقانىن شاپاتتاي بەردى. اناسى توڭ بالىقتى قانجىلىم سۋعا سالىپ، جىگىن اجىراتتى. سالدەن كەيىن قابىرشاعى جالت-جۇلت ەتكەن قىزىل قانات قول باسىنداي تورتالار تاباعا سۇرانىپ تۇرعانداي تابەت شاقىردى.
اكەسى ەكەۋى قورانىڭ كۇنگەي قاپتالىنان قۇسقا ارناپ كۇركە تارىزدەندىرىپ قالقا سوقتى. اتاسى باعانا اۆتوبۋس جۇرگىزۋشىسىنەن اۋىلداعى تولەش دەگەن بريگاديرگە ساۋال ايتقان. ەرتەڭگى ساپاردا بۇيىمتايى قولعا تيمەك.
تاعى ءبىر قاجەتتىلىكتىڭ ۇمىت قالىپ بارا جاتقانى ويعا ورالدى. شاعالا تۇگىل تاۋىقتىڭ ءوزى تۇنەمەلىك قاماپ قويعاندا بولماسا، قوناقتاپ اياق تالدىرعاندى قولاي كورمەيدى. شەكسىزدىككە ۇيرەنگەن كەرەگە قانات شاعالاعا تۇبىندە باسقاشا جاعداي جاساۋ كەرەك.
بالا جادىندا وڭىرگە بەلگىلى قولونەر شەبەرى زيات قارتتىڭ سيىر مۇيىزىنەن بەدەرلەگەن تەڭىز سۇلباسى قىلاڭ بەردى. ەندەشە قورانىڭ ىشىنەن كىشىگىرىم شۇڭقىر ويىپ، سوعان دالاداعى ۆاننانى ورناتسا، اينالدىرا قۇم توكسە، شامالاپ جوڭىشقا توسەسە، شاعالا بويىن جازىپ كەتەرى حاق.
- 5 -
تاڭات كۇنى ەرتەڭ قالا ىرگەسىندەگى قايتقان تەڭىز ۇلتانىنان قاپقا قيىرشىق قۇم تولتىرىپ، باقالشاق تەرىپ، شولدەگەن شاعالاعا جاساندى جاعالاۋ جاساۋ قامىنا كىرىسپەككە بەل بايلايدى.
و، توبا، بۇگىن دە تۇنگى ۇيقى ۇباق-شۇباق كوش بويىندا ءبىر قالعىپ، ءبىر ويانعان جولاۋشىداي كۇي كەشتىردى. تۇسىندە ءبىر توپ شاعالا مۇنى كۇن اپتابىنان قاناتتارىمەن كولەگەيلەپ اينالا ۇشىپ ءجۇردى. اسپانداعى جوڭكىگەن بۇلتتار بىرەسە شىمىلدىق، بىرەسە اق وتاۋ تارىزدەنىپ قۇبىلادى. شاعالالار شاڭقىلىنان قۇلاق تۇنادى. قوراداعى جالقى قۇس بۇل تانىس داۋىستى ەسىتىپ قالماسا ەكەن دەگەن قاۋىپتەن شوشىنعان تاڭاتتىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلدى. بىردەن قوراعا ۇمتىلدى. فونار ساۋلەسى بۇرىشتا شۇڭكيگەن شاعالانى جاناپ ءوتتى. ايتەۋىر امان ەكەن. قاراڭعىلىقتى قاق جارعان جارىقتان تايسالعان ءتۇرى بار.
دالا ءتۇنى تىنىشتىق جامىلعىسىنا ۇقسايتىنىن ءدوپ باسقان بالالىق قيال جۇلدىزداردىڭ جىمىڭداۋىن تىلسىم تىلىمەن قالاي سوزگە اينالدىرۋعا بولاتىنىن ويلانىپ، شاقشاداي باسىن شاراداي قىلدى. كوكەيگە كەپتەلگەن ىشكى داۋىس «قۇس جولى» دەيتۇعىن اڭىز سىلەمىنە دە ىلەستىرىپ اكەتەدى.
شىنىمەن-اق قىزىق قۇبىلىس. ايسىز تۇندە اعاراڭداپ جاتاتىن قۇس جولى دەگەنىمىز اسپانداعى سىرعاناق سياقتى عوي. الدە انالاردىڭ اق تۇبىتتەن توقىلعان شالىسىنە ۇقساي ما؟ ايتەۋىر، كوك ءجۇزىن كۇندىزدىڭ وزىندە بورمەن سىزعانداي ەتىپ كەسكىندەگەن دىبىستان دا جىلدام ۇشاقتار قولتاڭباسىنان الدەقايدا كوزگە ىستىق كورىنەدى. جەر بەتىندەگى «ۇلى جىبەك جولى» سەكىلدى ادامزاتتىق قارىم-قاتىناستىڭ ءبىر بەلدەۋى مەنىڭ دە تۋعان جەرىمدە سىرىن بۇگىپ جاتىر-اۋ...
ال ايگىلى قۇس جولى ەشقانداي مەنشىككە تەلىنبەيدى. تىرنالار ءانىن، كوش قۇراۋ ءسانىن كىم قادىرلەمەيدى؟! شىركىن، شاعالالار دا سونداي ءبىر تانىلماعان قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنسە عوي؟!
ۇيقى جايىنا قالدى. ءتاتتى ويلار شىرىن جالاتقانداي. ادەتتە، ءتۇن الەتىندە جاسى ۇلعايعان ادامدار عانا سىرتقا جيىرەك شىعاتىن شىعار دەپ شامالايتىن تاڭات كوڭىلدى الاڭ جايلاسا، بەيمازالىق قاقپاسى داناعا دا، بالاعا دا بىردەي ايقارا اشىلاتىنىن ۇعىندى. ۇيقىنى جالعاستىرۋدان گورى تاڭنىڭ ەرتەرەك اتۋىن تاعاتسىزدانا كۇتتى.
تاڭعا سالىم كوزى ءىلىنىپ كەتكەن. كورشىنىڭ تارعىل مىسىعى شارباقتىڭ قاڭىلتىرمەن قىمتالعان تۇسىنان كەۋلەپ ءوتىپ، قورا ەسىگىنە بارىپ قالعان ەكەن. سونىڭ سالدىر-گۇلدىرى وياتىپ جىبەردى. تاڭات يت تالاعان مارعاۋدىڭ تىشقان اۋلاپ تا قارىق قىلماعانىن كەلەمەجدەپ تە قويادى. «دامەسىن قارا ءوزىنىڭ! شاعالانىڭ شاپپاداي وتكىر تۇمسىعى سەنى جولاتا قويار؟! سويتسە دە مياۋلاعانىنىڭ ءوزى ءمۇلايىمسىپ، ءازىر استىڭ اتاسىنا اينالعان قاۋقارسىزدان ساقتانباي بولماس دەپ پىكىر تۇيگەن بالا شارباقتىڭ قۋىس-قولتىقتارىن سازبەن، قۇممەن تاپتاپ بىتەپ تاستادى.
بۇگىن توعىز جاسار قارىنداسى دا ەرتەلەتىپ، اعاسىنىڭ قاسىنان شىقپاي ءجۇر. قۇسقا قامقورلىق وعان دا وي سالىپتى. تاڭ اتپاي جاتىپ اقىل قوسىپ ۇلگىردى.
— اكۆاريۋمداعى بالىقتاردى جۇتاتىن شىعار، ءا ؟! ءبىزدىڭ سىنىپتا ۇيىندە بالىق وسىرەتىندەر بار. سولاردان سۇراستىرسام قايتەدى؟
- 6 -
تاڭات قارىنداسىنىڭ تاۋىپ ايتقان ۇسىنىسىن بوتەن كورگەن جوق. ەگەر شاعالاسى تۇسكىر ءولى تورتادان السا، وندا، امال جوق، مىنا نۇراياننىڭ ءسوزى ءجون بولادى. دەمەك، تانىس بالالاردان اكۆاريۋم ۇستايتىنداردى وسى باستان سۇراستىرىپ قويۋ كەرەك. ول قارىنداسىن ارقادان قاعىپ: «جارايسىڭ، تاپقىر ەكەنسىڭ!» — دەپ كوتەرمەلەدى. نۇراياننىڭ ءجۇزى جايراڭ قاقتى.
تۇسكە تامان اۋىلدان جىلىم تور، اۋ سالىنعان ءبىر قاپشىق سالەمدەمە جەتتى. اتاسى ءسوزىنىڭ جەردە قالماعانىنا ءماز.
ۇيدەگىلەر تاڭاتقا بوگەت بولماۋعا تىرىستى. ارتىق-كەم اقىل-كەڭەستىڭ دە ەندى كەرەگى شامالى ەدى. قورانى قۇسقا بەيىمدەپ جابدىقتاۋعا نە كەرەكتىڭ ءبارى بار. امال جۇرمەي تۇرعان جالعىز كەدەرگى — قاناتتىنىڭ ەكى اياقتىدان شوشىنۋىن سەيىلتۋ. بالا دا ءىستىڭ ىڭعايىنا قاراپ ارەكەت جاساماق. مانا شاعالانى جالاڭ قولمەن سيپاعاندا، ابايسىزدا تۇمسىعىنا شوقىتىپ العان. بۇل جولى قولعابى قاسىندا. بۇركىتشىلەردىڭ شىنتاققا دەيىن قورعايتىنىن ەسكەرىپ، ساقتىق ءۇشىن جەڭىل بىلعارى كۋرتكاسىن كيدى. بەت-اۋىزدى جاۋىپ تۇراتىن باس كيىمدى دە ۇمىتپادى.
جىلىم تور مول ەكەن — قوس قاباتتاپ قابىرعا مەن ەسىك اراسىنا شەل قالدىرماي تورلاپ بولدى. كەشەگى بولجامداعان جوباسىن ىسكە اسىردى. اۋلاداعى شويىن جاقتاۋلى ۆاننا شۇڭقىرعا قونا كەتتى. قىستا قالعان كوكشۋلان پىشەننىڭ ءبىر باۋىن بوساتىپ، اينالدىرا جايىپ تاستادى. ۆەلوسيپەدپەن ىزعىتىپ وتىرىپ، تەڭىز جاقتان شاعىر تاس قيقالارى جىلتىراعان شەگە قۇمنان ءبىر قابىن اكەلدى. باقالشاق پەن ساۋدىراعان ۇلۋ تاستاردى دا ەداۋىر جينادى.
كەشكە دەيىن كوپ شارۋا تىندىردى. اسىرەسە، شومىلۋعا ارنالعان ءۇي ۆانناسى شۇپىلدەگەن سۋعا تولعاندا، شاعالا كادۋىلگى شاڭقىلىنا باستى. ءبىراز ۋاقىت باۋىرىن باتىرىڭقىراپ، قاناتتارىن قيالاي تاراعىشتاپ سۋ استىنا جىبەردى. تاياز ەكەنى شولتاڭ ەتىپ ءبىلىنىپ قالدى. تەرەڭدىگى الدەنەشە قۇشاق شالقار ايدىنعا نە جەتسىن؟!
جوق، بۇل تۋراسىندا قورانى قۇس كەتەگى دەي الماستاي. تاڭات مۇنداي قورشاعان ورتاعا قۇرمەت مىسالىن بۇرىن-سوڭدى كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەس. گەوگرافيا، بيولوگيا ساباعىندا دا ايتىلماعان. ءبىر ءسات بالالىق جان دۇنيەسىن ماقتانىش سەزىمى بيلەدى. بويىن راحات كۇشى كەرنەدى.
بالا قاشاندا اناعا ۇيىرسەك. تاڭات شەشەسىنە شاعالا جاراقاتىنا بايلانىستى ويىن جەتكىزدى. ۇيدەگى دارى-دارمەكتىڭ قولايلىسىن رەتتەدى. شاعالانى قۇشاعىنا ەندىرە وتىرىپ، قولتىعىنداعى ەتى اشىلعان تۇستارعا سورماقتا تارتتى. قۇس العاشىندا تىپىرلاعانىمەن، ماي سىڭگەن جىلى دا جۇمساق ماقتا دەنەدەگى تىتىركەنۋدى تارقاتىپ جىبەرگەندەي. موينىن سوزىپ بالانىڭ يىعىنا توسەگەندەي بولدى. تاڭات تا سەسكەنۋدى ەلەستىرمەي، شاعالانىڭ مامىق قاتپارلى ءبۇيىرىن سيپالادى. سول اسەرمەن توپشىنىڭ دۇمپيگەن بۋناعىن ىسىك قايتاراتىن بالزام جاعىلعان داكەمەن تاڭىپ تاستادى. قۇس شىنىمەن تىنشۋ تاپتى.
قىزىقتىڭ كوكەسى الدا ەكەن. شاعالانى تاماقتاندىرۋ قيىنداۋ بولاتىن ءتۇرى بار. ۇسىنعان تورتانى تۇمسىعىمەن جاناپ ءوتتى دە قويدى. قانشاما اشتىق قىسسا دا، كومەكەيگە قىلق ەتكىزە سالۋعا اسىقپايدى. تاڭات بەس-التى ايناكوزدى لەگەندەگى سۋعا شارشى ۇيالاتىپ ورنالاستىردى. پىشەن ۇستىنە دە ەكى-ۇشەۋىن جايىپ تاستادى. تەڭىز ءيسىن ساعىنعان شاعالا ادام اياعى باسىلدى دەگەنشە تابان استىنداعى بالىقتى قۇنجىڭدايتىنى ءسوزسىز.
- 7 -
تاڭات بۇدان ءارى قۇس جانىندا ايالداي بەرۋدىڭ ارتىقتىعىن ۇعىندى. ەسىكتى جاۋىپ، كىلت سالار كوزدەن باقىلاعاندى ءجون كوردى. ماقۇلىقتا دا مىنەز بولاتىنداي. الگى ازىردە تۇيلىگىپ تۇرعان شاعالا شامالىدان سوڭ قوديلانىپ بالىققا باس سالدى. سۋداعىسىن ءبىر-اق تالمادى. ءشوپ ۇستىندەگىسىن شانىشقىمەن تۇيرەگەندەي ەتىپ كومەيىنە قىلق ەتكىزدى. ەكى كۇننەن بەرگى ءنار تاتۋى عوي، تورتاسى، شاباعىن قوسقاندا ون شاقتى بالىقتى جەمساۋىنا جونەلتتى. قاۋى، ۇپىلدىرىگى ارالاس پىشەنگە باۋىرىن توسەپ، اۋناقشىپ جان ءرايىسىن تاپقانداي.
قۇس قاماعان قوراعا تازا اۋامەن بىرگە تابيعي جارىق تا كەرەك. ەسىكتى اشىپ تاستاۋى مۇڭ، شاعالا سۋ تولى ۆانناعا سىرعىدى. تۇپ-تۋرا ايدىندا جۇزگەندەي مامىرلاپ قالىپتى. ىشكە ساف سامالدى ىلەستىرىپ، كۇن ساۋلەسى قيعاشتادى. سىرتتاي قاراساڭ اپ-ادەمى كورىنىس. قوس قۇلاش جەردە جاعالاۋعا ءتان جاراسىمنىڭ ءبارى بار. شارايناداي مولدىرەگەن سۋ، سۋسىلداعان قۇراق، شەگە قۇمعا ورنەك سالعان باقالشاقتارعا تەڭىز تىرلىگىنىڭ شولعىنشىسى شاعالا قوسىلعاندا، اشىق اسپان استىنداعى داپ-دايىن ەكولوگيالىق پارك تارىزدەنەدى. ەندىگى جەتپەي تۇرعانى — قايىق. ءجۇدا، تاماشا!
جاقسى اسەر جاڭالىق سياقتى: كورگەندى راحاتتاندىرىپ، ەستىگەندى جەلپىندىرىپ جىبەرەدى. اعاسىنىڭ دالادا ۇزاعىراق ىركىلگەنىن بايقاپ قالعان قارىنداسى جۇگىرىپ جانىنا كەلدى. بىردەن قورا ىشىنە ءۇڭىلىپ، سۋ بەتىندەگى قالقىعان قۇس قيمىلىنان كوز ايىرار ەمەس. جىلىم تورىنا بەتىن تاقاپ، الدەنە دەپ سىبىرلايدى. شىداماي داۋىستاپ جىبەردى.
— قاراشى، تاڭات! ءۇستى كىر كويلەك سياقتى ابدەن ۋماجدالىپتى. جۇمساقتاۋ كيىم ششەتكاسىمەن تازالاسا قايتەدى. قاناتتارىنداعى سىباستى ماسساج تاراعىمەن كەتىرۋگە بولادى.
— جاي سويلە. ۇركىتىپ جىبەرەسىڭ. ماڭىنا جولاۋ وڭاي دەيمىسىڭ. قارامايسىڭ با، قولعاپ كيىپ شاققا جاقىندادىم. شاعالا قىزعانشاق بولادى ەكەن، نۇرايان. تورعا قاراي ۇمتىلسا، قايتەسىڭ؟ ابايلا! — دەپ قارىنداسىن قاقپايلايلاعان اعاسى ونىڭ ناركەز جانارىنداعى ءالسىزدى ايالاۋ ۇشقىنىن كورىپ ەلجىرەدى.
وزدەرى دە اتا-انانىڭ قانات-قۇيرىعىنداي باۋىرلاردىڭ جۇرەگىنەن جاۋراعاندى جىلىتارداي ءبىر تۇتام وت ءارقاشان تابىلارىن شاعالا قايدان سەزىنسىن؟! بالكىم، جاراتىلىس تولقىنى رۋح ىرعاعىن دەنەمەن ەمەس، دەممەن دە بىلدىرەتىن شىعار. سولاي بولسا، قۇستاردىڭ قاي-قايسىسى دا ادامزات ارمان ارقىلى عانا شارلاي الاتىن اسپان الەمىندە ەركىن سامعاۋىمەن ءار كەز وزىق تۇرماق!
كوڭىلى ورنىققان بالا تاعى دا بىردەڭەلەردى ويلاپ تاپتى. قوراداعى ەلەكتر جەلىسىن پايدالانىپ، ءبىر تارماعىنا ماگنيتوفون قوستى. جەڭىل ويناقى سازبەن شاعالانى ارباپ كورمەك. بۇرىشقا تۇنگى جارىق شىراعدانىن ءىلدى. تۇندە كولدىڭ بەتىن اي ساۋلەسى كۇلگىن تۇسپەن كومكەرگەندە، قوپاق اراسىندا تەڭىز كۇزەتشىسىندەي بولىپ ساپتاسا قالاتىن قۇس قاتارىن جۇلدىزدار عانا قىزىقتار ەدى. ۇرلانىپ جۇرەتىن اڭشىلار عوي قۇس دۋمانى مەن تىنىشتىعىن تاس-تالقان ەتەتىن.
تاڭات جالعىز شاعالانىڭ وسىنداي ەكىۇداي ەگەستى جاعدايدان اۋلاق بولۋىن كۇيتتەۋدە. ەسىل-دەرتى — اداسسا دا اۋلاسىنا امان قونعان قاناتتىنى قولدان كەلگەنشە كۇتىم جاساپ، اسپانداپ ۇشقان شوعىرىنا قايتا قوسۋ.
- 8 -
بەكەت اعا جارادى. تور قالتاداعى مايدا شاباق، تورتالار اپتاعا جەتەدى. قۇستىڭ قولتىعىنداعى جاراقاتى جازىلسا، توپشىسىنىڭ ىسىگى قايتسا، كۇن جۇباتىپ نەسى بار؟ بوساتادى بەيكۇنا شاعالانى! ولجا دەسە — وبال، پارىز دەسە — ساۋاپ بولماعىنا ارى اراشا.
ۇيدەگىلەر كەشكى اسقا شاقىرعاندا بارىپ تابيعاتقا سىرتتاي سىر اشقان بالا داستارحان باسىنا جارقىن جۇزبەن ورالدى. جۇبان قارت توبەدەگى تورتەۋى تۇگەلدەنگەندەي رايدا ءسوز ساباقتادى:
— شاعالاڭ قالاي، تاڭاتجان؟ جۋاسىدى ما، ءوزى؟ قورانى ءتىپتى تۇرلەندىرىپ جىبەرىپسىڭ. جاعالاۋ ءيسى اڭقيدى. ايتپاقشى، تورتانى ءقايتتى، جۇتتى ما؟
تاڭاتتان بۇرىن نۇرايان تاقپاقتاي جونەلدى. قۇددى ءمۇعالىم ساۋالىنا جاۋابىن جۇپتاپ وتىرعان وقۋشىداي كورگەن-بىلگەنىن شاپشاڭداتىپ بايانداپ جاتىر.
— شاعالا اققۋعا ۇقسايدى ەكەن عوي. تاۋىقتارداي تىرناۋىق ەمەس. كەپتەر مەن قارلىعاش ادەمى بولعانىمەن قاسىنا جاقىنداتپايدى. شاعالانىڭ قۇتتاي سۋدىڭ بەتىندە جۇزگەنى كەرەمەت. تەك بالىقتاردى جۇتقان كەزدە سۇيكىمسىزدەۋ، — دەپ العاشقى اسەرىن ورتاعا سالىپ ۇلگىردى.
قارىنداسىنىڭ بايقامپازدىعىنا تاڭ قالعان تاڭات جىلىم تورىنىڭ مىقتىلىعىن ايتىپ، قارت كوڭىلىن اۋلادى. كەشەدەن بەرى شاعالا ەرەكشەلىكتەرىن كىمنەن سۇراستىرسام دەپ جۇرگەن. ءساتى كەلگەن مۇمكىندىكتى پايدالانىپ:
— اتا، تەڭىز جاعاسىندا ءتۋىپ-وستىڭىز. بىزدەي بالا بولعان كەزىڭىزدە قۇستارعا قۇمارتىپ كوردىڭىز بە؟ بالىقشى تىرلىگىن جاقسى بىلەسىز. شاعالا ءوزى قانداي قۇس؟ — دەپ كەيىنگى بۋىن كوكەيىندەگى ساۋالدى كولدەنەڭ تارتتى.
جۇبان قارتتىڭ وي ءۇزىلىسى ۇزاققا بارمادى. ۇزاق سونار اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارعانداي جوتكىرىنىپ الدى. مۇنارلانعان الىس كەزەڭدى بەرى جاقىنداتۋ وڭايعا تۇسپەگەن سەكىلدى. تاڭاتتىڭ توسىن سۇراعى باسقالارىن دا قۇلىقتى تىڭداۋشىعا اينالدىرىپ جىبەرگەندەي. ءبارى دە اڭتارىلىپ، اتا اۋزىنان شىعار ءسوز لەگىن تاعاتسىزدانا توسىپ وتىر.
— مىناۋ ءبىر دۇرىس جۇمىس بولدى. شاڭىراعىمىزعا شاعالانىڭ جەتكەنى بەكەر بولماس. بالكىم، دامەتكەن اتا-بابا رۋحى دەرمىسىڭ؟! شوبەرەلەرىنە مەيىرىمى تۇسكەنىنىڭ بەلگىسى شىعار. تاڭاتجاننىڭ ىقىلاسى تەكتەن-تەك ەمەس. بالالىق شاق ءتاتتى ءبىر داۋرەن عوي. بالىقشىلاردان ەستۋىم بويىنشا، شاعالا سىرتى سۇلۋ بولعانىمەن، ءىشى سۋىق قۇس ءتارىزدى. جاعاعا تاستالعان بالىققا قارعا-قۇزعىن ۇيمەلەگەندە، سولاردى قۋالاپ ارامتەر بولۋى قىزعانشاقتىق ەمەي نەمەنە؟! ايتپەسە، ءتىرى بالىق تۇمسىعىنان ءتۇسىپ قالا ما؟ تويىمى جوق بولعانى عوي. وعان قوسا سۇعاناقتىعى دا بار. ەرتەشىلدىگىنە داۋ جوق. قۇلقىن سارىدەن بالىقشى قۇرعان اۋلارعا تۇسكەن بالىقتى ءبىر شوقىماي كوڭىلى كونشىمەيدى.
قارت جىپسىگەن ماڭدايىن ءسۇرتىنىپ از-كەم تىنىستادى. وتكەن كۇن مەن بۇگىنگىنىڭ بەتتەسۋى كۋاگەر قولىندا تارازى باسىن تەڭسەلتەدى.
— شاعالانىڭ شاڭقىلى تولاستاي بەرە ارسىز ادامنىڭ كۇلكىسىندەي شىقىلىقتاپ كەتەدى، — دەپ سانجار دا قۇس جايىندا قارا جاياۋ ەمەستىگىن سەزدىرىپ جاتىر. تاڭات تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى. شاعالاعا دەگەن ىقىلاسى بىرتە-بىرتە كەمىپ بارا جاتقانداي. سوندا بىرنەشە كۇننەن بەرگى بەينەتى تۇككە تۇرعىسىز قۇس ءۇشىن جاسالعانى عوي؟! ولاي دەپ ۇنجىرعاسى تۇسەتىن بولسا، مۇنىڭ تابيعاتتى ايالاعانى قانەكەي؟! قاتالاعان جولاۋشىعا قاي قازاق ءبىر ۇرتتام سۋىن ساتىپ بەرىپتى؟!
- 9 -
سالىستىرا كەلگەندە، بۇل دا سونداي ءپىراداردىڭ ءبىرى عوي. ال شاعالانىڭ ايدىن قورعانى بولىپ، ءپىرلى جاعالاۋعا قاراۋ ويلى قارعانى جولاتپاۋى نەلىكتەن جاعىمسىزدىققا جاتادى؟! داريا مەن تەڭىزدەگى، كولدەگى جاراتۋشى قازىناسىن اقى-پۇلسىز قورعاشتاۋدا شاعالادان وزعان، بۇلاردان اسقان قاي قاراۋىل بار؟ بالىق قورىن ەمەس، قۇلقىنىن قورعاعاندار مۇنىڭ قاسىندا كىم، ءتايىرى؟! ەرتەشىل، ەڭبەكشىل بولسا، نەسى ايىپ؟
جوق، ول شاعالانى سۇعاناق، قىزعانشاق دەۋگە ءۇبدىرىم قارسى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، شاعالا پاڭ، سۇلۋ قۇس. قىلقالام ۇستاعاندار تۋلاعان تولقىنعا، ايدىن توسىندەگى جەلكەندى قايىق پەن الىپ كەمەلەرگە زەڭگىر كوكتەن قانات بۇلعاعان وزگە قاي قۇستى بەينەلەپ ەدى؟! اسپانداعى جوڭكىگەن قازباۋىر بۇلتتار شاعالانىڭ مامىق ۇياسى ىسپەتتى ەمەس پە؟
تاڭات ءبىرىنشى رەت ءتۇن بالاسى كوز ىلمەي شىقتى. شىرت ۇيقىدا جاتقانداردىڭ الاڭسىزدىعىنا رەنجۋلى. تاڭ قۇلان يەكتەنىپ اتقاندا ول قورانى اشىپ، شاعالانى تاماقتاندىرۋعا كىرىستى. تىزبەدەگى تورتالاردى بۇرىنعىداي ىدىسقا ەمەس، ۆاننانىڭ ىشىنە سالدى. پىشەندى جاڭالاپ، توگىلگەن قۇمدى قوپسىتىپ قويدى.
ۇلىنىڭ نازارى ءتۇسىپ كەتكەنىن بايقاعان سانجار مۇنى جاڭا دەرەكپەن سەرپىلتتى. تۇنەمەلىك كىتاپتاردى اقتارىپ، كوڭىل جۇباتارلىق ءماتىندى تاپقان.
— تاڭاتجان، شاعالا تىپتەن دە قولايسىز قۇس ەمەس. ونىڭ باسى مەن تۇمسىعى قارا، موينى قىزىل بەلدەۋلى ءتۇرى اسا باعالى دەپ ەسەپتەلەدى. اپپاق قارداي تورعىن ءتۇستى تۇرلەرىمەن تەك اققۋلار عانا تالاسا الادى. جالقى جۇمىرتقاسى دا دارالىقتىڭ بەلگىسى. كۇز اۋەنىن شاعالا قيقۋىنان بولەكتەۋ مۇمكىن ەمەس. ول — تەرەڭدىك پەن شەكسىزدىك اراسىنداعى قاناتتى كوپىر. دەمەك، سۋ مەن نۋدان نارلەنگەن شاعالا تابيعاتىن سەن ءدوپ باستىڭ! ونى جاتسىنبادىڭ، ول دا سەنى بوتەن كورمەيدى، — دەپ سۋىرىلدى.
بالا جانارىنداعى ىزالى جاسپەن ۇقتىرعان نالاسى شۇعىلالى شاتتىققا ۇلاستى. «شاعالا رەتسىز اداسپايدى. شاتاسپاڭدار، ادامدار!» دەپ بار داۋىسپەن جار سالعىسى كەلەدى. قوناق قۇس كۇن ساناپ الدەندى. قولتىعىنداعى، توپشىسىنداعى داكە دە الىندى. جاراقات ورنى شۇبارلانىپ بىتكەن. تورتالار دا تاۋسىلدى. اكۆاريۋمنىڭ شىناشاقتاي بالىعىمەن شاعالانى قور قىلعىسى كەلمەگەن تاڭات ەركىندىك شولعىنشىسىن بۇدان ءارى قاپاستا قاماۋدان سانالى تۇردە باس تارتتى. بۇل شەشىمىن جانۇيا بولىپ تەگىس قۇپتادى.
شولدەگەن شاعالامەن قوشتاسۋ قاي-قايسىسىنا دا وڭاي تيمەدى. ايرىلماس دوستىڭ قايىرىلماس ساپارعا اتتانىپ بارا جاتقانى ءتارىزدى كوڭىل دە بوساڭسىدى. ءرابيعا اجە ساۋساعىنداعى كۇمىس ساقيناسىن قۇس اياعىنا سالدى. كەڭىگەن جەرىن سانجار ەپتەپ جۇمسارتىپ ءيىپ جىمداستىردى. نۇرايان شاعالا موينىنا قىزىل لەنتا وراۋدى قيىلىپ ءوتىندى. اناسى بانۋ وعان شاشاق قوسىپ ساندەدى.
ۇزاتىلار قىزعا اق جول تىلەگەندەي قوشتاسۋ ساتىندە تاڭات قۇشاعىنداعى شاعالانى سوڭعى رەت سيپالاپ، قاناتىنان ءسۇيدى دە، كەپتەر ۇشىرعانداي ەتىپ كوپكە ۇمسىندىردى. كەڭىستىكتى ساعىنعان قۇس ءبىرازعا دەيىن جوعارىلاپ بارىپ، ءوزىن پانالاتقان تۇراعىن بىرنەشە قايتارا اينالىپ ۇشىپ، بىرتە-بىرتە كوك جۇزىنە ءسىڭىپ بارا جاتتى. باعىتى — تەڭىز. جاعى سەمبەگەن سابيدەي بولىپ قيقۋلاپ بارادى. قوشتاسۋدىڭ ءبارى وسىنداي قيماستىق سازىن شەرتەدى.
You Might Also Like
-
قۇرمانعازى جەم بويىنان قايتىپ كەلە جاتىپ ءبىر قاراشا ۇيگە تۇسەدى. ءۇي جاپان دالادا جالعىز بولادى. ءۇيدىڭ قاسىندا ءبىر ساۋلى ىنگەن بوزداپ جۇرەدى. قۇرمانعازى ۇيگە كىرگەندە، ءبىر بويجەتكەن قىز يبامەن سالەم...
-
11.11.2019 وقۋ جىلىندا № 163 جالپى ورتا مەكتەبىندە باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى مادييەۆا ءمولدىر 3 «د» سىنىپ وقۋشىلارىمەن «مەنىڭ - قۇقىعىم،مەنىڭ – مىندەتىم» تاقىرىبىندا ءتاربي...
