InfoHub Logo

1 - ساباق. سىرى دا كوپ، سىنى دا كوپ سىن ەسىم
2 – ساباق. تۋىندى سىن ەسىمدەردىڭ جاسالۋ جولدارى
3 – ساباق. سىن ەسىمدەردىڭ تىركەس جاساۋداعى قابىلەتى
4 – ساباق. تەوريالىق ءبىلىمدى تاجىريبەدە ىسكە اسىرۋ

1 - ساباق
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سىرى دا كوپ، سىنى دا كوپ سىن ەسىم
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىلارعا سىن ەسىمدەر تۋرالى جان – جاقتى تۇسىنىك بەرۋ، سىن ەسىمدەر تۋرالى ۇعىمدارىن كەڭەيتۋ، ءبىلىم نەگىزدەرىن تەرەڭدەتۋ.
2. دامىتۋشىلىق ماقساتى: سىن ەسىمدەردى اجىراتا بىلۋگە ۇيرەنۋ، سويلەۋ، جازۋ بارىسىندا كەڭىنەن قولدانا بىلۋگە ماشىقتانۋ، ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ، ويلاۋ، پايىمداۋ قابىلەتتەرىن شىڭداۋ.
3. تاربيەلىك ماقساتى: العىرلىققا، ۇشقىرلىققا، تالاپتىلىققا، ىزدەنىمپازدىققا تاربيەلەۋ. ءىلىم - بىلىمگە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: بلوك ساباق.
ءادىسى: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ.
كورنەكىلىگى: كلاستەرلەر، سىزبالار، سحەمالار، يلليۋستراسيالار.

ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، ادەبيەت، بەينەلەۋ ونەرى.

ساباقتىڭ ءوتىلۋ بارىسىنىڭ جوسپارى.
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
2. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
3. جاتتىعۋلار ورىنداتۋ.
4. وتىلگەن ماتەريالدى بەكىتۋ.
5. وزدىك جۇمىستارىن جۇرگىزۋ.
6. ۇيگە تاپاسىرما بەرۋ.

جاڭا ساباقتىڭ جوسپارى
1. ءسوز جانە ونىڭ ماعىنالارى جونىندە اڭگىمەلەۋ.
2. سىن ەسىمدەر تۋرالى اڭگىمە ءوربىتۋ.
3. سىن ەسىمنىڭ انىقتاماسىمەن تانىستىرا وتىرىپ،
وقۋشىلارعا سىن ەسىمدەر تۋرالى تولىق تۇسىنىك بەرۋ.
4. سىن ەسىمنىڭ سىندىق بەلگىلەرى تۋرالى كەڭ ماعلۇمات بەرۋ.
5. جاتتىعۋ جۇمىستارىن ورىنداتۋ ارقىلى العان بىلىمدەرىن بەكىتۋ.
6. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.

ءسوز جانە ونىڭ ماعىنالارى.
قازاق ءتىلى - وتە باي ءتىل. ونىڭ سوزدىك قورىندا سان مىڭداعان سوزدەر بار. سول سوزدەر لەكسيكا – گرامماتيكالىق ماعىنالارىنا، اتقاراتىن قىزمەتتەرىنە قاراي توعىز ءسوز تابىنا بولىنەدى. سول توعىز ءسوز تابىنىڭ ءبىرى - سىن ەسىمدەر.
كەز كەلگەن زاتتىڭ يا قۇبىلىستىڭ وزگە زاتتان يا قۇبىلىستان وزىندىك ايىرماشىلىعى بولادى. ول ايىرماشىلىق ءار زاتتىڭ، يا قۇبىلىستىڭ سىرتقى قۇرىلىمىنان، ءتۇر - تۇسىنە، ىشكى - سىرتقى سىن سيپاتىنان ايقىن كورىنەدى
مىسالى، ءبىر زات ۇلكەن دە، ەكىنشى ءبىر زات شاعىن، ءبىرىنىڭ ءتۇر - ءتۇسى اق تا، ەكىنشىسىنىكى قارا بولۋى مۇمكىن. بولماسا ءبىر زات ادەمى بولىپ كورىنەدى دە، ەكىنشىسى كوزگە قوراش بولىپ كورىنەدى. ايتالىق، بيىك تاۋ، الاسا تاۋ دەسەك، ەكى تاۋدىڭ ءبىر - بىرىنەن بيىكتىگى جاعىنان ايىرماشىلىعى كورىنىپ تۇرسا، تازا بۇلاق، لاي سۋ دەسەك، ەكى سۋدىڭ ءبىر - بىرىنەن ساپاسى جاعىنان ايىرماشىلىعى انىق بايقالادى.
سونىمەن، سىن ەسىمدەر زاتتىڭ يا قۇبىلىستىڭ وسىنداي ەرەكشە بەلگىلەرىن اي - قىنداپ كورسەتىپ تۇراتىن ءسوز تابى. وسىدان ونىڭ انىقتاماسى شىعادى.
سىن ەسىمدەر زاتتىڭ، قۇبىلىستىڭ سىن - سيپاتىن، ءتۇر - ءتۇسىن، ساپاسىن، ءيىسىن، ءدامى، كولەمىن، مولشەرىن، اۋماعىن ت. ب. قاسيەتتەرىن بىلدىرەدى.
سوندىقتان دا زاتتىڭ ءتۇر - ءتۇسىن، ءيىسىن، ءدامىن، كولەمىن، مولشەرىن، اۋماعىن، سىن - سيپاتىن، ساپاسىن بىلدىرەتىن ءسوز تابى سىن ەسىمدەر دەپ اتالادى.
مىسالى: كۇنى دە قاپىرىق، ءتۇنى دە قاپىرىق تامىزدىڭ تۇندەرى جادىمدا جاتتالىپ قالىپتى.
وسىنداعى « قاپىرىق» ءسوزى تامىز ايىنىڭ سىن - سيپاتىنىڭ قانداي ەكەندىگىنەن حابار بەرىپ تۇر. ياعني تامىزدىڭ كۇنى دە، ءتۇنى دە ىستىق بولاتىنىن بىلدىرەدى.
سىنىن ءبىلدىرىپ تۇرعاندىقتان « قاپىرىق» ءسوزى سىن ەسىم بولىپ تابىلادى.
سىن ەسىمدەر قانداي؟ قاي؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى.
مىسالى: كارى قىران بيىك تاۋدىڭ باسىنان تومەن قاراي قۇلديلاي جونەلدى.
مۇنداعى « كارى»، « بيىك» سوزدەرى قانداي؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ، «قىران»، «تاۋ» سوزدەرىنىڭ (زاتتاردىڭ) سىن - سيپاتىن ءبىلدىرىپ تۇر.
سىن ەسىمدەردىڭ ايقىندايتىن بەلگىلەرى

سىن ەسىم – ءتۇرىن، ءتۇسىن، كولەمىن، اۋماعىن، سىن سيپاتىن، سالماعىن، ءيسىن، ءدامىن، رەڭىن
مىسالدار: الما – ءتاتتى، سارعىش، قىزىل، كوپ، شىرىك، ەمدىك

ءبىر سەمىز قوي سويىلىپ، ەسىك الدىنداعى جەروشاقتا ەت اسىلىپ جاتىر.(س. م.)
قارتقوجاعا دا بۇگىن قاراڭعى ەلدىڭ ىشىندە «وقۋ» دەگەن جارىق ساۋلە جىلت ەت - كەندەي بولدى (ج. ا.). وركەشتى، سەمىز تۇيەلەر، قاراعاي ءمۇيىزدى تۋ وگىزدەر، قامىس
قۇلاق، جۇيرىك سايگۇلىكتەر اكەلىنگەن. (ا. ب.)

انىقتامالار

1. دارا سىن ەسىمدەر. ءبىر عانا تۇبىردەن (نەگىزگى نەمەسە تۋىندى تۇبىردەن) تۇرا -
تىن سىن ەسىمدەر دارا سىن ەسىمدەر دەپ اتالادى. مىسالى: اق، كوك، بويشاڭ ت. ب.

2. كۇردەلى سىن ەسىمدەر. ەكى ءسوزدىڭ بىرىگۋى، قوسارلانۋى، تىركەسۋى ارقىلى جاسالعان
سىن ەسىمدەر كۇردەلى سىن ەسىمدەر دەپ اتالادى. مىسالى: ۇلكەندى - كىشىلى، كەڭپەيىل.

3. نەگىزگى سىن ەسىمدەر. ەشبىر قوسىمشاسىز نەگىزگى ءتۇبىر كۇيىندە جۇمسالاتىن سىن ەسىمدەر نەگىزگى سىن ەسىمدەر دەپ اتالادى. مىسالى: بيىك، جاقسى، تازا ت. ب.

4. تۋىندى سىن ەسىمدەر. باسقا ءسوز تابىنان جۇرناق ارقىلى جاسالعان سىن ەسىم -
دەر تۋىندى سىن ەسىمدەر دەپ اتالادى. مىسالى: ونەرلى، قوناقجاي، اۋەسقوي ت. ب.

5. ساپالىق سىن ەسىمدەر. زاتتىڭ سىندىق بەلگىلەرىن تىكەلەي انىقتايتىن سىن
ەسىمدەر ساپالىق سىن ەسىمدەر دەپ اتالادى. مىسالى: كوكشىل، بيىكتەۋ، ۇزىن ت. ب.

6. قاتىستىق سىن ەسىمدەر. زاتتىڭ سىندىق بەلگىلەرىن باسقا ءسوز تابىنىڭ قاتىسى ارقىلى بىلدىرەتىن سىن ەسىمدەر قاتىستىق سىن ەسىمدەر دەپ اتا - لادى. مىسالى: ونەرلى، ۇيقىشى، بىلگىش، كورەگەن، اقساق، تۇنگى ت. ب.

مىسالدار:
1. جاۋىندى جاز ءوتىپ، ىستىق شىلدە جەتكەن ەدى. (ع. م.)

2. داۋرەن – اقشىل رەڭدى، قىر مۇرىندى، دەنەلى بالا. قوڭىرقاي قوي كوزدى، قىسىڭقى جانارى كۇلىمسىرەپ تۇر. ۇستىنە سۇرعىلت ءتۇستى كويلەك كيگەن. (ا. ب.)

3. قارايمىن ءقازىر ەسكە سولار ءتۇسىپ،
قوڭىر كۇز، قۋاڭ دالا نەتكەن ىستىق. (ع. و.)

4. ايبالتالى، نايزالى توپتىڭ باسى ىزعۇتتى بولاتىن. (م. ءا.)

5. قازاننىڭ استىن قىزىل جالىن دامىل الماي جالاپ تۇر. ۇلكەن ءۇيدىڭ ءىشى سىرتىنداي جۇپىنى ەمەس، جاساۋلى، كىلەمدى، الاشالى ەكەن. بيىك توسەكتىڭ باس جاعىندا جەر توسەك بار ەكەن. (ج. ا.)

6. ونىڭ دۇردىك ەرىن اۋزىنان تاعى ءبىر ۇرەيلى، سۋىق ءسوزدى ەستيتىنىمدى سەزگەن - دەي، دەگبىرىم قاشىپ مەن تۇرمىن. (ش. و.)

7. بىتەر ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا. (ماقال)

8. بۇل كۇندەرى جاسى قىرىق بەستەرگە كەلىپ قالعان سابىر ەڭسەگەي بويلى، ءىرى دەنەلى، ءيىر قارا جىگىت بولاتىن. (ق. ج.)
9. كۇلايدىڭ اكەسى ەتى ءتىرى، پىسىق بولعاندىقتان، توقال تامدارىن كوتەرىپ، شاتىرلاپ، ەڭسەلى بيىك سارايداي قىلدى. (ق. ر.)

10. كىشكەنتاي، اق سارىلاۋ كەلگەن ءابدىراحمان ءقازىر كۇلۋگە، تالپىنۋعا جاراپ قاپتى. ءوزىنىڭ ەتى دە، ءتۇرى دە اقشىل كەلگەن. بەت ءبىتىمى دوڭگەلەك ەمەس، سوپاقتاۋ جانە جۇقالاڭ. (م. ءا.)

11. قالىڭ قوڭىر ساقالدى، مول دەنەلى قۇنانباي ول ىزاسىن ۇمىتپاعان بولا - تىن. (م. ءا.)