سۇتقورەكتىلەردىڭ كوبەيۋى جانە دامۋى. ۇرپاقتارىنا قامقورلىق جاساۋى
ءپانى: بيولوگيا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سۇتقورەكتىلەردىڭ كوبەيۋى جانە دامۋى. ۇرپاقتارىنا قامقورلىق جاساۋى. جىلدىق تىرشىلىك سيكلى جانە ماۋسىمدىق قۇبىلىستارى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋلىقتاعى ءماتىندى وقىتۋ، مازمۇنىن مەڭگەرتۋ. اڭدار مەن مالداردى اجىراتا الىپ، ءۇي حايۋاناتتارىنا نە جاتاتىنىن ءبىلدىرۋ. ولاردىڭ سۇتقورەكتىلەر اتالۋ سەبەبىن ۇعىندىرۋ. ءۇي جانۋارلارى مەن اڭدار اراسىنداعى بايلانىستى بايقاتۋ. دامىتۋشىلىق: اڭدار مەن جانۋارلار، ءۇي حايۋاناتتارى پايداسىن ۇعىنىپ، تولدەرىن اتاي ءبىلۋ. ءتىل، ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ. تاربيەلىك: جانۋارلاردىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنىپ، ولارعا دەگەن جاعىمدى كوزقاراس قالىپتاستىرۋ. ءۇي جانۋارلارى مەن ءۇي حايۋاناتتارىنا كۇتىم جاساۋعا باۋلۋ، ەڭبەك سۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمە
كورنەكىلىگى: سلايدتار، ينتەراكتيۆتى تاقتا، ۆيدەو روليك، سىزبا، سۋرەت.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ.
2. وقۋشى نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
سۇتقورەكتىلەر كلاسى نەمەسە اڭدار. كلاستىڭ جالپى سيپاتتاماسى.
III. ءۇي تاپسىرماسىن بەكىتۋ
ا) سۇراق - جاۋاپ
1) قازىرگى كەزدە سۇتقورەكتىلەردىڭ قانشا ءتۇرى بەلگىلى؟
2) سۇتقورەكتىلەردى زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى؟
3) سۇتقورەكتىلەر قانداي تابيعي ورتا جاعدايلارىندا تىرشىلىك
ەتەدى؟
4) كلاسس نەلىكتەن سۇتقورەكتىلەر دەپ اتالادى؟
«ءببۇ» سىزبا ءادىسى
بىلەمىن بىلگىم كەلەدى ۇيرەندىم
IV. جاڭا ساباق.
سۇتقورەكتىلەر - دارا جىنىستى. ولار ىشتەي ۇرىقتانادى. ۇرىق انالىق جىنىس مۇشەسى - جاتىردا دامىپ جەتىلەدى. جاتىردىڭ قابىرعاسىندا ۇرىق پەن انالىق اعزانىڭ اراسىندا ارنايى مۇشە «ۇرىق جولداسى» (پلاسەنتا) پايدا بولعان. ول زات الماسۋدى رەتتەپ وتىرادى. ونى مالدىڭ شۋى دەپ تە اتايدى. سوندىقتان جوعارى ساتىداعى سۇتقورەكتىلەردى «ۇرىقجولداستىلار» دەپ اتايدى. جاتىردىڭ قابىرعاسىندا ۇرىقتىڭ دامىپ جەتىلۋى، سۇتقورەكتىلەردىڭ جەكە تۇرلەرىنە بايلانىستى ءتۇرلى مەرزىمدى قامتيدى. مىسالى، ءۇيقوياننىڭ بۋاز بولۋ مەرزىمى ءبىر اي. جابايى قويان - 45 - 51 كۇن، بۇعىلار - 8 - 9 اي، جىلقى - 10 اي، تۇيە 12 - 13 ايدا تولدەيدى.
ۇرىق ءىشى سۋعا تولى امنيونمەن قورشالعان. سونىڭ ارقاسىندا ۇرىق انالىق ىشىندە قانداي جەر بولسا دا دۇرىس ءبىرقالىپتى داميدى. ۇرىقتىڭ دامۋى تەك قانا ۇرىق ورنىنىڭ پايدا بولۋىنا ەمەس، ونىڭ ورگانيزمىنىڭ ۇزاق ۋاقىت ۇرىقتى ىشىندە ساقتاۋىنا بەيىمدەلۋىندە بولىپ وتىر. انانىڭ ىشىندە ۇرىق ۇزاق ۋاقىت جاتقاندا، ۇرىقتىڭ بارلىق مۇشەلەرى جەتىلىپ قالىپتاسادى.
كەيبىر سۇتقورەكتىلەردىڭ بالالارى تۋا سالا ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ اياقتانىپ كەتەدى، ال كەيبىرلەرىنىكى سوقىر جانە جاردەمسىز بولىپ تۋادى.
بارلىق جانۋارلاردا اناسى سۇتىنەن قورەكتەندىرىپ، انالارىنىڭ قامقورلىعىندا بولادى. جۇيكە جۇيەلەرىنىڭ جاقسى جەتىلۋىنە بايلانىستى بالالارىنا قامقورلىق جاساۋ سۇتقورەكتىلەردە جاقسى جەتىلگەن.
ءار ءتۇرلى ورتا جاعدايلارىندا تىرشىلىك ەتۋىنە بايلانىستى سۇتقورەكتىلەردى بىرنەشە ەكولوگيالىق توپتارعا بولەدى:
قۇرلىقتا مەكەندەيتىن سۇتقورەكتىلەر - انتاركتيدادان باسقا قۇرلىقتاردا كەڭىنەن تارالعان جانە كوپتەگەن تۇرلەردى قامتيدى. ولار اشىق جەرلەردە، بۇتا مەن اعاش اراسىندا، كەيدە اعاش باسىندا كەزدەسەدى. اشىق جەرلەردە سارشۇناقتار، سۋىرلار، قوساياقتار مەكەندەيدى.
جەر استىندا تىرشىلىك ەتەتىن سۇتقورەكتىلەرگە كورتىشقاندار، سوقىرتىشقاندار، قالتالى كورتىشقاندار جاتادى. ولار تىرشىلىگىنىڭ كوپ بولىگىن جەر استىنداعى ىندەرىندە وتكىزەدى.
سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن سۇتقورەكتىلەردىڭ تىرشىلىگى تىكەلەي سۋلى ورتاعا بايلانىستى. وعان قۇندىزدار، جۇپارتىشقاندار، ونداترلار، كيتتەر جاتادى.
ۇشاتىن سۇتقورەكتىلەرگە قولقاناتتىلار(جارقاناتتار) جاتادى. وتە ۇزىن 2 - 5 ساۋساقتارىنىڭ اراسىندا، دەنەسىنىڭ ەكى قاپتالىندا جۇقا تەرىلى جارعاعى بولادى. ولار جارعاقتى قاناتتىڭ كومەگىمەن اۋادا وتە جىلدام ۇشادى.
V. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
ا)«بورتتى جۋرنال»ءادىسى
جۇك جۋرنالى
بولجام جاڭا اقپارات
تاقىرىپ بويىنشا بۇرىننان نە بىلەمىن؟ بۇل تۋرالى نە ءبىلۋىم كەرەك؟ بۇل تۋرالى ەندى نە ءبىلدىم؟ قانداي ماڭىزدى ساتتەردى مەن ەندى انىقتادىم؟
ءا)« ىزدەۋ ۇيىمى»
ەكى وقۋشىعا جەكە كونۆەرت بەرىلەدى. كونۆەرت ىشىندە ەكى جانۋاردىڭ سۋرەتى بار. وسى جانۋاردىڭ مۇشەلەرىن دۇرىس قۇراستىرىپ، جانۋاردىڭ اتىن، قۇرىلىسىن، ماڭىزىن ايتادى. ب)«جۇبىن تاپ»
ەكى باعاندا تۇرعان سوزدەردىڭ جۇبىن تابۋ
قۇرلىقتى مەكەندەيدى--------------قۇندىز، كيت، ونداتر
جەر استىندا تىرشىلىك ەتەدى-------سۋىر، سارشۇناق
سۋدا تىرشىلىك ەتەدى------------------كورتىشقان، سوقىرتىشقان
Vءى. باعالاۋ
Vءىى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
سۇتقورەكتىلەردىڭ كوبەيۋى جانە دامۋى. ۇرپاقتارىنا قامقورلىق جاساۋى. جىلدىق تىرشىلىك سيكلى جانە ماۋسىمدىق قۇبىلىستارى.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سۇتقورەكتىلەردىڭ كوبەيۋى جانە دامۋى. ۇرپاقتارىنا قامقورلىق جاساۋى. جىلدىق تىرشىلىك سيكلى جانە ماۋسىمدىق قۇبىلىستارى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋلىقتاعى ءماتىندى وقىتۋ، مازمۇنىن مەڭگەرتۋ. اڭدار مەن مالداردى اجىراتا الىپ، ءۇي حايۋاناتتارىنا نە جاتاتىنىن ءبىلدىرۋ. ولاردىڭ سۇتقورەكتىلەر اتالۋ سەبەبىن ۇعىندىرۋ. ءۇي جانۋارلارى مەن اڭدار اراسىنداعى بايلانىستى بايقاتۋ. دامىتۋشىلىق: اڭدار مەن جانۋارلار، ءۇي حايۋاناتتارى پايداسىن ۇعىنىپ، تولدەرىن اتاي ءبىلۋ. ءتىل، ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ. تاربيەلىك: جانۋارلاردىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنىپ، ولارعا دەگەن جاعىمدى كوزقاراس قالىپتاستىرۋ. ءۇي جانۋارلارى مەن ءۇي حايۋاناتتارىنا كۇتىم جاساۋعا باۋلۋ، ەڭبەك سۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمە
كورنەكىلىگى: سلايدتار، ينتەراكتيۆتى تاقتا، ۆيدەو روليك، سىزبا، سۋرەت.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ.
2. وقۋشى نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
سۇتقورەكتىلەر كلاسى نەمەسە اڭدار. كلاستىڭ جالپى سيپاتتاماسى.
III. ءۇي تاپسىرماسىن بەكىتۋ
ا) سۇراق - جاۋاپ
1) قازىرگى كەزدە سۇتقورەكتىلەردىڭ قانشا ءتۇرى بەلگىلى؟
2) سۇتقورەكتىلەردى زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى؟
3) سۇتقورەكتىلەر قانداي تابيعي ورتا جاعدايلارىندا تىرشىلىك
ەتەدى؟
4) كلاسس نەلىكتەن سۇتقورەكتىلەر دەپ اتالادى؟
«ءببۇ» سىزبا ءادىسى
بىلەمىن بىلگىم كەلەدى ۇيرەندىم
IV. جاڭا ساباق.
سۇتقورەكتىلەر - دارا جىنىستى. ولار ىشتەي ۇرىقتانادى. ۇرىق انالىق جىنىس مۇشەسى - جاتىردا دامىپ جەتىلەدى. جاتىردىڭ قابىرعاسىندا ۇرىق پەن انالىق اعزانىڭ اراسىندا ارنايى مۇشە «ۇرىق جولداسى» (پلاسەنتا) پايدا بولعان. ول زات الماسۋدى رەتتەپ وتىرادى. ونى مالدىڭ شۋى دەپ تە اتايدى. سوندىقتان جوعارى ساتىداعى سۇتقورەكتىلەردى «ۇرىقجولداستىلار» دەپ اتايدى. جاتىردىڭ قابىرعاسىندا ۇرىقتىڭ دامىپ جەتىلۋى، سۇتقورەكتىلەردىڭ جەكە تۇرلەرىنە بايلانىستى ءتۇرلى مەرزىمدى قامتيدى. مىسالى، ءۇيقوياننىڭ بۋاز بولۋ مەرزىمى ءبىر اي. جابايى قويان - 45 - 51 كۇن، بۇعىلار - 8 - 9 اي، جىلقى - 10 اي، تۇيە 12 - 13 ايدا تولدەيدى.
ۇرىق ءىشى سۋعا تولى امنيونمەن قورشالعان. سونىڭ ارقاسىندا ۇرىق انالىق ىشىندە قانداي جەر بولسا دا دۇرىس ءبىرقالىپتى داميدى. ۇرىقتىڭ دامۋى تەك قانا ۇرىق ورنىنىڭ پايدا بولۋىنا ەمەس، ونىڭ ورگانيزمىنىڭ ۇزاق ۋاقىت ۇرىقتى ىشىندە ساقتاۋىنا بەيىمدەلۋىندە بولىپ وتىر. انانىڭ ىشىندە ۇرىق ۇزاق ۋاقىت جاتقاندا، ۇرىقتىڭ بارلىق مۇشەلەرى جەتىلىپ قالىپتاسادى.
كەيبىر سۇتقورەكتىلەردىڭ بالالارى تۋا سالا ءوز بەتىمەن ءجۇرىپ اياقتانىپ كەتەدى، ال كەيبىرلەرىنىكى سوقىر جانە جاردەمسىز بولىپ تۋادى.
بارلىق جانۋارلاردا اناسى سۇتىنەن قورەكتەندىرىپ، انالارىنىڭ قامقورلىعىندا بولادى. جۇيكە جۇيەلەرىنىڭ جاقسى جەتىلۋىنە بايلانىستى بالالارىنا قامقورلىق جاساۋ سۇتقورەكتىلەردە جاقسى جەتىلگەن.
ءار ءتۇرلى ورتا جاعدايلارىندا تىرشىلىك ەتۋىنە بايلانىستى سۇتقورەكتىلەردى بىرنەشە ەكولوگيالىق توپتارعا بولەدى:
قۇرلىقتا مەكەندەيتىن سۇتقورەكتىلەر - انتاركتيدادان باسقا قۇرلىقتاردا كەڭىنەن تارالعان جانە كوپتەگەن تۇرلەردى قامتيدى. ولار اشىق جەرلەردە، بۇتا مەن اعاش اراسىندا، كەيدە اعاش باسىندا كەزدەسەدى. اشىق جەرلەردە سارشۇناقتار، سۋىرلار، قوساياقتار مەكەندەيدى.
جەر استىندا تىرشىلىك ەتەتىن سۇتقورەكتىلەرگە كورتىشقاندار، سوقىرتىشقاندار، قالتالى كورتىشقاندار جاتادى. ولار تىرشىلىگىنىڭ كوپ بولىگىن جەر استىنداعى ىندەرىندە وتكىزەدى.
سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن سۇتقورەكتىلەردىڭ تىرشىلىگى تىكەلەي سۋلى ورتاعا بايلانىستى. وعان قۇندىزدار، جۇپارتىشقاندار، ونداترلار، كيتتەر جاتادى.
ۇشاتىن سۇتقورەكتىلەرگە قولقاناتتىلار(جارقاناتتار) جاتادى. وتە ۇزىن 2 - 5 ساۋساقتارىنىڭ اراسىندا، دەنەسىنىڭ ەكى قاپتالىندا جۇقا تەرىلى جارعاعى بولادى. ولار جارعاقتى قاناتتىڭ كومەگىمەن اۋادا وتە جىلدام ۇشادى.
V. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
ا)«بورتتى جۋرنال»ءادىسى
جۇك جۋرنالى
بولجام جاڭا اقپارات
تاقىرىپ بويىنشا بۇرىننان نە بىلەمىن؟ بۇل تۋرالى نە ءبىلۋىم كەرەك؟ بۇل تۋرالى ەندى نە ءبىلدىم؟ قانداي ماڭىزدى ساتتەردى مەن ەندى انىقتادىم؟
ءا)« ىزدەۋ ۇيىمى»
ەكى وقۋشىعا جەكە كونۆەرت بەرىلەدى. كونۆەرت ىشىندە ەكى جانۋاردىڭ سۋرەتى بار. وسى جانۋاردىڭ مۇشەلەرىن دۇرىس قۇراستىرىپ، جانۋاردىڭ اتىن، قۇرىلىسىن، ماڭىزىن ايتادى. ب)«جۇبىن تاپ»
ەكى باعاندا تۇرعان سوزدەردىڭ جۇبىن تابۋ
قۇرلىقتى مەكەندەيدى--------------قۇندىز، كيت، ونداتر
جەر استىندا تىرشىلىك ەتەدى-------سۋىر، سارشۇناق
سۋدا تىرشىلىك ەتەدى------------------كورتىشقان، سوقىرتىشقان
Vءى. باعالاۋ
Vءىى. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
سۇتقورەكتىلەردىڭ كوبەيۋى جانە دامۋى. ۇرپاقتارىنا قامقورلىق جاساۋى. جىلدىق تىرشىلىك سيكلى جانە ماۋسىمدىق قۇبىلىستارى.
You Might Also Like
-
شىعارماڭدى جۇرت وقىسا ايىپ پا؟راحمەت ايتام قابىلداعان "سايتقا"!پلاگياتورلاردان اللا ءوزى ساقتاسىن،جولىن تاۋىپ جىبەرمەسىن عايىپقا.
