تابيعي قورلار جانە ءوندىرىس
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تابيعي قورلار جانە ءوندىرىس
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) تابيعي ورتا، تابيعي قورلاردىڭ توپتارى، ولاردى ۇتىمدى پايدالانۋ مەن تۇلەتۋدى ۇيىمداستىرۋداعى گەوگرافيانىڭ ءرولى،
شارۋاشىلىق ارەكەتىنىڭ اسەرىنەن بولاتىن تابيعاتتاعى وزگەرىستەردى باقىلاۋ تۋرالى بىلىمدەرىن قالىپتاستىرۋ.
ءا) وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق ءبىلىمىن ارتتىرۋعا جانە وي – ءورىسىن، ەستە ساقتاۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
ب) قورشاعان ورتاعا دەگەن كوز قاراستى قالىپتاستىرا وتىرىپ، تابيعاتتى ايالاۋعا، وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارىن قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: اشىق ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ساتىلاي كەشەندى تالداۋ، ستو، كلاستەر ستراتەگياسى، تسن، دەڭگ. وقىتۋ؛
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسى، سۋرەتتەر؛
ءپان ارالىق بايلانىس: بيولوگيا، جاراتىلىستانۋ، حيميا، ەكولوگيا؛
ساباقتىڭ ءجۇرىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ا) سالەمدەسۋ.
ب) سىنىپتى تۇگەندەۋ.
ءىى. ءۇي جۇمىسىن سۇراۋ
1 - تاپسىرما 1توپقا (تەست)
2 - تاپسىرما 2 توپقا (سايكەستەندىرۋ)
3 - تاپسىرما 3توپ قا (تاقتامەن جۇمىس)
تەست
1. سولتۇستىك قازاق جازىعىنىڭ وزەندەرى؟
ا. ىلە، شۋ
ۆ. سىرداريا، سارىسۋ،
س. ەسىل، ەرتىس
د. جايىق. جەم
2. ءشول زوناسىنىڭ الىپ جاتقان اۋماعى؟
ا. 30%
ۆ. 40%
س. 25%
د. 65%
3. مۇعالجار تاۋىنىڭ ەڭ بيىك جەرى؟
ا. بەسشوقى
ۆ. بوقتىباي
س. بەسباقان
د. ۇلىتاۋ
4. تيان - شيان تاۋىن زەرتتەگەن ورىس عالىمى؟
ا. ا. ن. كراسنوۆ
ۆ. پ. پ. سەمەنوۆ
س. ل. س. بەرگ
د. ي. ۆ. مۋشكەتوۆ
5. تيان - شيان تابيعاتىنداعى ۇيىمداستىرىلعان قورىقتار؟
ا. اقسۋ - جاباعىلى
ۆ. مارقاكول
س. التاي
د. الاكول
6. ساۋىر – تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ باتىس بولىگىندەگى اۋدان؟
ا. تۇران
ۆ. قازاق جازىعى
س. شىعىس ەۋروپا
د. سارىارقا
7. جوڭعار قاقپاسىنان سوعاتىن جەل؟
ا. سايقان
ۆ. مۇعالجار
س. قورداي
د. شىلىك
ءىى سايكەستەندىرۋ؟
1. راحمان بۇلاعى ------------------- ا. ايەت، ليقساكوۆ
2. ۆ. دوكۋچايەۆ ----------------------- ۆ. التاي تاۋىندا
3. تەمىر كەنى -------------------------- س. بۇقتىرما
4. ەڭ ۇلكەن مۇزدىق ----------------- د. سارىارقا
5. قازاقتىڭ ۇساق شوقىسى --------- ە. كورجەنيەۆسكيي
6. ەرتىس وزەنىندەگى سۋ قويماسى --- ج. توپىراقتانۋ
ءسوزجۇمباق
سۇراقتارى:
1. فيزيكالىق اۋداندار سانى؟ (توعىز)
2. ارال ماڭى، ءۇستىرت قاي فيزيكالىق ايماققا كىرەدى؟ (تۇران)
3. سولتۇستىك قازاق جازىعىنىڭ وزەنى؟ (توبىل)
4. قورعالجىڭ قورىعىنىڭ كوركى؟ (قوقيقاز)
5. ورال تاۋىنىڭ قازاقستانداعى جالعاسى؟ (مۇعالجار)
6. ءتۇستى مەتالعا باي اۋدان؟ (التاي)
7. التاي تاۋىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى؟ (مۇزتاۋ)
ءىى. جاڭا ساباق.
تابيعات – قورشاعان ورتا. قورشاعان ورتاداعى - سۋ، اۋا، جەل، پايدالى قازبالار، كۇن ەنەرگياسى، وسىمدىكتەر، جانۋارلار – تابيعي قورلار.
تابيعي قورلار - تابيعي ورتانىڭ، قوعامنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مۇقتاجىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، وندىرىستە پايدالانىلاتىن بولىگى. تابيعي قورلاردى ءتيىمدى پايدالانۋ جانە ادامزاتتى ونە بويىن تابيعي قورمەن قامتاماسىز ەتۋ وتە كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. سوندىقتان تابيعي قورلاردى سارقىلتپاۋ ءۇشىن قالپىنا كەلمەيتىن تابيعات بايلىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا، شيكىزاتتىڭ، وتىننىڭ، ەنەرگيانىڭ جاڭا كوزدەرىن ىزدەۋگە بارلىق كۇش جۇمىلدىرۋدا. بۇل شارالاردى ىسكە اسىرۋدىڭ ماڭىزدى جولدارى باسقا (ارزان) شيكىزاتتى كەڭىنەن قولدانۋ جانە جان - جاقتى تولىق پايدالانۋ.
تابيعي قورلار
1) وتىن - ەنەرگەتيكالىق قورلار
2) مينەرالدىق قورلار
3) كليماتتىق قورلار
4) سۋ قورلارى
5) توپىراق – وسىمدىك قورلارى
6) جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ قورلارى
تابيعي قورلار جانە ءوندىرىس
وسىعان بايلانىستى تابيعي قورلاردى قورعاۋدىڭ بۇگىنگى تاڭدا دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزى بار پروبلەماعا اينالۋى زاڭدى ماسەلە. تابيعي قورلارعا زياندى اسەر تيگىزەتىن ليتوسفەرا، گيدروسفەرا، اتموسفەرانىڭ لاستانۋىمەن ويداعىداي كۇرەسۋ كوپتەگەن ەلدەرمەن بىرلەسە وتىرىپ، بۇل كۇردەلى ماسەلەنى شەشۋدى تالاپ ەتەدى.
قازاقستانداعى تەكتونيكالىق قۇرىلىمداردىڭ ەرەكشەلىگى، گەولوگيالىق دامۋ تاريحىنىڭ كۇردەلىلىگى، اۋماعىنىڭ كەڭ كولەمدى بولۋى مۇندا سان الۋان تابيعي قورلارىنىڭ شوعىرلانۋىنا جاعداي جاسايدى. رەسپۋبليكا اۋماعىنان تابيعاتتا كەزدەسەتىن پايدالى قازبالاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى تابىلعان، بۇعان قوسا كليماتتىق جانە مينەرالدىق، وتىن - ەنەرگەتيكالىق ت. ب. قورلار جونىنەن دە رەسپۋبليكامىز دۇنيەجۇزىندە كورنەكتى ورىن الادى. جالپى قازاقستاندا كەزدەسەتىن تابيعي قورلاردى مىناداي توپتارعا بولۋگە بولادى:
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) تابيعي ورتا، تابيعي قورلاردىڭ توپتارى، ولاردى ۇتىمدى پايدالانۋ مەن تۇلەتۋدى ۇيىمداستىرۋداعى گەوگرافيانىڭ ءرولى،
شارۋاشىلىق ارەكەتىنىڭ اسەرىنەن بولاتىن تابيعاتتاعى وزگەرىستەردى باقىلاۋ تۋرالى بىلىمدەرىن قالىپتاستىرۋ.
ءا) وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق ءبىلىمىن ارتتىرۋعا جانە وي – ءورىسىن، ەستە ساقتاۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
ب) قورشاعان ورتاعا دەگەن كوز قاراستى قالىپتاستىرا وتىرىپ، تابيعاتتى ايالاۋعا، وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارىن قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: اشىق ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ساتىلاي كەشەندى تالداۋ، ستو، كلاستەر ستراتەگياسى، تسن، دەڭگ. وقىتۋ؛
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسى، سۋرەتتەر؛
ءپان ارالىق بايلانىس: بيولوگيا، جاراتىلىستانۋ، حيميا، ەكولوگيا؛
ساباقتىڭ ءجۇرىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ا) سالەمدەسۋ.
ب) سىنىپتى تۇگەندەۋ.
ءىى. ءۇي جۇمىسىن سۇراۋ
1 - تاپسىرما 1توپقا (تەست)
2 - تاپسىرما 2 توپقا (سايكەستەندىرۋ)
3 - تاپسىرما 3توپ قا (تاقتامەن جۇمىس)
تەست
1. سولتۇستىك قازاق جازىعىنىڭ وزەندەرى؟
ا. ىلە، شۋ
ۆ. سىرداريا، سارىسۋ،
س. ەسىل، ەرتىس
د. جايىق. جەم
2. ءشول زوناسىنىڭ الىپ جاتقان اۋماعى؟
ا. 30%
ۆ. 40%
س. 25%
د. 65%
3. مۇعالجار تاۋىنىڭ ەڭ بيىك جەرى؟
ا. بەسشوقى
ۆ. بوقتىباي
س. بەسباقان
د. ۇلىتاۋ
4. تيان - شيان تاۋىن زەرتتەگەن ورىس عالىمى؟
ا. ا. ن. كراسنوۆ
ۆ. پ. پ. سەمەنوۆ
س. ل. س. بەرگ
د. ي. ۆ. مۋشكەتوۆ
5. تيان - شيان تابيعاتىنداعى ۇيىمداستىرىلعان قورىقتار؟
ا. اقسۋ - جاباعىلى
ۆ. مارقاكول
س. التاي
د. الاكول
6. ساۋىر – تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ باتىس بولىگىندەگى اۋدان؟
ا. تۇران
ۆ. قازاق جازىعى
س. شىعىس ەۋروپا
د. سارىارقا
7. جوڭعار قاقپاسىنان سوعاتىن جەل؟
ا. سايقان
ۆ. مۇعالجار
س. قورداي
د. شىلىك
ءىى سايكەستەندىرۋ؟
1. راحمان بۇلاعى ------------------- ا. ايەت، ليقساكوۆ
2. ۆ. دوكۋچايەۆ ----------------------- ۆ. التاي تاۋىندا
3. تەمىر كەنى -------------------------- س. بۇقتىرما
4. ەڭ ۇلكەن مۇزدىق ----------------- د. سارىارقا
5. قازاقتىڭ ۇساق شوقىسى --------- ە. كورجەنيەۆسكيي
6. ەرتىس وزەنىندەگى سۋ قويماسى --- ج. توپىراقتانۋ
ءسوزجۇمباق
سۇراقتارى:
1. فيزيكالىق اۋداندار سانى؟ (توعىز)
2. ارال ماڭى، ءۇستىرت قاي فيزيكالىق ايماققا كىرەدى؟ (تۇران)
3. سولتۇستىك قازاق جازىعىنىڭ وزەنى؟ (توبىل)
4. قورعالجىڭ قورىعىنىڭ كوركى؟ (قوقيقاز)
5. ورال تاۋىنىڭ قازاقستانداعى جالعاسى؟ (مۇعالجار)
6. ءتۇستى مەتالعا باي اۋدان؟ (التاي)
7. التاي تاۋىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى؟ (مۇزتاۋ)
ءىى. جاڭا ساباق.
تابيعات – قورشاعان ورتا. قورشاعان ورتاداعى - سۋ، اۋا، جەل، پايدالى قازبالار، كۇن ەنەرگياسى، وسىمدىكتەر، جانۋارلار – تابيعي قورلار.
تابيعي قورلار - تابيعي ورتانىڭ، قوعامنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مۇقتاجىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، وندىرىستە پايدالانىلاتىن بولىگى. تابيعي قورلاردى ءتيىمدى پايدالانۋ جانە ادامزاتتى ونە بويىن تابيعي قورمەن قامتاماسىز ەتۋ وتە كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. سوندىقتان تابيعي قورلاردى سارقىلتپاۋ ءۇشىن قالپىنا كەلمەيتىن تابيعات بايلىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا، شيكىزاتتىڭ، وتىننىڭ، ەنەرگيانىڭ جاڭا كوزدەرىن ىزدەۋگە بارلىق كۇش جۇمىلدىرۋدا. بۇل شارالاردى ىسكە اسىرۋدىڭ ماڭىزدى جولدارى باسقا (ارزان) شيكىزاتتى كەڭىنەن قولدانۋ جانە جان - جاقتى تولىق پايدالانۋ.
تابيعي قورلار
1) وتىن - ەنەرگەتيكالىق قورلار
2) مينەرالدىق قورلار
3) كليماتتىق قورلار
4) سۋ قورلارى
5) توپىراق – وسىمدىك قورلارى
6) جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ قورلارى
تابيعي قورلار جانە ءوندىرىس
وسىعان بايلانىستى تابيعي قورلاردى قورعاۋدىڭ بۇگىنگى تاڭدا دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزى بار پروبلەماعا اينالۋى زاڭدى ماسەلە. تابيعي قورلارعا زياندى اسەر تيگىزەتىن ليتوسفەرا، گيدروسفەرا، اتموسفەرانىڭ لاستانۋىمەن ويداعىداي كۇرەسۋ كوپتەگەن ەلدەرمەن بىرلەسە وتىرىپ، بۇل كۇردەلى ماسەلەنى شەشۋدى تالاپ ەتەدى.
قازاقستانداعى تەكتونيكالىق قۇرىلىمداردىڭ ەرەكشەلىگى، گەولوگيالىق دامۋ تاريحىنىڭ كۇردەلىلىگى، اۋماعىنىڭ كەڭ كولەمدى بولۋى مۇندا سان الۋان تابيعي قورلارىنىڭ شوعىرلانۋىنا جاعداي جاسايدى. رەسپۋبليكا اۋماعىنان تابيعاتتا كەزدەسەتىن پايدالى قازبالاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى تابىلعان، بۇعان قوسا كليماتتىق جانە مينەرالدىق، وتىن - ەنەرگەتيكالىق ت. ب. قورلار جونىنەن دە رەسپۋبليكامىز دۇنيەجۇزىندە كورنەكتى ورىن الادى. جالپى قازاقستاندا كەزدەسەتىن تابيعي قورلاردى مىناداي توپتارعا بولۋگە بولادى:
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
قازىرگى كەزدە قالامساپتىڭ ءتۇرى وتە كوپ. ولار ءار ءتۇرلى فورمادا جاسالىنىپ ءجۇر. ماسەلەن جۋانداتىلىپ جاسالعان ءار ءتۇرلى فورماعا كەلتىرىلىپ، جىڭىشكەسى دە بار، قولعا ۇستاعانعا ىڭعايلىسى دا سول. جۋانداتىلى...
