تاربيە ماسەلەسى بارشامىزعا ورتاق
شىعىس قازاقستان وبلىسى، كاتون - قاراعاي اۋدانى
اققاينار اۋىلى، چەرنوۆا ورتا مەكتەبىنىڭ
تاربيە ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى اقنۇر ابەنيەۆا
تاربيە ماسەلەسى بارشامىزعا ورتاق
ادام بالاسىنىڭ قاسيەتتى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى دۇنيەگە ۇرپاق اكەلىپ، اتا – انا، ۇستاز، قوعام بولىپ تاربيەلى دە ونەگەلى، جان – جاقتى دامىعان ۇرپاق تاربيەلەۋ ءۇشىن مۇمكىندىك جاساۋ.
«ۇلت بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە»- دەپ اتا – بابامىز ايتقانداي بالانى بەسىكتەن، ءتىپتى بالا تاربيەسى تۋرالى ءسوز ەتە قالعاندا، التى ايلىق بالاسىن تاربيەشىگە اكەلگەن اتا – اناعا «ءسىز بالاڭىزدىڭ 1، 5 جىل تاربيەسىن وتكىزىپ الدىڭىز، بالانى ىشتەن تاربيەلەۋ كەرەك» دەگەن ەۆرەي حالقىنىڭ مىسالىن كەلتىرىپ جاتادى.
بالاسىنىڭ جاقسى بولعانىن ارماندامايتىن اتا – انا جوق. ءتىپتى بالاسىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا تۇسەتىن اتا – انالار بار. كەيدە بالاسىنىڭ كەلەشەگىنە الاڭداعان اتا - انا ءوز مەكەنىن اۋىستىرۋعا دەيىن بارىپ جاتادى.
بالا تاربيەسى - قيىن دا كۇردەلى پروسەسس. ءبىز بالامىزدىڭ تاربيەلى دە ونەگەلى بولىپ ءوسىپ، ءوز قاتارىنىڭ الدى بولعانىن قالايمىز. ءبىراق بالامىزدى وسى ماقساتتارعا ساي تاربيەلەۋ ءۇشىن ۇلكەن ەڭبەك، كۇش – جىگەردىڭ قاجەت ەكەنىن ءبارىمىز بىلسەك تە، موينىمىز جار بەرىپ، بالا تاربيەسىمەن اينالىسا بەرمەيمىز. كەيدە اتا – انالار وزدەرى دۇرىس ۋاقىتىندا ۇيرەتپەي، «سەن ماعان تارتپاعانسىڭ، مىنانى ولاي ىستەمەدىڭ، انانى بۇلاي ىستەمەدىڭ، ەشتەڭەگە قىرسىزسىڭ» دەپ كىنالاپ جاتادى.
بالانىڭ ءار قىلىعى قىزىق. ءبىراق سول قىزىقتاۋدى دا تالعاپ، تالداپ قاراماسا تاعى بولمايدى. كىشكەنتاي كەزىندە بالانىڭ ءاربىر ءسوزىن، ودان قالسا، بىرەۋى ساباعاندىعىن اۋەس كورەدى، ونى ءتىپتى ەرەسەكتەرگە ايتاقتاپ، قىزدىرا تۇسەتىندەرى تاعى بار. بالالارعا ۇلكەندەردى سىيلا، قۇرمەتتە دەپ تاربيەلەۋدىڭ ورنىنا وزدەرى تەرىس جولعا سالىپ وتىرعاندارىن باعامداي بەرمەيدى. كەيىن وسكەندە سول بالانىڭ ءوز اتا – اناسىنا ءتىلى تيمەسىنە كىم كەپىل؟! بالا كەز كەلگەن ىستە ءوزىن ىنتالاندىرىپ، وزگەلەردىڭ قولدايتىنىن سەزسە، سول ىسكە بەيىمدەلىپ ادەتتەنىپ كەتەدى.
بالا تاربيەسىندەگى تاعى ءبىر كەمشىلىك – بالا جەتىستىگىن كورە ءبىلۋ، جىگەرلەندىرۋ، ىنتالاندىرۋمەن بايلانىستى. بالانى ماداقتاۋدان گورى، جەكىرۋىمىز اسىپ ءتۇسىپ جاتاتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
ءبىز بالامىزعا ۇنەمى تالاپ قويعىشپىز. اۋەلى تالاپتى قويماستان بۇرىن، بالاعا ءوزىمىز ۇلگى كورسەتە ءبىلۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ بالانىڭ كوزىنشە قىرسىق مىنەز كورسەتۋ، وزگە ادامداردى جامانداۋ، مىسالى كەيبىر اتا – انالار بالالارىنىڭ كوزىنشە مىنا ءمۇعالىم ساباق بەرە المايدى، مىنا ءمۇعالىم باعانى تاڭداپ قويادى نەمەسە كارى اتا – ەنەسىن مىنا قاقباس نە ولمەدى، نە قويمادى دەپ ايتىپ جاتاتىن اتا – انالار دا وكىنىشكە وراي جوق ەمەس. بىرەۋدى جامانداۋ بالا بويىندا تەرىس كوزقاراستاردى قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولادى.
بالاسىنىڭ تاربيەسىن ويلايتىن اتا – انا ەڭ اۋەلى ءوزىن تاربيەلەگەنى ءجون بولار ەدى دەپ ويلايمىن.
جالپى ءبىز بالاجان حالىق بولعانىمىزبەن، ونى تۇلعا دەپ تانىپ، اقىل يەسى رەتىندە قابىلداي بەرمەيمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بالامىز، ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدى ىستەپ، ايداعانىمىزبەن جۇرەتىن، ءالى اقىل – يەسى تولا قويماعان تىرشىلىك يەسى دەيمىز دە، وعان وتە قاتاڭ تالاپ قويامىز. سول تالاپتىڭ ۇدەسىنەن شىعا بەرمەسە، بالامىزدى جەر قىلىپ، جاسىتامىز. ۇلكەندەر، ۇستازدار ۇنەمى جەكىپ، داۋىس كوتەرىپ سويلەيتىن بولسا، بالا جاسىق بولىپ وسەدى. وسىنداي وتباسىندا، وسىنداي ۇستازدا تاربيەلەنگەن بالالار ەكى ءتۇرلى بولىپ وسەدى. بىرەۋلەرى – بوزوكپە، جاسىق بولسا، ەكىنشىلەرى ايقايلاپ، داۋىس كوتەرىپ سويلەمەسەڭ، ءسوز وتپەيتىن «سابازدىڭ» ءوزى بولىپ شىعادى. الدىڭعىلارى ۇنەمى جالتاڭداپ، وزدىگىنەن شەشىم قابىلداي الماسا، كەيىنگىلەرى ۇنەمى جۇيكەمىزدى جۇقارتىپ، بەتىڭنەن الىپ وتىراتىن بولادى.
«ۇلىڭ جاقسى بولسىن دەسەڭ، ۇلى جاقسىمەن كورشى بول، قىزىڭ جاقسى بولسىن دەسەڭ، قىزى جاقسىمەن كورشى بول» دەگەن ونەگەلى سوزدەن قوعامنىڭ، ورتانىڭ دا بالا تاربيەسىنە زور اسەر ەتەتىنىن كورۋگە بولادى.
ودان ءارى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايدى. تاربيەشىنىڭ، ۇستازداردىڭ قولىنا بارادى. ۇستازداردىڭ مىندەتى وقۋشىمەن جاقىن سىرلاس، دوس بولۋ. وقۋشى ءۇشىن اتا – اناسىنان كەيىن جاقىن ادام ۇستاز بولعانىمەن ودان جاسقانشاقتاپ، ۇيالشاقتايتىن كەزدەرى ءجيى بولادى. سونداي ساتتەردە دۇرىس قادام جاساپ، وقۋشىنى باۋىرىڭىزعا تارتا ءبىلۋ وتە ماڭىزدى. وقۋشى وزىنشە جاسىرىپ جۇرگەن سىرىن ايتىپ، سىزبەن ءبولىسۋى مۇمكىن. ونداي كەزدە بالاعا جەكىمەي نە بولماسا مازاق ەتىپ كۇلمەي، مۇقيات تىڭداپ، ءوز كوزقاراسىڭىزدى ءبىلدىرىپ، كەڭەس ايتا ءبىلۋ ۇستازدى وقۋشىنىڭ سەنىمىنە كىرگىزەدى. ۇستازدىڭ وقۋشىعا تۇلعا رەتىندە قاراپ، ونىمەن اقىلداسا وتىرىپ، بىرلەسە جۇمىس ىستەۋىڭىز وقۋشىڭىزدى جىگەرلەندىرەدى، ونىڭ ءار قادامىن سەنىمدى ەتە تۇسەدى. مەنىڭ ويىمشا، ونداي بالا ەشقاشان ءتارتىپ بۇزۋشىلىققا بارمايدى.
سونىمەن، بالا تاربيەسى كەزەك كۇتتىرمەيتىن، كۇن تارتىبىنەن ەشقاشان تۇسپەيتىن وزەكتى ماسەلە بولىپ قالا بەرمەك. سوندىقتان دا، مىناۋ وزگەرمەلى قوعامدا بالامىزدى، وقۋشىلارىمىزدى وزىمىزگە جات ەتپەي وتباسى، قوعام، ۇستاز بولىپ بىرلەسە وتىرىپ قازاقستاننىڭ اتىن شىعاراتىن ونەگەلى، تاربيەلى ۇرپاقتى تاربيەلەي بەرەيىك دەي وتىرا «بالا اۋرۋ، زاعيپ بولسا، بالادان ەمەس، تاربيەشىدەن؛ بالا تار ويلى، اقىماق بولسا، بولا كىنالى ەمەس، تاربيەشى كىنالى؛ بالا سۇلۋلىقتان ءلاززات الا بىلمەيتىن مىلقاۋ جاندى بولسا، بالا ايىپتى ەمەس، تاربيەشى جازالى»- دەپ ماعجان جۇمابايەۆ اعامىزدىڭ بالا تاربيەسى جايلى ايتقان ونەگەلى سوزىمەن اياقتاعىم كەلەدى.
اققاينار اۋىلى، چەرنوۆا ورتا مەكتەبىنىڭ
تاربيە ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى اقنۇر ابەنيەۆا
تاربيە ماسەلەسى بارشامىزعا ورتاق
ادام بالاسىنىڭ قاسيەتتى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى دۇنيەگە ۇرپاق اكەلىپ، اتا – انا، ۇستاز، قوعام بولىپ تاربيەلى دە ونەگەلى، جان – جاقتى دامىعان ۇرپاق تاربيەلەۋ ءۇشىن مۇمكىندىك جاساۋ.
«ۇلت بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە»- دەپ اتا – بابامىز ايتقانداي بالانى بەسىكتەن، ءتىپتى بالا تاربيەسى تۋرالى ءسوز ەتە قالعاندا، التى ايلىق بالاسىن تاربيەشىگە اكەلگەن اتا – اناعا «ءسىز بالاڭىزدىڭ 1، 5 جىل تاربيەسىن وتكىزىپ الدىڭىز، بالانى ىشتەن تاربيەلەۋ كەرەك» دەگەن ەۆرەي حالقىنىڭ مىسالىن كەلتىرىپ جاتادى.
بالاسىنىڭ جاقسى بولعانىن ارماندامايتىن اتا – انا جوق. ءتىپتى بالاسىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا تۇسەتىن اتا – انالار بار. كەيدە بالاسىنىڭ كەلەشەگىنە الاڭداعان اتا - انا ءوز مەكەنىن اۋىستىرۋعا دەيىن بارىپ جاتادى.
بالا تاربيەسى - قيىن دا كۇردەلى پروسەسس. ءبىز بالامىزدىڭ تاربيەلى دە ونەگەلى بولىپ ءوسىپ، ءوز قاتارىنىڭ الدى بولعانىن قالايمىز. ءبىراق بالامىزدى وسى ماقساتتارعا ساي تاربيەلەۋ ءۇشىن ۇلكەن ەڭبەك، كۇش – جىگەردىڭ قاجەت ەكەنىن ءبارىمىز بىلسەك تە، موينىمىز جار بەرىپ، بالا تاربيەسىمەن اينالىسا بەرمەيمىز. كەيدە اتا – انالار وزدەرى دۇرىس ۋاقىتىندا ۇيرەتپەي، «سەن ماعان تارتپاعانسىڭ، مىنانى ولاي ىستەمەدىڭ، انانى بۇلاي ىستەمەدىڭ، ەشتەڭەگە قىرسىزسىڭ» دەپ كىنالاپ جاتادى.
بالانىڭ ءار قىلىعى قىزىق. ءبىراق سول قىزىقتاۋدى دا تالعاپ، تالداپ قاراماسا تاعى بولمايدى. كىشكەنتاي كەزىندە بالانىڭ ءاربىر ءسوزىن، ودان قالسا، بىرەۋى ساباعاندىعىن اۋەس كورەدى، ونى ءتىپتى ەرەسەكتەرگە ايتاقتاپ، قىزدىرا تۇسەتىندەرى تاعى بار. بالالارعا ۇلكەندەردى سىيلا، قۇرمەتتە دەپ تاربيەلەۋدىڭ ورنىنا وزدەرى تەرىس جولعا سالىپ وتىرعاندارىن باعامداي بەرمەيدى. كەيىن وسكەندە سول بالانىڭ ءوز اتا – اناسىنا ءتىلى تيمەسىنە كىم كەپىل؟! بالا كەز كەلگەن ىستە ءوزىن ىنتالاندىرىپ، وزگەلەردىڭ قولدايتىنىن سەزسە، سول ىسكە بەيىمدەلىپ ادەتتەنىپ كەتەدى.
بالا تاربيەسىندەگى تاعى ءبىر كەمشىلىك – بالا جەتىستىگىن كورە ءبىلۋ، جىگەرلەندىرۋ، ىنتالاندىرۋمەن بايلانىستى. بالانى ماداقتاۋدان گورى، جەكىرۋىمىز اسىپ ءتۇسىپ جاتاتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
ءبىز بالامىزعا ۇنەمى تالاپ قويعىشپىز. اۋەلى تالاپتى قويماستان بۇرىن، بالاعا ءوزىمىز ۇلگى كورسەتە ءبىلۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ بالانىڭ كوزىنشە قىرسىق مىنەز كورسەتۋ، وزگە ادامداردى جامانداۋ، مىسالى كەيبىر اتا – انالار بالالارىنىڭ كوزىنشە مىنا ءمۇعالىم ساباق بەرە المايدى، مىنا ءمۇعالىم باعانى تاڭداپ قويادى نەمەسە كارى اتا – ەنەسىن مىنا قاقباس نە ولمەدى، نە قويمادى دەپ ايتىپ جاتاتىن اتا – انالار دا وكىنىشكە وراي جوق ەمەس. بىرەۋدى جامانداۋ بالا بويىندا تەرىس كوزقاراستاردى قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولادى.
بالاسىنىڭ تاربيەسىن ويلايتىن اتا – انا ەڭ اۋەلى ءوزىن تاربيەلەگەنى ءجون بولار ەدى دەپ ويلايمىن.
جالپى ءبىز بالاجان حالىق بولعانىمىزبەن، ونى تۇلعا دەپ تانىپ، اقىل يەسى رەتىندە قابىلداي بەرمەيمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بالامىز، ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدى ىستەپ، ايداعانىمىزبەن جۇرەتىن، ءالى اقىل – يەسى تولا قويماعان تىرشىلىك يەسى دەيمىز دە، وعان وتە قاتاڭ تالاپ قويامىز. سول تالاپتىڭ ۇدەسىنەن شىعا بەرمەسە، بالامىزدى جەر قىلىپ، جاسىتامىز. ۇلكەندەر، ۇستازدار ۇنەمى جەكىپ، داۋىس كوتەرىپ سويلەيتىن بولسا، بالا جاسىق بولىپ وسەدى. وسىنداي وتباسىندا، وسىنداي ۇستازدا تاربيەلەنگەن بالالار ەكى ءتۇرلى بولىپ وسەدى. بىرەۋلەرى – بوزوكپە، جاسىق بولسا، ەكىنشىلەرى ايقايلاپ، داۋىس كوتەرىپ سويلەمەسەڭ، ءسوز وتپەيتىن «سابازدىڭ» ءوزى بولىپ شىعادى. الدىڭعىلارى ۇنەمى جالتاڭداپ، وزدىگىنەن شەشىم قابىلداي الماسا، كەيىنگىلەرى ۇنەمى جۇيكەمىزدى جۇقارتىپ، بەتىڭنەن الىپ وتىراتىن بولادى.
«ۇلىڭ جاقسى بولسىن دەسەڭ، ۇلى جاقسىمەن كورشى بول، قىزىڭ جاقسى بولسىن دەسەڭ، قىزى جاقسىمەن كورشى بول» دەگەن ونەگەلى سوزدەن قوعامنىڭ، ورتانىڭ دا بالا تاربيەسىنە زور اسەر ەتەتىنىن كورۋگە بولادى.
ودان ءارى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايدى. تاربيەشىنىڭ، ۇستازداردىڭ قولىنا بارادى. ۇستازداردىڭ مىندەتى وقۋشىمەن جاقىن سىرلاس، دوس بولۋ. وقۋشى ءۇشىن اتا – اناسىنان كەيىن جاقىن ادام ۇستاز بولعانىمەن ودان جاسقانشاقتاپ، ۇيالشاقتايتىن كەزدەرى ءجيى بولادى. سونداي ساتتەردە دۇرىس قادام جاساپ، وقۋشىنى باۋىرىڭىزعا تارتا ءبىلۋ وتە ماڭىزدى. وقۋشى وزىنشە جاسىرىپ جۇرگەن سىرىن ايتىپ، سىزبەن ءبولىسۋى مۇمكىن. ونداي كەزدە بالاعا جەكىمەي نە بولماسا مازاق ەتىپ كۇلمەي، مۇقيات تىڭداپ، ءوز كوزقاراسىڭىزدى ءبىلدىرىپ، كەڭەس ايتا ءبىلۋ ۇستازدى وقۋشىنىڭ سەنىمىنە كىرگىزەدى. ۇستازدىڭ وقۋشىعا تۇلعا رەتىندە قاراپ، ونىمەن اقىلداسا وتىرىپ، بىرلەسە جۇمىس ىستەۋىڭىز وقۋشىڭىزدى جىگەرلەندىرەدى، ونىڭ ءار قادامىن سەنىمدى ەتە تۇسەدى. مەنىڭ ويىمشا، ونداي بالا ەشقاشان ءتارتىپ بۇزۋشىلىققا بارمايدى.
سونىمەن، بالا تاربيەسى كەزەك كۇتتىرمەيتىن، كۇن تارتىبىنەن ەشقاشان تۇسپەيتىن وزەكتى ماسەلە بولىپ قالا بەرمەك. سوندىقتان دا، مىناۋ وزگەرمەلى قوعامدا بالامىزدى، وقۋشىلارىمىزدى وزىمىزگە جات ەتپەي وتباسى، قوعام، ۇستاز بولىپ بىرلەسە وتىرىپ قازاقستاننىڭ اتىن شىعاراتىن ونەگەلى، تاربيەلى ۇرپاقتى تاربيەلەي بەرەيىك دەي وتىرا «بالا اۋرۋ، زاعيپ بولسا، بالادان ەمەس، تاربيەشىدەن؛ بالا تار ويلى، اقىماق بولسا، بولا كىنالى ەمەس، تاربيەشى كىنالى؛ بالا سۇلۋلىقتان ءلاززات الا بىلمەيتىن مىلقاۋ جاندى بولسا، بالا ايىپتى ەمەس، تاربيەشى جازالى»- دەپ ماعجان جۇمابايەۆ اعامىزدىڭ بالا تاربيەسى جايلى ايتقان ونەگەلى سوزىمەن اياقتاعىم كەلەدى.
You Might Also Like
