تارتىلىس قۇبىلىسى. بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭى
ساباقتىڭ تاقىرىبى:
بىلىمدىلىك: تارتىلىس قۇبىلىسى، بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭى تۋرالى جۇيەلى بىلىمدەرىن قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق: ويلاۋ قابىلەتىن، تانىمىن دامىتۋ. وقۋشىنىڭ فيزيكا پانىنە ىنتاسىن قالىپتاستىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىنىڭ وي - ءورىسىن كەڭەيتە وتىرىپ، تارتىپتىلىككە، ۇقىپتىلىققا، ادامگەرشىلىككە، ءوز بەتىنشە وقۋعا، ىزدەنۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم قالىپتاستىرۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
وقىتۋ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، ەسەپتەر شىعارۋ، تەستپەن جۇمىس، ءسوزجۇمباق
كورنەكىلىگى: كومپيۋتەر، ينتەربەلسەندى تاقتا، سلايد، پرەزەنتاسيا
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
3. ساباققا كوڭىلىن اۋدارۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ. سۇراق - جاۋاپ
1. دەنەگە ەش نارسە ارەكەت ەتپەسە، ول قانداي كۇيدە بولادى؟
2. ينەرسيا دەپ نەنى ايتادى؟
3. ينەرسياعا مىسال كەلتىر.
4. كولىك وڭعا نەمەسە سولعا بۇرىلعاندا ونداعى جولاۋشى قالاي قاراي قيسايادى؟
5. ءجۇرىپ بارا جاتقان ترامۆايدان سەكىرگەن ادام قالاي قاراي قۇلايدى؟
6. ءبىر دەنەنىڭ ەكىنشى دەنەگە ارەكەتى قالاي بايقالادى؟
7. كۇش قانداي شاما؟ مىسال كەلتىر.
8. كۇش نەمەن سيپاتتالادى؟
9. كۇش سىزبادا قالاي كەسكىندەلەدى؟
10. كۇش بىرلىگى رەتىندە نە قابىلدانعان؟
11. قانداي كۇش 1ن - عا تەڭ بولادى؟
ءىىى. “قايتالاۋ - وقۋ ايناسى”
ا) «سايكەس فورمۋلانى تاپ»
1. ماسسا -------------- S=υt
2. كولەم -------------- t=S/υ
3. جول ---------------- m=ρv
4. جىلدامدىق ------ ρ=m/v
5. ۋاقىت -------------- υ=S/t
6. تىعىزدىق -------- V=m/ρ
ءا) “بىلەكتى ءبىردى جىعار،
ءبىلىمدى مىڭدى جىعار!” (ەسەپتەر شىعارۋ)
1. ۇشاق 750 كم/ساع جىلدامدىقپەن ۇشىپ بارادى، 6ساع ىشىندە ول قانداي قاشىقتىقتى وتەدى؟
2. ىشىنە 8كگ كەروسين سياتىن ىدىستىڭ كولەمى نەگە تەڭ؟ كەروسيننىڭ تىعىزدىعى 800كگ/م3.
3. اۆتوموبيل 60 كم/ساع جىلدامدىقپەن 120 كم جول جۇرەدى، وسى قاشىقتىقتى ول قانشا ۋاقىتتا ءجۇرىپ ءوتتى؟
4. موتوسيكلشى العاشقى 10سەكۋندتا 15م/س جىلدامدىقپەن جۇرسە، ال كەلەسى 50 سەكۋندتا 25م/س جىلدامدىقپەن ءجۇردى. موتوسيكلشىنىڭ بارلىق ۋاقىتتاعى ورتاشا جىلدامدىعى قانداي؟(جاۋابى: 23م/س )
5. ەكى اربا ارەكەتتەسكەننەن كەيىن ولاردىڭ جىلدامدىعى 0، 2م/س جانە 0، 6 م/س بولدى. ۇلكەن اربانىڭ ماسساسى 0، 6 كگ. كىشى ارباشانىڭ ماسساسى نەگە تەڭ؟
V. تەست جۇمىسى
ءىV. جاڭا ساباق
سونىمەن، ساباق باسىندا ايتىلىپ كەتكەنىندەي، بۇگىنگى وتەتىن جاڭا تاقىرىبىمىز: “تارتىلىس قۇبىلىسى. بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭى”. ەندى ساباعىمىزدى باستاماس بۇرىن، مىناعان نازار اۋدارا قويىڭىزدار: مەنىڭ قولىمداعى تەكشەنى، كىشكەنە رەزەڭكە دوپتى جىبەرە سالدىم. نەندەي جاعداي ورىن الدى؟ ول دەنەلەر نەلىكتەن جەر بەتىنە تۇسەدى؟ (وقۋشىلار ءوز ويلارىن ايتادى)
ءيا، جاقسى! جاۋاپتارىڭ دۇرىس. ەندى مىنا سۋرەتتەرگە قاراپ كورىندەر جانە ءوز ويلارىندى تاعى دا ايتا قويىڭدار.
جاقسى، ويلارىمەن كەلىسەمىن، ەندى مەنى تىڭداڭدار. جاڭاعى سۇراقتاردىڭ شىنايى جاۋابىن ءقازىر تۇسىنەسىڭدەر. بالالىق شاعىمىزدان ءارقايسىمىزعا دەنەلەردىڭ جەرگە تارتىلۋى جاقسى تانىس، مىسالى تەبىلگەن دوپ تا، بۇتاعىنان ۇزىلگەن الما دا جەرگە تۇسەدى.
دەمەك، دەنەلەرگە جەر تاراپىنان كۇش ارەكەت ەتەدى. جەر بارلىق دەنەلەردى وزىنە تارتادى.
كۇندى اينالا قوزعالاتىن پلانەتالار تارتىلىس ءورىسى ارەكەتىنەن كۇنگە تارتىلادى جانە وزدەرى دە ءبىر - بىرىنە تارتىلادى. اي جەردى اينالا قوزعالادى.
بارلىق كەڭىستىكتى جايلاعان تارتىلىستان “جەتى قات كوككە ۇشساق تا”، “جەتى قابات جەر استىنا ەنسەك تە” قۇتىلا المايمىز. سوندىقتان الەمدەگى دەنەلەردىڭ ءبىر - بىرىنە تارتىلۋى بۇكىلالەمدىك تارتىلىس دەپ اتالادى. اعىلشىن عالىمى ي. نيۋتون بۇل قۇبىلىستى زەرتتەپ، تابيعاتتىڭ ۇلى زاڭى - بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىن تۇجىرىمدادى. بۇل زاڭمەن سەندەر 9 - سىنىپتا تاڭىساسىڭدار.
نيۋتون تارتىلۋ كۇشىنىڭ ورنەگىن 1666 ج.، 23 جاسىندا - اق انىقتاعان. ءبىراق، ول ءوزىنىڭ تەورياسىن تاجىريبەلىك دەرەكتەرمەن سالىستىرىپ، كوپ الشاقتىق بايقاعاندىقتان جاريا ەتپەيدى. ناتيجەسىندە ول اشقان زاڭ كوپتەگەن جىلدار بويى بەلگىسىز بولىپ قالدى. الايدا، ول قولدانعان دەرەكتەر ناقتى ءدال ەمەس. نيۋتونعا دالىرەك ولشەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى بەلگىلى بولعاندا، و. لودج ايتقانداي، ول “ءوزىنىڭ ەسكى قولجازبالارىن الىپ ەسەپتەۋگە كىرىستى… جاڭا دەرەكتەر ەسەپتەۋ ناتيجەلەرىن وزگەرتە باستادى. ول ءوز جۇمىسىن كەرەمەت تەبىرەنىسپەن قايتا قارادى. قالامى ويىنا ىلەسە المادى. سوڭىندا ەسەپتەۋلەردەن كەرەكتى ناتيجە الدى. اشقان زاڭنىڭ كەرەمەت ءمانى مەن تەرەڭدىگى ونىڭ باسىن اينالدىرىپ، تۇماندانعان كوزدەرى قولجازبانى كورمەدى. شارشاعان ول قالامىن تاستاي سالادى. الەم قۇرىلىمىنىڭ قۇپياسى جالعىز وزىنە عانا اشىلدى…”.
نيۋتوننىڭ اتىمەن حالىقارالىق بiرلiك جۇيەسiندە كۇشتiڭ ولشەم بiرلiگi – نيۋتون اتالعان.
VII. ساباقتى بەكىتۋ.
1. نەلىكتەن دەنەلەر جەرگە قۇلايدى؟
2. الەمدەگى دەنەلەردىڭ ءبىر - بىرىنە تارتىلۋى قالاي اتالادى؟
3. بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىن اشقان عالىم كىم؟
4. تاۋعا قاراي كوتەرىلۋ، ءتىپتى جول تەگىس بولعاننىڭ وزىندە، تومەن قاراي تۇسۋدەن گورى قيىن بولاتىنى نەلىكتەن؟
5. جاڭبىر تامشىسىنىڭ جەرگە قارايعى قوزعالىسىن تۋعىزاتىن قانداي قۇبىلىس؟
VIII. ساباقتى قورىتىندىلاۋ. باعالاۋ
VIII. ۇيگە تاپسىرما
§30. رەفەرات: «ي. نيۋتوننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى»
بىلىمدىلىك: تارتىلىس قۇبىلىسى، بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭى تۋرالى جۇيەلى بىلىمدەرىن قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق: ويلاۋ قابىلەتىن، تانىمىن دامىتۋ. وقۋشىنىڭ فيزيكا پانىنە ىنتاسىن قالىپتاستىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىنىڭ وي - ءورىسىن كەڭەيتە وتىرىپ، تارتىپتىلىككە، ۇقىپتىلىققا، ادامگەرشىلىككە، ءوز بەتىنشە وقۋعا، ىزدەنۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم قالىپتاستىرۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
وقىتۋ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، ەسەپتەر شىعارۋ، تەستپەن جۇمىس، ءسوزجۇمباق
كورنەكىلىگى: كومپيۋتەر، ينتەربەلسەندى تاقتا، سلايد، پرەزەنتاسيا
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
3. ساباققا كوڭىلىن اۋدارۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ. سۇراق - جاۋاپ
1. دەنەگە ەش نارسە ارەكەت ەتپەسە، ول قانداي كۇيدە بولادى؟
2. ينەرسيا دەپ نەنى ايتادى؟
3. ينەرسياعا مىسال كەلتىر.
4. كولىك وڭعا نەمەسە سولعا بۇرىلعاندا ونداعى جولاۋشى قالاي قاراي قيسايادى؟
5. ءجۇرىپ بارا جاتقان ترامۆايدان سەكىرگەن ادام قالاي قاراي قۇلايدى؟
6. ءبىر دەنەنىڭ ەكىنشى دەنەگە ارەكەتى قالاي بايقالادى؟
7. كۇش قانداي شاما؟ مىسال كەلتىر.
8. كۇش نەمەن سيپاتتالادى؟
9. كۇش سىزبادا قالاي كەسكىندەلەدى؟
10. كۇش بىرلىگى رەتىندە نە قابىلدانعان؟
11. قانداي كۇش 1ن - عا تەڭ بولادى؟
ءىىى. “قايتالاۋ - وقۋ ايناسى”
ا) «سايكەس فورمۋلانى تاپ»
1. ماسسا -------------- S=υt
2. كولەم -------------- t=S/υ
3. جول ---------------- m=ρv
4. جىلدامدىق ------ ρ=m/v
5. ۋاقىت -------------- υ=S/t
6. تىعىزدىق -------- V=m/ρ
ءا) “بىلەكتى ءبىردى جىعار،
ءبىلىمدى مىڭدى جىعار!” (ەسەپتەر شىعارۋ)
1. ۇشاق 750 كم/ساع جىلدامدىقپەن ۇشىپ بارادى، 6ساع ىشىندە ول قانداي قاشىقتىقتى وتەدى؟
2. ىشىنە 8كگ كەروسين سياتىن ىدىستىڭ كولەمى نەگە تەڭ؟ كەروسيننىڭ تىعىزدىعى 800كگ/م3.
3. اۆتوموبيل 60 كم/ساع جىلدامدىقپەن 120 كم جول جۇرەدى، وسى قاشىقتىقتى ول قانشا ۋاقىتتا ءجۇرىپ ءوتتى؟
4. موتوسيكلشى العاشقى 10سەكۋندتا 15م/س جىلدامدىقپەن جۇرسە، ال كەلەسى 50 سەكۋندتا 25م/س جىلدامدىقپەن ءجۇردى. موتوسيكلشىنىڭ بارلىق ۋاقىتتاعى ورتاشا جىلدامدىعى قانداي؟(جاۋابى: 23م/س )
5. ەكى اربا ارەكەتتەسكەننەن كەيىن ولاردىڭ جىلدامدىعى 0، 2م/س جانە 0، 6 م/س بولدى. ۇلكەن اربانىڭ ماسساسى 0، 6 كگ. كىشى ارباشانىڭ ماسساسى نەگە تەڭ؟
V. تەست جۇمىسى
ءىV. جاڭا ساباق
سونىمەن، ساباق باسىندا ايتىلىپ كەتكەنىندەي، بۇگىنگى وتەتىن جاڭا تاقىرىبىمىز: “تارتىلىس قۇبىلىسى. بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭى”. ەندى ساباعىمىزدى باستاماس بۇرىن، مىناعان نازار اۋدارا قويىڭىزدار: مەنىڭ قولىمداعى تەكشەنى، كىشكەنە رەزەڭكە دوپتى جىبەرە سالدىم. نەندەي جاعداي ورىن الدى؟ ول دەنەلەر نەلىكتەن جەر بەتىنە تۇسەدى؟ (وقۋشىلار ءوز ويلارىن ايتادى)
ءيا، جاقسى! جاۋاپتارىڭ دۇرىس. ەندى مىنا سۋرەتتەرگە قاراپ كورىندەر جانە ءوز ويلارىندى تاعى دا ايتا قويىڭدار.
جاقسى، ويلارىمەن كەلىسەمىن، ەندى مەنى تىڭداڭدار. جاڭاعى سۇراقتاردىڭ شىنايى جاۋابىن ءقازىر تۇسىنەسىڭدەر. بالالىق شاعىمىزدان ءارقايسىمىزعا دەنەلەردىڭ جەرگە تارتىلۋى جاقسى تانىس، مىسالى تەبىلگەن دوپ تا، بۇتاعىنان ۇزىلگەن الما دا جەرگە تۇسەدى.
دەمەك، دەنەلەرگە جەر تاراپىنان كۇش ارەكەت ەتەدى. جەر بارلىق دەنەلەردى وزىنە تارتادى.
كۇندى اينالا قوزعالاتىن پلانەتالار تارتىلىس ءورىسى ارەكەتىنەن كۇنگە تارتىلادى جانە وزدەرى دە ءبىر - بىرىنە تارتىلادى. اي جەردى اينالا قوزعالادى.
بارلىق كەڭىستىكتى جايلاعان تارتىلىستان “جەتى قات كوككە ۇشساق تا”، “جەتى قابات جەر استىنا ەنسەك تە” قۇتىلا المايمىز. سوندىقتان الەمدەگى دەنەلەردىڭ ءبىر - بىرىنە تارتىلۋى بۇكىلالەمدىك تارتىلىس دەپ اتالادى. اعىلشىن عالىمى ي. نيۋتون بۇل قۇبىلىستى زەرتتەپ، تابيعاتتىڭ ۇلى زاڭى - بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىن تۇجىرىمدادى. بۇل زاڭمەن سەندەر 9 - سىنىپتا تاڭىساسىڭدار.
نيۋتون تارتىلۋ كۇشىنىڭ ورنەگىن 1666 ج.، 23 جاسىندا - اق انىقتاعان. ءبىراق، ول ءوزىنىڭ تەورياسىن تاجىريبەلىك دەرەكتەرمەن سالىستىرىپ، كوپ الشاقتىق بايقاعاندىقتان جاريا ەتپەيدى. ناتيجەسىندە ول اشقان زاڭ كوپتەگەن جىلدار بويى بەلگىسىز بولىپ قالدى. الايدا، ول قولدانعان دەرەكتەر ناقتى ءدال ەمەس. نيۋتونعا دالىرەك ولشەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى بەلگىلى بولعاندا، و. لودج ايتقانداي، ول “ءوزىنىڭ ەسكى قولجازبالارىن الىپ ەسەپتەۋگە كىرىستى… جاڭا دەرەكتەر ەسەپتەۋ ناتيجەلەرىن وزگەرتە باستادى. ول ءوز جۇمىسىن كەرەمەت تەبىرەنىسپەن قايتا قارادى. قالامى ويىنا ىلەسە المادى. سوڭىندا ەسەپتەۋلەردەن كەرەكتى ناتيجە الدى. اشقان زاڭنىڭ كەرەمەت ءمانى مەن تەرەڭدىگى ونىڭ باسىن اينالدىرىپ، تۇماندانعان كوزدەرى قولجازبانى كورمەدى. شارشاعان ول قالامىن تاستاي سالادى. الەم قۇرىلىمىنىڭ قۇپياسى جالعىز وزىنە عانا اشىلدى…”.
نيۋتوننىڭ اتىمەن حالىقارالىق بiرلiك جۇيەسiندە كۇشتiڭ ولشەم بiرلiگi – نيۋتون اتالعان.
VII. ساباقتى بەكىتۋ.
1. نەلىكتەن دەنەلەر جەرگە قۇلايدى؟
2. الەمدەگى دەنەلەردىڭ ءبىر - بىرىنە تارتىلۋى قالاي اتالادى؟
3. بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىن اشقان عالىم كىم؟
4. تاۋعا قاراي كوتەرىلۋ، ءتىپتى جول تەگىس بولعاننىڭ وزىندە، تومەن قاراي تۇسۋدەن گورى قيىن بولاتىنى نەلىكتەن؟
5. جاڭبىر تامشىسىنىڭ جەرگە قارايعى قوزعالىسىن تۋعىزاتىن قانداي قۇبىلىس؟
VIII. ساباقتى قورىتىندىلاۋ. باعالاۋ
VIII. ۇيگە تاپسىرما
§30. رەفەرات: «ي. نيۋتوننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى»
You Might Also Like
-
«تابيعاتتى قورعايىق» ءمودۋلى بويىنشا دەڭگەيلىك تاپسىرمالار. 8 سىنىپ
