InfoHub Logo

تاقىرىبى: «تاۋەلسىزدىك سيمۆولى – ۇلتتىق تەڭگە»
جوسپارى:
ءى. كىرىسپە
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
2. 1 تەڭگەنىڭ پايدا بولۋى جانە دامۋى
2. 2 تەڭگەنىڭ العاشقى اتاۋى جانە العاشقى بانكنوتتار
2. 3 ۇلتتىق بانكتىڭ مۇراجايى
ءىىى. قورىتىندى
ءىۇ. پايدالانعان ادەبيەتتەر

كىرىسپە
ۇلتتىق ۆاليۋتامىز، ياعني تەڭگەمىزدىڭ پايدا بولۋى، ونىڭ بار بولۋى قازاقستان رەسپۋبليكامىزدىڭ تاۋەلسىز رەسپۋبليكا ەكەندىگىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى بولىپ تابىلادى. ۇلتتىق تەڭگەمىزدىڭ پايدا بولۋ تاريحىن ءبىلۋ ول ءار قازاقستاندىق ازاماتقا ءتان. سەبەبى، تەڭگە ءبىزدىڭ قازىرگى ءومىرىمىزدىڭ باستى اينالىم كوزىنە اينالدى.
ۇلتتىق تەڭگەمىزدىڭ تاريحى تۋرالى، ونىڭ قالاي ومىرگە كەلگەنى، قالاي پايدا بولعانى تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەر بار.
1992 - 1993 جىلدارداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانك ءتوراعاسىنىڭ كومەكشىسى ۆالەنتين نازاروۆ «بوستان ەلدىڭ ەركىن ۆاليۋتاسى» دەگەن ەڭبەگى بار. وندا 1992 جىلى ەلىمىزدە ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ ءورشۋى، جانە دە ينفلياسيانىڭ پايدا بولۋى، وسىعان وراي ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدى ەنگىزۋ تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەر كەلتىرگەن. ال قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق بانكىنىڭ ءتوراعاسى گريگوريي مارچەنكو جالپى تەڭگە تۋرالى جانە دە ونىڭ تاريحى مەن كەلەشەگى تۋرالى ءوز پىكىرىن جازعان. ول ءوز ۆاليۋتامىزدىڭ ەنگىزىلۋىندە قانداي وزگەرىستەر بولعاندىعى تۋرالى، تەڭگەنىڭ ىشكى جانە سىرتقى نارىقتا العان ورنى تۋرالى، ينفلياسيانىڭ وسكەندىگىن اشىق جازعان. ساۋىق تاكەجانوۆ 1990 - 1993 جىلدارداعى ەكونوميكالىق رەفورما، بيۋدجەت جانە قارجى ماسەلەلەرى جونىندەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەس كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى «تەڭگەنىڭ التىن ولشەمى» دەگەن ەڭبەك جازعان.
ال، ەرىك اسانبايەۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكس - ۆيسە پرەزيدەنتى «تەڭگە» كىتابىنىڭ پايدا بولۋىنا ۇلەس قوسقان. ونىڭ ايتۋىنشا: ەگەمەندى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش ۆاليۋتاسى تۋرالى وسىناۋ كىتاپ، مەنىڭ پىكىرىمشە ءىز سۋىتپاي ەلىمىزدىڭ جاڭا تاريح بەتتەرىن تولتىرۋعا ارنالۋى ءتيىس. ال سول تاريحىمىز وڭايعا تۇسكەن جوق. 90 - شى جىلداردىڭ باس شەنىندە ءوز ۆاليۋتامىزدى ەنگىزۋ قاجەتتىگى قازاقستانعا كوپتەگەن ءمان - جايلارىمەن وكتەمدەلىندى. بىرىنشىدەن، رۋبل سول كەزدە قۇلدىراي قۇنسىزداندى جانە مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتى پاۆەل ءبۋنيچتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «اعاش سوم» اتاۋىنا يە بولدى. ەكىنشىدەن وسى سەبەپپەن كاسىپورىنداردىڭ ءوزى ءرۋبلدى پايدالاناتىن شارۋاشىلىق ماملەلەردەن بويىن اۋلاق سالا باستادى. ۇشىنشىدەن، رۋبل قوجايىنى رەسەيدىڭ ءوزى باعانى ەركىن جۇزۋگە جىبەرىپ، كاسىپورىنداردىڭ اينالىمدىق قاراجاتىن يندەكستەمەيتىن بولدى، — دەپ ءوز پىكىرىن ايتقان.
مەنىڭ بۇل تاقىرىپتاعى ەڭ باستى ماقساتىم قازاق حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدىڭ قانداي ماقساتتا جانە قانداي سەبەپتەرمەن پايدا بولعانىن، ونىڭ تاريحىن، ونىڭ دامۋ جولدارىن جانە دە تەڭگەمىزدىڭ كەلەشەگىن تولىق قاندى زەرتتەپ، وقىرمانعا اشىق جەتكىزۋ.
بۇل ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءوز الدىما مىناداي مىندەتتەر قويدىم:
- تەڭگەنىڭ قالاي جانە قاشان پايدا بولعانىن
- ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ تۋرالى شىققان جارلىقتى
- ونىڭ قولدانىستاعى ماڭىزىن
- تەڭگەنىڭ الداعى بولاشاعىن زەرتتەۋ

2. 1 ۇلتتىق تەڭگەنىڭ پايدا بولۋى جانە ونىڭ دامۋى

تەڭگە – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك نىشانى. ءانۇران، تۋ جانە ەلتاڭبا سياقتى ۇلتتىق ۆاليۋتا دا مەملەكەتتىك نىشانداردىڭ قاتارىنا جاتادى. «بانكنوتا فابريكاسىنىڭ قۇرمەتتى قوناقتار» كىتابىندا ول اشىلعان كۇن – 1995 جىلى 19 مامىردا ق ر پرەزيدەنتى جازىپ قالدىرعان مىناداي جازۋ بار: «ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىنىڭ جارقىن تۋىندىسى – ءبىزدىڭ استانامىزدا تەڭگەنىڭ العاشقى پايدا بولۋى، حالىقتىڭ جانە بولاشاق ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتسىن». ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ سول كەزدە تۇساۋىن كەسكەن ق ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ جوسپارلاۋ – بيۋدجەت كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى س. تاكەجانوۆ بولدى. ول ۇسىنعان تەڭگە دەگەن ات رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ جانە ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى اراسىنداعى جابىق پىكىر تالاستا جەڭىمپاز بولدى.
1992 جىلى ينفلياسيانىڭ دەڭگەيى 250 پايىزدى قۇرادى! 1993 جىلى شىلدەدە رەسەي كەلىسىمدى بۇزدى، قازاقستانعا 3 كۇن بۇرىن حابارلاي وتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەنگىزدى. باعا شارىقتاي ءتۇستى. حالىقتىڭ جيناق شوتتارىنداعى اقشاسى قارقىندى تۇردە قۇنسىزداندى. قازاقستانعا ەسكى ۇلگىدەگى كەڭەس كۋپيۋرالارىنىڭ اعىنى قاپتاپ كەتتى. دۇكەندەردىڭ سورەلەرىنەن تاۋارلار ءاپ - ساتتە جوق بولىپ كەتتى.