تەكەبۇرقاق
شولاق شوپان مەن اقساق ارلان
الىستان تالىقسىپ جەتكەن سارقىلماس سارىن. عارىش اۋەنى. جالعان دۇنيەنىڭ كۇيبەڭىنەن باسقا، اسقاق ءۇن.
ءتاڭىرتاۋ باسىنا سوناۋ تەرىستىكتەن، مۇزدى مۇحيتتان شارشاپ-شالدىعىپ جەتكەن ىزعارلى سۇر بۇلتتار كەلىپ قوناقتاعاندا اقشۋلان ابادان ۇڭگىرتاستىڭ ۇستىندە شوقيىپ وتىر ەدى.
* * *
جاڭا شىققان كۇنگە گيمن. يما سۋماك ورىندايتىن سۇراپىل، شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلەتىن ءان. الەم ىشقىنعان ءسات.
كەرەگەتاس قىستاۋىنا ىلديدان جاڭا كوشىپ كەلگەن شوپاندار قويلارىن قورادان شىعارىپ، ورىسكە بەتتەگەن شاق. كۇزگى كۇن بۇلت اراسىنان ءبىر كورىنىپ، ءبىر كورىنبەي كەتەتىن تاڭعى مەزگىل.
* * *
قازانعاپ كۇيى «كوكىل».
شەتكى قورادان شىققان وتاردىڭ سوڭىنان سالپى قارىن تورى اتقا مىنگەن شوشاق بورىكتى شوپان ابادانعا تانىس سياقتى كورىندى.
ابادان وعان سۇپ-سۋىق كوزدەرىن سۇقتانا قادادى. ءتىپتى شوقيعان ورنىنان تۇرىپ كەتىپ، اقساڭداي باسىپ، جاقپار تاستى تاسالاپ، الگى تورى ات مىنگەن شوپانعا قادالا قارادى.
* * *
تىۆا سارىن. وڭەش ولەڭى.
«سونىڭ ءوزى»،—دەدى ىشىنەن ابادان.
* * *
تىۆا (ۇرىڭقاي) سارىن. وڭەش ولەڭى.
شوپاننىڭ وڭ قولى شولاق. شولاق قولدىڭ جەڭىن بەلدىگىنە قىستىرا سالىپتى. تورى اتتىڭ تىزگىنى دە، نايزاداي ۇزىن تاياعى دا ءبىر-اق قولدا. سول قولىندا.
* * *
قىل قوبىز. ۇلىما دىبىس.
قاقپاق تاس. ءتۇسى قىزىل-كۇرەڭ. استى قۋىس. قۋىستىڭ اۋزىندا ءتۇسى سۋىق، كوزدەرى ىزعارى كوكشۋلان قۇرتقا قاسقىر الدىڭعى اياقتارىن كوسىلىپ جاتىر.
* * *
التى ايلىق ءۇش بولتىرىك. اينالا ءىرىلى-ۇساقتى قاڭقا سۇيەكتەر. بولتىرىكتەر اش. بۇرالىپ جاتىر.
قاقپاق تاس استىنداعى ۇڭگىردىڭ اۋزى اينالا اعارعان قۋ سۇيەكتەر. كەكىلىكتىڭ قاۋىرسىنى. قىزىل سۋىردىڭ تۋلاق تەرىسى. مۇجىلە-مۇجىلە سيقى كەتكەن قويدىڭ باسى مەن جىلىكتەرى.
عارىش سارىن. الەم استان-كەستەن سىمان.
ءوزى اقساق، ءوزى اش ابادان بۋدا-بۋدا بۇلتتاردى قۋالاعان كۇنباتىس جەلىنە قاپ-قارا تۇمسىعىن توسىپ، اۋانى ۇزاق يىسكەلەدى. الدەنەنى سەزگەندەي، وڭ جامباسى شويناڭداپ بارىپ، ورنىنان تۇردى.
باتىستىڭ جەلى قۋالاعان بۋدا-بۋدا بۇلتتارمەن ارالاسىپ ءبىر ەرەكشە ءيىس كەلە جاتقانداي سۇپ-سۋىق قارا تۇمسىعىن جەلگە قارسى ۇمسىنا توسەدى.
* * *
قۇرمانعازى. كۇي «كوبىك شاشقان».
قاسقىرلار ۇيالاعان قاقپاقتى جارتاستىڭ استى تەرەڭ قۋىس. تومەندە اق كوبىگىن اسپانعا اتىپ اساۋ وزەن اعىپ جاتىر.
* * *
كۇركىرەپ جاتقان، اق كوبىگىن اسپانعا اتقان اساۋ وزەننىڭ ارعى بەتى دۇلەي ورمان. زيپا بويلى تەرەك، ۇشكىل ارشا، اراسىندا جەمىسى ۋىلجىعان دولانا مەن زىرىك، پىسىگى ابدەن جەتكەن التىنسارى شىرعاناق، قىزىلكۇرەڭ يتمۇرىن — ءبارى-بارى ارالاسىپ، ايقاسىپ، اراسىنان ادام وتە المايتىنداي سارىالا نۋ ورمان.
ورماننىڭ ىلدي جاعى الاڭقاي. اينالا دوڭكيىپ-دوڭكيىپ جاتقان تۇيە تاستار.
ورمان اراسىنان ءبىر توپ تاۋەشكى شىعا كەلىپ، الاڭقايعا شوعىرلاندى. اۋەلى جان-جاعىنا قاراپ، توسىرقاپ قالعانداي بولدى. ادام-قاسقىردان، ءتورت اياقتى ارلان قاسقىردان زارەزاپ بولعان تاۋەشكى «ەكى شوقىپ، ءبىر قاراۋعا» ءماجبۇر.
* * *
ابادان قاسقىر قاقپاق تاستىڭ ۇستىنەن ءبارىن دە كوردى. كوردى دە قۇداي ءوزى ايداپ كەلگەن «ولجاعا» قىزىعىپ قىڭسىلاپ-قىڭسىلاپ جىبەردى.
قاقپاق تاستىڭ استىنداعى قۇرتقا قاسقىر مەن جاس بولتىرىكتەر قۇلاقتارىن تىكشيتە قالدى. ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇردى.
* * *
جاراپازان. اۋىل بالالارى.
ورازا ايى. ءىلديداعى اۋىل ادامدارى اقشام شاعىندا ءناپىل قويشىنىڭ ۇيىنە جينالعان. اۋىل مولداسى دۇعا وقىدى. داستارقان باسىندا وتىرعاندار ەندى ءار ءتۇرلى اجىك-كۇجىك اڭگىمەگە كىرىسكەن. ءۇي يەسى ءناپىل قويشى وڭ قولىنىڭ جەڭى سالبىراپ، سول قولىمەن شوقشا بۋرىل ساقالىن سيپالاپ، ۋىستاپ قويىپ وتىرعان. قۇرداسى قياس ءتيىستى:
— ءاي، ناكە، ابادان ارلاننان وڭ قولىڭدى قاشان داۋلايسىڭ؟
ءناپىل:
— وندا ابادان ارلان مەنەن ارتقى وڭ اياعىن داۋلايدى.
قياس:
— وڭ اياعىن اتقانىڭ راس پا ءوزى؟
ءناپىل:
— راس. جاقىندا ۇڭگىر تاستىڭ ۇستىنەن كوردىم. قويدى قورادان شىعارىپ، ورىسكە بەتتەپ بارا جاتقاندا كوردىم. جار باسىندا شوقيىپ وتىر ەكەن. مەنىڭ مىلتىعىم جوق ەكەنىن سەزىپ سەرەيىپ ورنىنان تۇردى. ءبىر اياعى جوق. جۇرەگىم سۋ-ۋ-ۋ ەتە قالدى. قادالىپ قارادى دا تۇردى. مەن دە قارادىم. كوزدەرىمىز بىر-بىرىنە ءتۇيىستى دە قالدى. ابادان تيىسكەن جوق.
* * *
قۇرمانعازى. «كوبىك شاشقان».
اسپان تۇتاس تۇنەرىپ، قار ارالاس جاڭبىر جاۋا باستادى. جارتاس استىنداعى وزەن ورەپكىپ، ورشەلەنىپ كەتكەندەي بولدى.
* * *
قياس:
— ءاي، شولاق باتىر، وندا ول اتا جاۋىڭدى ۇستاۋ وڭاي عوي، ءبىر اياعى جوق بولسا...
ءناپىل:
— ۇستامايمىن. اتپايمىن.
قياس:
— نەگە؟
ءناپىل:
— ول كيەلى قاسقىر.
قياس:
— سەنى شولاق قىلعان جاۋىڭ كيەلى مە؟
ءناپىل:
— ول ماعان شاپقان جوق. ۇرىككەن اتتان ءوزىم قۇلادىم.
قياس:
— اتتان تالاي قۇلادىق، ەش جەرىمىز سىنعان جوق. ءجۇرمىز عوي، اياق-قولىمىز امان-ساۋ.
ءناپىل:
— جازىم بولسا، بىلامىققا ءتىس سىنادى. (داستارقان باسى. ءار ءتۇرلى اجىك-كۇجىك اڭگىمە. ءبارى نامازشام نامازىنا تۇرادى.)
* * *
جاڭبىر ازايىپ، قار قالبالاقتاپ قالىڭ تۇسە باستادى. ارعى بەتتەگى تاۋەشكىلەر سۇلباسى ارەڭ كورىنەدى.
عارىش سارىن.
ابادان ءۇش اياقتاپ ورنىنان تۇرىپ، جارتاستى جاعالاپ تومەن تۇسە باستادى. سوڭىنان كوكشۋلان قۇرتقامەن سەرەيىپ-سەرەيىپ ءۇش بولتىرىك ىلەستى. اقساق ابادان ءوز قانشىعىنا ءۇمىت ارتقانداي، قۇرتقاعا بۇرىلىپ قايتا-قايتا قاراي بەردى.
* * *
تاۋەشكىلەر شوعىرىنان ەكى تەكە ءبولىنىپ شىعىپ، ەكەۋى ەكى جاققا شەگىنىپ كەتىپ، كەرى بۇرىلىپ، بىر-بىرىنە قارسى شاپقاندا، مۇيىزدەرى شاق-شۇق سوعىسىپ، اراسىنان وت شىققانداي بولدى.
* * *
بورىلەر وزەن جاعاسىنداعى قالىڭ شىرعاناقتىڭ اراسىنان بۇل شايقاستى باقىلاپ ۇزاق تۇردى.
* * *
«كوبىك شاشقان».
تاۋتەكەلەر سوعىسى كوپكە سوزىلدى. وسى ەكەۋدىڭ قايسىسى جەڭەدى — سول انا ۇركەردەي شوعىرلانىپ تۇرعان ۇرعاشى ەشكىلەردىڭ جەكە-دارا قوجاسى بولىپ قالادى. ۇرعاشىلارىندا تاڭداۋ جوق. مىنا ەكەۋدىڭ قايسىسى جەڭىمپاز، سونىڭ «حارامىندا» قالادى.
اش بورىلەر تولقىنمەن جارىسىپ، تىلدەرى سالاقتاپ، تاجالدى سۋعا سۇڭگي جازداپ، امالى قۇرىپ، ايلا تاپپاي، القىنا كوسىلەدى.
«كىسەن اشقان».
جانقيار ارپالىستان سوڭ اپتىعىن باسقان جەڭىمپاز تەكە ءبىر قورا ەشكىلەردىڭ الدىمەن ىرىلەرىن تاڭداپ، شەتىنەن اسىلا باستادى. الدە ۇرەي، الدە قىزىعۋ سەزىمدەگى جاس شىبىشتار شولاق قۇيرىقتارىن شوشاڭداتىپ، شىجباڭداي بەردى. ءبىراق ورەشە ءتارتىبىن ەشقايسىسى بۇزباي، بولار ىسكە تاۋەكەل دەپ مويىن ۇسىنعانداي.
* * *
باياعى-باياعى باعزى زامانداعى ءزىلزالادا شىڭنان قۇلاپ تۇسكەن ءزىل تاستارعا تولقىن سوعىپ، اق كوبىك اسپانعا اتقىلايدى. سول تاستاردىڭ بىرىنە كەكسە تەكە تىرەلىپ، كەپتەلىپ قالدى. دوڭكيگەن تاستىڭ تاساسىندا ءيىرىم پايدا بولعان. ەسەكتەي تەكەنى سول ءيىرىم ۇرشىقشا اينالدىردى.
* * *
جەڭىمپاز تەكە اۋزىنان سىلەكەي اعىپ، القىنىپ-اق قالدى. «حارامدى» قوراشالاعان كۇيدە تاستاپ، تارعىل-تارعىل جارتاستىڭ قۋىسىنا كىرىپ كەتىپ، توبەدەگى قاتقان قارا قابىرشىقتى قوماعايلانا جالاي باستادى. بۇل بويعا قۋات بەرەتىن تاستىڭ سەلى ەدى. ميلليونداعان جىلداردان بەرى بەرىش بولىپ قاتىپ قالعان قارا قاسپاق. مۇنى بىرەۋلەر مۋميە دەيدى.
* * *
سۋداعى تۇيەتاس پەن اساۋ وزەن جاعاسى ونشا الىس تا ەمەس — ونشاقتى قادام. ابادان قاسقىر ءۇش اياقپەن جۇزە المايدى. ابادان مەن قۇرتقا بىر-بىرىنە قارايدى. كوز قاراسپەن-اق ءبىر-بىرىن تۇسىنەدى. قۇرتقا بۇلت باسقان اسپانعا قاراپ، تۇمسىعىن كوتەرىپ، تاڭىرگە جالىنعانداي ۇلىپ-ۇلىپ جىبەرەدى. وزەننىڭ بۇلقىنا اققان اعىسىنا قارسى جاعادان قارعىپ تۇسەدى. ءبىر ءسات اق كوبىككە كومىلىپ، كورىنبەي كەتىپ، تۇيە تاستىڭ تۇسىنا جەتە بەرە قايتا قالقىپ شىعىپ، يىرىمدە شىر اينالعان تەكەگە ازۋى ىلىنەدى. جاعاعا سۇيرەپ شىعا بەرگەندە القىنعان تولقىن قۇرتقانى دا تەكەنى دە جاڭقا قۇرلى كورمەي اعىزا جونەلەدى.
* * *
تارعىل تاستىڭ قاپ-قارا قاسپاعىن جالاپ-جالاپ الىپ، جەڭىمپاز تەكە قوراشالانىپ تۇرعان ەشكىلەرگە مەكىرەنە شاپقىلاپ قايتا ورالدى. شىجبىڭداپ تۇرعان شىبىشتارعا قاراي ايباتتانا قارعيدى.
ىڭىرسىعان كۇي سارىنى. «كوبىك شاشقان».
اق كوبىك اتقان تولقىنداردان قۇرتقا قاسقىر مەن جەڭىلگەن تەكە ءبىر كورىنىپ، ءبىر باتىپ كەتىپ، قايتادان قىلاڭ ەتىپ، قايتا كورىنىپ، اساۋ اعىستىڭ ىرقىنان قۇتىلا الماي، ءالى اعىپ كەتىپ بارادى. جاعاداعى ابادان ءۇشاياقتاپ، جان ۇشىرا قۋالايدى. سۋعا قارعىپ تۇسپەككە الدەنەشە ۇمتىلادى. ءبىراق باتا المايدى. ارتىنان بولتىرىكتەر قۇلدىراڭداپ جۇگىرەدى.
* * *
نىساپسىز جەڭىمپاز تەكە كەكسە ەشكىلەردى توياتتاندىرىپ بولىپ، جاس شىبىشتارعا كەزەك-كەزەگىمەن اسىلا بەرەدى. ءلاززاتقا بولەنگەن ەشكىلەر پىسقىرىنىپ، ءبىر تۇتام قۇيرىقتى شىجبىڭداتىپ، تابيعات ورناتقان ءتارتىپتى بۇزباي، قوراشالانعان شەڭبەردەن شىقپاي، جەڭىمپاز جۇلقار تەكەنىڭ ىرقىنا كونىپ تۇرا بەرەدى.
* * *
اساۋ وزەن تار شاتقالدان القىنىپ، كەڭىستىككە شىققان سوڭ جايىقتاي جايىلىپ، جايساڭ جايدارى قالىپقا تۇسەدى. اسپانعا اتىلعان اق كوبىك تە جوق، تۇيەنىڭ ءوزىن اعىزىپ اكەتەتىن تەنتەك، اساۋ مىنەزى دە جوق، جاياۋ بۇلكەككە تۇسەدى. انە سول كەزدە ابادان سۋعا ءۇش اياقتاپ قارعىپ ءتۇسىپ، تەكەنى القىمىنان الىپ، جاعاعا قاراي سۇيرەيدى. بوكسە جاعىنان قۇرتقا يتەرەدى. جاعاداعى بولتىرىكتەر شىداي الماي، ولار دا وزەنگە قارعىپ-قارعىپ ءتۇسىپ، ءبارى جابىلىپ قاۋمالاپ جاتىپ، قۇربان بولعان تەكەنى جاعاعا الىپ شىعادى.
* * *
«كوبىك شاشقان». السىرەگەن cءات.
ون ەكى ەشكىنى ۇرىقتاندىرىپ بولعان جەڭىمپاز بۇرىنعى ارىنىنان ارىلىپ، قالجىراي باستادى. ادەپكى ادەتىنە باسىپ، ەشكىلەردىڭ بىرەۋىنە اسىلا بەرىپ، تالتىرەكتەپ كەتەدى. مۇنى سەزگەن ەشكىلەر شەڭبەردەن شىعىپ، قوراشا ءتارتىبىن بۇزىپ، باستارىن كوتەرىپ، قالجىراعان جەڭىمپازعا موليە قاراسىپ، پىسقىرىنىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالادى.
جەڭىمپاز تەكە جارتاس استىنداعى ۇڭگىرگە، توبەدە قاتقان قارا قاسپاققا جەتۋگە زار بولىپ، ورتا جولدا ءسۇرىنىپ كەتەدى.
* * *
كۇن كۇركىرەگەن، نايزاعاي جارقىل ويناعان cءات.
جاعاعا جابىلا سۇيرەپ شىعارعان تەكەنى بورىلەر قارنىن جارىپ جىبەرىپ ىشەك-قارنىن، وكپە-باۋىرىن، جىلى-جۇمساعىن قان-جىنىمەن ارالاس قوماعايلانا اساپ-اساپ قىلعىتىپ جاتتى.
تەكەنىڭ ءىشىن كەۋلەپ بولعان سوڭ بورىلەر ءبىراز تىنىستاپ، اشقارىنعا تۇسكەن ولجانى كوتەرە الماي، ەندى جاڭا تۇسكەن جۇقالاڭ قاردى قارپىپ-قارپىپ جۇتىپ، قيسايىپ-قيسايىپ جاتا كەتتى.
* * *
قار دا، جەل دە ساپ تيىلىپ، جارقىراپ كۇن كورىندى. ءتاڭىرتاۋدىڭ قارلى اسقار شىڭدارى كۇنگە شاعىلىسىپ، كۇمىس جالاتقانداي جالت-جۇلت ەتەدى.
قاسقىرلار ءسال تىنىستاپ العان سوڭ، تەكەنىڭ قالعان دەنەسىن جابىلا سۇيرەپ، ءوز مەكەندەرى قاقپاق تاسقا جەتكىزۋگە ارەكەت جاسادى.
* * *
الگى ءبىر الاي-دۇلەي بۇرقاقتان كەيىن اسپان شايداي اشىلىپ، كوگىلىمجاي ءبىر كەرەمەت نۇرعا بولەندى. ءتىپتى ار جاقتاعى جاقپار-جاقپار، قۇج-قۇج تاستاردىڭ، جاڭا تۇسكەن كەلىنشەكتەي اق جامىلعان زيپا شىرشالاردىڭ ءبارى-بارى سىزىلىپ، سىڭسىپ تۇرعانداي... ارعى بەتتەن بەرگى بەتكە قاراي قالىقتاپ ۇلار ۇشتى. قارنى كەۋەك تەكەنى جابىلا سۇيرەپ زورىققان قاسقىرلار، تاۋ جاڭعىرتا قاقىلىقتاعان ۇلارعا نازار دا سالعان جوق. سۇلاپ-سۇلاپ جاتا كەتتى.
* * *
ورمانى جوق، شىرشاسى جوق جالاڭاش شىڭدار تىم-تىم اسقاقتاپ كەتكەندەي كەكىرەيەدى.
* * *
يما سۋماك. «كۇنگە تابىنۋ گيمنى».
تەك اساۋ وزەن عانا بۇرىنعىشا ورەپكىپ، گۇرىلدەگەنىن قويار ەمەس.
* * *
وپاسىز دۇنيە سارىنى. ءبارى دە وتكىنشى.
ارعى بەتتەگى الاڭقايدا ۇرىقتانعان، ماحاببات سايرانىن تويلاعان ەشكىلەر اۋمين، ءىزىم-قايىم جىم-جىلاس جوق.
الگىدە عانا بارلىعى قۇلدىق ۇرىپ، باستارىن ءيىپ، «ءلابباي، تاقسىر»، دەپ تۇرعان ەشكىلەر ەندى جەڭىمپاز تەكەنى جالعىز تاستاپ كەتىپتى. ارعى بەتكە اقسۋ-جاباعىلىعا اسىپ كەتكەن ەشكىلەردىڭ سوڭىنان ىلەسپەك بولعان جەڭىمپاز تەكە بوكسەسى سالبىراپ، ءبىر اتتاپ، ەكى اتتاپ، سىلەسى قاتىپ، سىلەكەيى شۇبىرىپ، جاتا كەتەدى. وكپەسىن العا سۇيرەيدى، تۇرا المايدى.
* * *
ولەسى بولعان جەڭىمپاز تەكەنى قاقپاقتاستىڭ ۇستىنە شىققان ابادان جازباي تانىدى. ءبىر تۇرىپ، ءبىر جىعىلىپ، كيرەلەڭدەپ قالعان جەڭىمپازدى كورىپ، ابادان تومەندە ىيقى-جيقى قۇلاي كەتكەن ۇيالاستارىنا ىرىلداپ بەلگى بەردى.
ابادان ىرىلداعان قاھارلى دىبىسىن ادام تىلىنە اۋدارعاندا، شامادا بىلاي ەستىلەدى. ءبىر تويعانعا ءماز بولىپ كەرگىمەڭدەر. الدا قاتال قىس بار. تىسكە باساتىن تىشقان تابىلماي اشىعاسىڭدار ءالى. بىزگە قور جيناۋ كەرەك. ىلديداعى اۋىلدىڭ مالىن الۋ قيىنداپ كەتتى. ءبارى ساق كازىر. وت شاشاتىن مىلتىقتارى بار. مالىن الدىرمايدى. شاۋىلدەك يتتەرى دە كوپ.
— سوندا نەعىل دەيسىڭ؟ — دەگەندەي قۇرتقا قاسقىر ابادانعا ىزعارلانا قارادى. قارىندارى شەڭبىرەكتەي بولىپ تويعان بولتىرىكتەر قيسالاڭ-قيسالاڭ ەتەدى. مولشەرسىز تويعان دا ماس.
سوندا ابادان ايتتى:
— انە، اناۋ ارعى بەتكە قاراڭدار. سۇيرەتىلىپ، تۇرا الماي جاتقان تەكەنى كوردىڭدەر مە؟ جەڭىمپاز تەكە سول!
* * *
قانشا توياتتاپ، قارىندارىن كوتەرە الماي جاتسا دا، قۇرتقا مەن بولتىرىكتەر ورىندارىنان ۇشىپ-ۇشىپ تۇردى.
— تەكەلەر نىساپسىز، — دەدى ىشىنەن ابادان، — ءبىز دە ولمەي ءجۇرمىز جالعىز قاتىنمەن. تەكەلەرگە وبال جوق.
* * *
قۇرتقا سۇڭعىلا ويلى عوي.
— جەڭىمپاز تەكە كوپ قاتىنعا يە بولماعاندا، ءبىز اش قالاتىن ەدىك قوي. مىنا بايعۇستى، — دەپ جارىلىپ، جايراپ جاتقان جەمتىكتى مەڭزەدى. — جەڭىمپاز تەكە سۋعا قۇلاتپاعاندا — كۇنىمىز نە بولار ەدى... — دەدى.
* * *
جەڭىمپاز تەكە كەۋدەسىن سۇيرەگەنمەن بوكسەسى كوتەرىلمەيدى. تارعىل جارتاستىڭ قۋىسىنداعى قاتقان قارا قاسپاققا — مۋميەگە جەتۋگە ىنتىزار. جەتسە — بوكسەسىن كوتەرىپ جۇرۋگە، اقسۋ-جاباعىلى جاتقان بەتكەيگە جەتۋگە جاراپ قالار ەدى.
تاۋفيحسىز جالەپتەر مۇنى جالعىز تاستاپ كەتتى. ەركەك سورلىنىڭ پەشەنەسىنە وسى ۇلەس بۇيىرعان. ۇرىق شاشادى، ۇرپاق قالدىرادى. ءوز باسىن قۇرباندىققا شالادى.
* * *
ىڭىرسىعان «كوبىك شاشقان».
اساۋ وزەننەن توتەسىنەن وتە المايدى. ابادان باستاپ، جەمتىكتى سۇيرەلەپ، قاقپاقتاستىڭ استىنا كىرگىزىپ تاستاپ، قاسقىرلار قايتادان ىلديلاپ، وزەننىڭ جايقۋات، جايىق جەرىنە جەتىپ، ارعى بەتكە ءوتتى. ارعى جاعاعا شىعىپ، ءدۇر-دۇر سىلكىنىپ الىپ، ورگە قاراي شاپشىدى.
* * *
جەڭىمپاز تەكەنىڭ ۇستىنەن قالبيعان ءداۋ قاراقۇس شىر اينالىپ قالىقتادى دا ءجۇردى. مول ولجادان و دا دامەلى. جەڭىمپاز تەكە قيمىلسىز قالعان ءساتتى كۇتەدى. انە، سوندا تىشقان اۋلاعىش قۇلادىن قۇس تەكەنىڭ ەڭ الدىمەن كوزىن شۇقىپ جەمەكشى.
* * *
قۇرتقا باستاعان توپ جەڭىمپاز تەكە جاتقان جەرگە جاقىنداعان سايىن الا قانات ساۋىسقان جان ۇشىرا شىقىلىقتاپ جاعاداعى قالىڭ جىنىس توعايدىڭ ءار بۇتاعىنا شوشاڭداپ ۇشىپ-قونىپ، شىجبىڭداي بەردى.
* * *
ابادان ورگە قاراي ءۇشاياقتاپ جۇرۋدەن قالجىراپ قالدى. قۇرتقا قاسقىر ارتىنا قارايلاي بەرەدى. ال، بولتىرىكتەر ورشەلەنىپ، ەدىرەڭدەپ كەتىپتى. الدا تاعى دا مولشىلىققا كەنەلەرىن سەزىپ، تىلدەرى سالاقتاپ، اتا قاسقىر مەن انا قاسقىردىڭ ايالداعانىنا شىداي الماي، قىڭسىلاپ-قىڭسىلاپ قويادى.
* * *
توبەسىنە اسپان تيگەن قارلى شىڭداردى مەكەندەيتىن تەڭبىل بارىس الدەقالاي تاۋدىڭ شىرشالى بەلدەۋىنە تۇسكەن. «جۇرگەنگە جورگەم ىلەسەدى» دەگەندى بارىستار دا بىلە مە، ايتەۋىر ءجۇرىپ-جۇرىپ، ەشكىقورعاننىڭ تۇسىنا شىعىپ، جان-جاققا شاپىراش كوزىن تىگىپ ەدى، بايبالام سالىپ شىقىلىقتاپ جۇرگەن الاقانات ساۋىسقانداردى كوردى.
ساۋىسقان بۇرىن بىرەۋ ەدى، ەندى ەكەۋ بولىپتى.
* * *
قىزىق داۋرەن تىم قىسقا بولدى. جەڭىمپاز تەكە الدىڭعى ەكى اياعىمەن جەر تىرمالاپ، العا كەۋدەسىن سۇيرەگەنمەن، بوكسەسى ءزىل باتپان بولىپ جىلجىمايدى.
* * *
تەڭبىل بارىس اسپاندا باياۋ قالىقتاپ، ءبىر جەردى شىر اينالىپ جۇرگەن قۇلادىن قۇستى كوردى. الدا جەمتىك بارىن سەزىپ، ادىمىن ۇزارتا ءتۇستى.
* * *
وسى كەزدە ىلديدان ورگە قاراي ورشەلەنە ۇمتىلعان كوك بورىلەر دە كورىندى. بورىلەر جوتادان ءتۇسىپ كەلە جاتقان تەڭبىل بارىستى كوزدەرى شالىپ قالدى. مۇندايدى كۇتپەگەن قاسقىرلار توبى سوستيىسىپ ءبىراز تۇردى.
* * *
جوعارىدا — تەڭبىل بارىس. تومەندە — بەس ءبورى. بەسەۋ دەگەن سانى بولماسا، اتا قاسقىر اقساق. ءۇش بولتىرىك — ۇشەۋى دە جاس. ىشىندەگى جارامدىسى ءىلىپ الار قاۋقارلىسى انا قاسقىر — قۇرتقا. ءبىراق جابىلىپ كەتسە قۇمىرسقالاردىڭ ءوزى ارىستاننىڭ تەرىسىن سىپىرىپ الاتىن كورىنەدى. كىم بىلەدى...
* * *
ورتادا جارداي بولىپ، تاۋتەكە جاتىر. كەۋدەسى ساۋ كوكىرەگى ءتىرى، بوكسەسى كوتەرىلمەيدى. الدىنان تەڭبىل بارىستى كورىپ، ارتىندا ءبىر توپ بورىلەر تۇرعانىن سەزىپ، جەڭىمپاز تەكە جان ۇشىرا الدىڭعى ەكى اياعىن تاسقا تىرەپ تۇرىپ، كەۋدەسىن كوتەرگەنمەن، بوكسەسىن سۇيرەي المادى. جان داۋسىمەن باقىرىپ بارىپ، سۇلق ءتۇسىپ، تاعدىرعا مويىن ۇسىنىپ، كوزىنەن جاس پارلاپ، جاتا كەتتى.
* * *
تاۋتەكە ەشقايدا قاشپايتىنىنا كەزى جەتكەن تەڭبىل بارىس ەندىگى كەسىر-كەدەرگى بورىلەر ەكەنىن سەزدى. ەگەر مامىلەگە كەلسە مىنا جاتقان جارداي تەكە بارىنە دە جەتەر ەدى. ءبىراق تەڭبىل بارىس پەن كوك بورىلەردىڭ وداقتاسىپ، بىرلەسىپ جۇرگەنىن ەشكىم كورگەن ەمەس.
وسى ۋاقىتتا وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى قاقپاق تاستىڭ استىنداعى ۇڭگىردە قالعان جەمتىكتى ۇيالاس شيەبورىلەر جابىلا جەپ جاتتى. شيەبورىلەر وتە اش ەدى. بورىلەردىڭ ۇڭگىرىنە الدەقالاي ساندالىپ كەلىپ، جەمتىكتىڭ ءيىسىن سەزىپ، ۇڭگىردە ەشكىم جوق ەكەنىن بىلگەن سوڭ عانا شيەبورىلەر مولشىلىققا كەنەلىپ، توي تويلاپ جاتىر ەدى.
* * *
ءدال وسى كەزدە تەڭبىل بارىس اقىرىپ كەپ قالعاندا تاۋ تەڭسەلىپ كەتكەندەي بولدى. قاھارلى داۋىس جاڭعىرىپ، بۇكىل شاتقالدى ارالاپ كەتتى. ءتىپتى ارعى بەتتە مول جەمتىككە كەنەلىپ جاتقان سۋماقاي شيەبورىلەردىڭ ءوزى قۇيرىقتارىن بۇتىنا قىسىپ، ءبىر ساتكە جىم بولدى.
* * *
ال، اقساق ابادان، انا قاسقىر قۇرتقا باستاعان بورىلەر تەڭبىل بارىسپەن كوز ارباسىپ، شوقيىسىپ وتىرعان جەرلەرىنەن اتىپ-اتىپ تۇردى. تەڭبىل بارىس شيىرشىق اتىپ، تاعى دا ءبىر اقىرىپ، جەڭىمپاز تەكەنىڭ ۇستىنەن ءبىر-اق قارعىپ، قاسقىرلارمەن بەتپە-بەت كەلىپ، قالش-قالش تۇرىپ قالدى.
قاسقىرلار ءبىر-بىر ادىم كەيىن شەگىندى. قاشا جونەلگەن جوق. قاسارىسىپ، قارسى تۇرىپ بەلگى بەردى. تەك بولتىرىكتەر قۇرتقانىڭ بۇتىنا تىعىلا بەردى.
تەڭبىل بارىس تاعى دا اقىرعاندا، بولتىرىكتەردىڭ بىرەۋى قىڭسىلاپ، اناسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلىپ ەدى، قۇرتقا ونى جەلكەسىنەن الىپ، اۋلاققا لاقتىرىپ جىبەردى.
وسى ءساتتى پايدالانىپ، تەڭبىل بارىس قۇرتقاعا ءبىر-اق شاپشىدى.
* * *
قۇرتقا تايىنشاداي بارىستىڭ سوققىسىنا شىداس بەرە الماي ەكى-ۇش دومالاپ ءتۇستى. اقساق ابادان تەڭبىل بارىستىڭ قۇيىمشاعىنان ارس ەتىپ الا تۇسكەندە، تەڭبىل شىر اينالىپ، اقساقتىڭ ءوزىن سىلكىپ تاستادى. دەگەنمەن سان ەتى اباداننىڭ اۋزىندا كەتتى. تەڭبىل بارىس شيىرشىق اتىپ، سالا قۇلاش قۇيرىعىمەن سابالاپ، شىر اينالعاندا بولتىرىكتەردىڭ بىرەۋىن جاردان ۇشىرىپ جىبەرىپ، اساۋ تولقىنعا قۇلاتتى.
* * *
قاسقىرلار توبى ابدىراپ قالدى. بولتىرىگى جاردان قۇلاعان قۇرتقا، قانشا ايتقانمەن انا عوي، بالاسىن قۇتقارۋعا ۇمتىلا بەرىپ، كىلت توقتاپ، ساۋىرىنان قان سورعالاعان تەڭبىلگە قاراي ساداقشا اتىلدى. القىمىنان العانمەن، كەڭىردەگىنە جەتە المادى. بارىستىڭ ءجۇنى كيىزدەي تىعىز ەكەن؛ ەسىن جيعان تەڭبىل شىر كوبەلەك اينالىپ، قۇرتقانى تاعى دا لاقتىرىپ جىبەردى. ابادان ءۇش اياقتاپ ۇمتىلىپ كورىپ ەدى، تەڭبىل قۇيرىعىمەن ۇرعاندا، ابادان قارا تۇمسىقتان سوققى جەپ قۇلاپ ءتۇستى. تەڭبىل قۇيرىعىمەن ۇرعاندا قوداستىڭ ءوزى بەل ومىرتقاسى ءۇزىلىپ كەتىپ، وماقاسا قۇلاۋشى ەدى.
* * *
تەڭبىل بارىستىڭ وگىز ولتىرەر بۇلا كۇشى ەندى ويانعانداي تاۋ سىلكىندىرە تاعى اقىرىپ، قۇرتقاعا قايتا شاپشىعاندا، قانشىق قاسقىر ارەڭ دەگەندە بۇعا قالىپ ەدى، بارىس ونىڭ ۇستىنەن قارعىپ ءوتتى. قانشىقتى قۇداي ساقتاپ قالدى؛ بارىس زور سالماقپەن سوققاندا، پارشا-پارشاسى شىعاتىن ەدى.
تەڭبىلدى ەندى ەڭسەرە المايتىنىنا كوزدەرى جەتكەن بورىلەر كەنەت جالت بۇرىلىپ، ەڭىسكە قاراي بۇلكەكتەي جونەلدى. قوس بولتىرىك قۇيرىقتارىن بۇتتارىنا قىسىپ الىپتى.
تەڭبىل بارىس «مەن جەڭدىم» دەگەندەي تاعى ءبىر اقىردى دا، تەڭكيىپ جاتقان تاۋتەكەگە بۇرىلدى.
* * *
قاسقىرلار جايداق سۋدان ءوتىپ، قاقپاقتاستاعى ءوز ۇڭگىرلەرىنە سۇمىرەيىپ، سۇلدە سۇيرەتىپ جەتە بەرگەندە الدا تاعى ءبىر سۇمدىقتىڭ كۇتىپ تۇرعانىن سەزدى.
الدىمەن ۇڭگىردىڭ اۋزىنان مويىندارى قىلقيعان ءبىر توپ تازقارا قۇس ۇركىپ ۇشتى. ولار الىسقا كەتپەي، تارعىل تاستاردىڭ ۇستىنە قونىپ، سۇڭقيىپ-سۇڭقيىپ، قۇلقىن قاعىپ وتىرىپ الدى.
قۇرتقا مەن ابادان ۇڭگىرگە كىرە بەرگەندە قاراكولەڭكە تۇكپىردەن سۋماڭ كوزدەر جىلت-جىلت ەتىپ، ارى-بەرى اعىپ ءتۇسىپ، الاس ۇردى.
شيەبورىلەر تىعىلارعا جەر تاپپاي جان ۇشىرا شىڭعىرىپ-شىڭعىرىپ جىبەردى.
* * *
ونسىزدا تۇلا بويىن ىزا كەرنەگەن قۇرتقا قاسقىر مەن ابادان شيەبورىلەردىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ، تۋلاقتاي قىلىپ سىرتقا سۇيرەپ، جاردان قۇلاتقاندا، وسىنى كۇتكەن تازقارالار ەندى شيەبورىلەرگە شۇقشيدى.
كەيىنگە دەپ سارىمايداي ساقتاعان تەكەنىڭ ەتىن شيەبورىلەر سىدىرىپ جەپ، تەك تاڭقيعان قابىرعالارى مەن ومىرتقالارىن عانا قالدىرىپتى.
* * *
اتا قاسقىر، انا قاسقىر قوس بولتىرىگىمەن قوسىلىپ، قۇر سۇيەكتى قاۋجاڭداپ كەمىرە بەردى، كەمىرە بەردى...
* * *
كۇندىز جاۋعان قار ىلديداعىداي لەزدە ەرىپ كەتپەي، قىربىقتانىپ جاتىپ الدى. زيپا ارشالار، جاتاعان ارشالار، شىرعاناق پەن دولانا، زىرىك، يتمۇرىن، قىزىل قايىڭ، جىنىس ورمان اق جەلەڭ جامىلىپ، مۇلگىپ قالعان.
كۇن ەڭكەيىپ، ۇياسىنا قونۋعا بەت العاندا اسپان استىن، تاۋ شىڭدارىن قىزعىلتىم، كوگىلىمجاي تورعىنعا بولەپ، قان جوسالى ەشكىقورعان شاتقالىن قارا كولەڭكەلەپ، قىم-قۋىت ارپالىس دۇنيەسىن قيماي باتىپ بارا جاتتى.
بەرگى بەتتەگى شىرعاناققا تويعان ۇلار قۇس قاقىلىقتاپ ۇشىپ، ارعى بەتكە ءوتتى. كۇندىزگى قيان-كەسكى قاقتىعىسقا كۋا بولعان قىران-بۇركىت ءالى قالىقتاپ ءجۇر.
* * *
قىربىق قار كۇن شىعا بەرە كۇردەك جۋسان باسىنان ىڭ-جىڭسىز جەرگە ءتۇسىپ ەرىپ كەتىپ جاتتى. قوڭىر كۇز بويى تامشى كورمەي شاڭ تاتىپ قۋراعان جۋسان كۇن كوزىمەن بۋسانىپ، بالبىراپ ءجىبىپ قالعان.
شولاق شوپان تاس قورادان ايداپ شىققان قويلار جەردەن باس الماي، قىزىل يزەن اراسىنا كىرىپ كەتىپ، تىرپ ەتپەي تىنىش جايىلدى.
كۇردەك يزەندى كۇرت-كۇرت شايناپ تۇرعان اۋىزدىقسىز كۇرەڭ ات كەنەت باسىن كوتەرىپ الىپ، قامىس قۇلاعىن تىكشيتىپ، كەرەگە تاس جاققا تەسىلە قارادى.
* * *
«كۇنگە گيمن». يما سۋماك. شىرقاۋ بيىك سارىن.
باسى توسىنە سالبىراپ وتىرعان شولاق شوپان ۇيقىدان ويانعانداي سەلك ەتتى. كەرەگە تاستىڭ باسىنا قارادى. ءوز كوزىن تىرنالاپ قايتا قارادى.
كەرەگە تاستىڭ باسىنا عايىپتان وراسان زور كەرىسكەدەي ەسكەرتكىش ورناپ قالعانداي. «ەلەس پە؟!» — دەپ كوزىن جالعىز قولىمەن تاعى ءسۇرتتى.
اپپاق الىپ قاسقىر الدىڭعى اياقتارىن كوسىلىپ جىبەرىپ، ارىستاي بولىپ جاتىر. اۋماعان مىسىر سفينكسى سياقتى.
كەنەت تاس ءمۇسىن ءتىل قاتتى.
— امانسىڭ با، شولاق؟! ءبىز كورىسپەگەلى تالاي زامان بولدى.
شولاق شوپان اتىن تەبىنىپ، تۇرا قاشپاق بولىپ ەدى، تورى ات كىسىنەپ-كىسىنەپ ارتقى اياقتارىن تالتايتىپ ءسيىپ-سيىپ جىبەردى. ءبىراق ورنىنان قوزعالا الماي، سىلەيدى دە قالدى.
اپپاق ءمۇسىن تاعى دا ءتىل قاتتى:
— قورىقپا، شولاق باۋىر! مەن ساعان تيىسپەيمىن. مەن كوك ءبورىمىن. سەنىڭ ءپىرىڭ بولامىن. باياعى-باياعى جاۋگەرشىلىك زاماندا سەن جۇرتتا قالعان جاپ-جالاڭاش نارەستە ەدىڭ. سەنى مەن اسىراپ العانمىن. سەن انا ءبورىنىڭ، قاسيەتتى قۇرتقانىڭ ەمشەگىن ەمىپ، ەر جەتكەنسىڭ. ۇمىتتىڭ با؟
* * *
داۋلەتكەرەي.«كوروعلى».
ۇمىتتىڭ، تاۋفيحسىز! جەر بەتى مىڭعىرعان قىزىل كيىك، اقبوكەن بولار ەدى. ءبىز، ءبورى تۇقىمى سول جابايى اڭداردىڭ اقساق-توقساق، اۋرۋىن ازىق ەتىپ، دۇنيەنى لاستان، اۋرۋ-سىرقاۋدان تازارتىپ جۇرگەن دارۋىشتەر ەدىك. سەندەر، تاۋفيحسىز، تاريح تانىماس قوساياقتىلار كيىك تۇقىمىن قىرىپ بىتتىڭدەر! كوكبورىلەر قالدىعى ادامداردىڭ اسىراندى مالىنا امالسىزدان، لاجى جوقتىقتان تيىسەدى. سونى تۇسىنبەي ءوز ءپىرىڭدى ءوزىڭ جاۋ كوردىڭ.
— ابايلا، شولاق! سەنى اسىراپ ادام ەتكەن كوك ءبورىنىڭ قۇدىرەتتى ءپىرى ۇرىپ كەتپەسىن. جەر بەتىنەن كوك ءبورى تۇقىمى ۇزىلسە، سەن، ادام، تاپ-تاقىر جەتىم قالاسىڭ...
يما سۋماك. «كۇنگە تابىنۋ گيمنى».
شولاق شوپان كەرەگە تاستىڭ باسىنا قاراپ ەدى — جىم-جىلاس. ارىستاي اپپاق ارلاننىڭ ورنىنان ەرىگەن قاردىڭ بۋى بۇرقىرايدى.
— ءسىرا، مەنى بىردەڭە شالىقتاعان شىعار، — دەپ شولاق شوپان تورى اتتى قوس وكپەدەن تەپكىلەپ، دومبازداي سالعان مۇرجاسىنان ءتۇتىنى بۋداقتاعان ۇيىنە قاراي شابا جونەلدى.
You Might Also Like
-
الماتى وبلىسى قاراساي اۋدانى كوكوزەك اۋىلىنداعى ورتا مەكتەبى 11-سىنىپ وقۋشىسى سلامباي قىمبات قۋانىش قىزى
-
جەر اياعى كەڭي بەرە باستالىپ، قىزۋ جۇرگەن قۇرىلىس كۇزگە تامان اياقتالىپ قالدى. اناسىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ەسكى تامنىڭ سىنىق اعاشىنا تيىسپەستەن، بارلىعىن جاڭادان الىپ، شىمقاي قىزىل كىرپىشتەن ءورىلىپ، ءساۋل...
