ءتىل نەگىزى - وي دامىتۋ
ءتىل نەگىزى - وي دامىتۋ
ءتىل ادامزاتتىڭ ءبىر - بىرىمەن پىكىرىن، ءتۇسىنۋىن قامتاماسىز ەتە كەلىپ، تىلدىك قارىم - قاتىناستى ءىس جۇزىنە اسىرادى.
حالقىمىز ءماندى سويلەيتىندەردى، «ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي ەكەن» دەپ دارىپتەيدى. ال ءجۇسىپ بالاساعۇن «اقىل - ويدىڭ كوركى – ءتىل، ءتىلدىڭ كوركى – ءسوز» دەپ ايتقان ەكەن.
قازىرگى تاڭدا وقۋشىلاردىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، دارا قابىلەتتىگىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن باعدارلى ءبىلىم بەرۋگە جول اشاتىن مەملەكەتتىك جالپىعا بىردەي ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىنا سايكەس وقىتۋ مازمۇنىن قوعام تالابىن ەسكەرىپ، جاڭارتۋ قاجەتتىگى - وقۋشىلاردى اۋىزشا جانە جازباشا سويلەۋگە، شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋگە، ءوز بەتىنشە مىندەتتى جانە مۇمكىن دەڭگەيلەردى يگەرە بىلۋگە ۇيرەتۋدى كوزدەيدى.
ءتىل دامىتۋ جۇمىسى – كۇردەلى دە تۆورچەستۆولىق پروسەسس. بالا ءتىلىن دامىتۋدا باستى نازار اۋدارىلاتىن – ولاردىڭ ورىنداعان جاتتىعۋلاردىڭ مازمۇندىلىعى، جۇيەلىگى، انىقتىعى، مانەرلىگى، تازالىعى، ورنەكتەي، تۇرلەندىرە الۋشىلىعى جانە گرامماتيكالىق، ورفوگرافيالىق، پۋنكتۋاسيالىق، ورفوەپيالىق قاتەسىزدىگى.
ءتىل دامىتۋ - ويدىڭ جۇمىسىنا نەگىزدەلىپ، ويلاۋدى ىسكە اسىرادى. كوپتەگەن زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، ناشار وقيتىن بالالاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ تىلدەرى ناشار دامىعان، ويلارىن دۇرىس جەتكىزە المايدى. كەرىسىنشە، ءتىلى جاقسى دامىعان بالا ويىن دا ءدال، شەبەر جەتكىزەدى، وقۋى دا ويداعىداي مەڭگەرەدى، ولاردىڭ تابيعات پەن قوعامداعى كۇردەلى بايلانىستاردى دۇرىس تانۋ مۇمكىندىكتەرى دە مول بولادى. ءتىلدى مەڭگەرۋ بارىسىندا بالا قورىتىندى جاسايدى، جالپىلاۋ، ناقتىلاۋ، ابستراكسيالاۋ سياقتى ويلاۋ وپەراسيالارىن قولدانادى.
سويلەۋ ارقىلى بالا تەك باسقا ادامدارمەن قارىم - قاتىناس جاساپ قويمايدى، سونىمەن بىرگە اينالاسىن دا تانيدى. سويلەۋدى مەڭگەرۋ - شىندىقتى مەڭگەرۋ. ءتىل دامىتۋ ءۇش سالاعا بولىنەدى: 1. سوزدىك جۇمىس؛ 2. ءسوز تىركەسى جانە سويلەممەن جۇمىس؛ 3. بايلانىستاردا سويلەۋگە ۇيرەتۋ جۇمىسى. بۇل جۇمىستار ءبىر - بىرىمەن بايلانىستىرىلا، قاتار جۇرگىزىلەدى. اسىرەسە بايلانىستىرا سويلەۋگە ۇيرەتۋ جۇمىسىندا قالعان ەكەۋىندە ۇيرەنگەن ءبىلىم، يكەمدىلىك، شەبەرلىكتەرى ۇشتاسادى، ياعني ويلاۋ، جۇيەلەۋ، تەكست قۇراستىرۋ، ماتەريال جيناۋ، ورفوگرافيالىق شەبەرلىكتەرى ىسكە اسىرىلادى.
جالپى سويلەۋ دەگەنىمىز ءوزى ادامنىڭ ويىن، بىلگەنىن، سەزىمىن ەكىنشى بىرەۋگە جەتكىزۋ ءۇشىن، ياعني قارىم – قاتىناس جاساۋ ءۇشىن ءتىل ارقىلى بايلانىسۋ بولىپ تابىلادى.
ءتىل دامىتۋ بالاعا تەك جاتتىعۋلار مەن مازمۇنداما، شىعارما جۇمىستارىن ورىنداۋ ارقىلى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سويلەۋ بالانىڭ ءوزىن كورسەتەتىن قۇرالىنا اينالىپ، ونى قۋانتىپ كوڭىلىن شارىقتاتاتىن بولۋى كەرەك. بالالاردىڭ ويىن دامىتۋ ءۇشىن نەگىزىنەن مىناداي جۇمىستار ىسكە اسىرىلادى.
1. باقىلاۋ، ءتىل دامىتۋدىڭ قاينار بۇلاعى. باقىلاۋ ارقىلى جيناعان ماتەريالدارىن سويلەمدەر، مازمۇنداما، شىعارما ەتىپ جازۋعا، سول سياقتى ءتۇرلى جاتتىعۋلارعا پايدالانادى.
2. شىعارما جازدىرۋ. ش. كارىبايەۆ:« شىعارما جازدىرۋ جۇمىسى وقىتۋشىنىڭ ۇنەمى باسشىلىق ەتىپ وتىرۋىنا تالاپ ەتەدى. وقۋشىلارمەن ءتيىستى اڭگىمە جۇرگىزىپ، بايقاپ سۇراستىرا وتىرىپ، شىندىققا ۇيلەسەتىن، شاماسى كەلەتىن، جاقسى بىلەتىن ماتەريالدى جازدىرعان دۇرىس» - دەيدى.
باستاۋىش مەكتەپتە جۇرگىزىلەتىن ءتىل دامىتۋ جۇمىسى مىناداي ماقساتتاردى كوزدەيدى: 1. وقۋشىلاردىڭ بايقاعىشتىق، ويلاۋ قابىلەتتەرى مەن ءتىلىن، دۇنيەتانىمىن دامىتۋ، ءار نارسەنى سالىستىرا تالداپ، ءوز بەتىمەن قورىتىندى شىعارا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
2. قازاق ادەبي ءتىلى نورماسىنا ساي، ءوز سەزىمىن، ويىن دۇرىس جازىپ بەرە الاتىنداي داعدىلاپ بەرۋ.
3. انا ءتىلىن سۇيۋگە، ونىڭ التىن قورىن، تاماشا سىرىن، كوركەم دە نازىك ءسوز بايلىعىن قولدانا بىلۋگە تاربيەلەۋ.
4. جازۋ ءتىلىن دامىتۋعا سەپتىگى تيەتىن مازمۇنداما مەن شىعارما جۇمىستارىنىڭ وڭاي دا ءتيىمدى تۇرلەرىن ىرىكتەپ ۇسىنۋ.
ءتىل ادامزاتتىڭ ءبىر - بىرىمەن پىكىرىن، ءتۇسىنۋىن قامتاماسىز ەتە كەلىپ، تىلدىك قارىم - قاتىناستى ءىس جۇزىنە اسىرادى.
حالقىمىز ءماندى سويلەيتىندەردى، «ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي ەكەن» دەپ دارىپتەيدى. ال ءجۇسىپ بالاساعۇن «اقىل - ويدىڭ كوركى – ءتىل، ءتىلدىڭ كوركى – ءسوز» دەپ ايتقان ەكەن.
قازىرگى تاڭدا وقۋشىلاردىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، دارا قابىلەتتىگىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن باعدارلى ءبىلىم بەرۋگە جول اشاتىن مەملەكەتتىك جالپىعا بىردەي ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىنا سايكەس وقىتۋ مازمۇنىن قوعام تالابىن ەسكەرىپ، جاڭارتۋ قاجەتتىگى - وقۋشىلاردى اۋىزشا جانە جازباشا سويلەۋگە، شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋگە، ءوز بەتىنشە مىندەتتى جانە مۇمكىن دەڭگەيلەردى يگەرە بىلۋگە ۇيرەتۋدى كوزدەيدى.
ءتىل دامىتۋ جۇمىسى – كۇردەلى دە تۆورچەستۆولىق پروسەسس. بالا ءتىلىن دامىتۋدا باستى نازار اۋدارىلاتىن – ولاردىڭ ورىنداعان جاتتىعۋلاردىڭ مازمۇندىلىعى، جۇيەلىگى، انىقتىعى، مانەرلىگى، تازالىعى، ورنەكتەي، تۇرلەندىرە الۋشىلىعى جانە گرامماتيكالىق، ورفوگرافيالىق، پۋنكتۋاسيالىق، ورفوەپيالىق قاتەسىزدىگى.
ءتىل دامىتۋ - ويدىڭ جۇمىسىنا نەگىزدەلىپ، ويلاۋدى ىسكە اسىرادى. كوپتەگەن زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، ناشار وقيتىن بالالاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ تىلدەرى ناشار دامىعان، ويلارىن دۇرىس جەتكىزە المايدى. كەرىسىنشە، ءتىلى جاقسى دامىعان بالا ويىن دا ءدال، شەبەر جەتكىزەدى، وقۋى دا ويداعىداي مەڭگەرەدى، ولاردىڭ تابيعات پەن قوعامداعى كۇردەلى بايلانىستاردى دۇرىس تانۋ مۇمكىندىكتەرى دە مول بولادى. ءتىلدى مەڭگەرۋ بارىسىندا بالا قورىتىندى جاسايدى، جالپىلاۋ، ناقتىلاۋ، ابستراكسيالاۋ سياقتى ويلاۋ وپەراسيالارىن قولدانادى.
سويلەۋ ارقىلى بالا تەك باسقا ادامدارمەن قارىم - قاتىناس جاساپ قويمايدى، سونىمەن بىرگە اينالاسىن دا تانيدى. سويلەۋدى مەڭگەرۋ - شىندىقتى مەڭگەرۋ. ءتىل دامىتۋ ءۇش سالاعا بولىنەدى: 1. سوزدىك جۇمىس؛ 2. ءسوز تىركەسى جانە سويلەممەن جۇمىس؛ 3. بايلانىستاردا سويلەۋگە ۇيرەتۋ جۇمىسى. بۇل جۇمىستار ءبىر - بىرىمەن بايلانىستىرىلا، قاتار جۇرگىزىلەدى. اسىرەسە بايلانىستىرا سويلەۋگە ۇيرەتۋ جۇمىسىندا قالعان ەكەۋىندە ۇيرەنگەن ءبىلىم، يكەمدىلىك، شەبەرلىكتەرى ۇشتاسادى، ياعني ويلاۋ، جۇيەلەۋ، تەكست قۇراستىرۋ، ماتەريال جيناۋ، ورفوگرافيالىق شەبەرلىكتەرى ىسكە اسىرىلادى.
جالپى سويلەۋ دەگەنىمىز ءوزى ادامنىڭ ويىن، بىلگەنىن، سەزىمىن ەكىنشى بىرەۋگە جەتكىزۋ ءۇشىن، ياعني قارىم – قاتىناس جاساۋ ءۇشىن ءتىل ارقىلى بايلانىسۋ بولىپ تابىلادى.
ءتىل دامىتۋ بالاعا تەك جاتتىعۋلار مەن مازمۇنداما، شىعارما جۇمىستارىن ورىنداۋ ارقىلى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سويلەۋ بالانىڭ ءوزىن كورسەتەتىن قۇرالىنا اينالىپ، ونى قۋانتىپ كوڭىلىن شارىقتاتاتىن بولۋى كەرەك. بالالاردىڭ ويىن دامىتۋ ءۇشىن نەگىزىنەن مىناداي جۇمىستار ىسكە اسىرىلادى.
1. باقىلاۋ، ءتىل دامىتۋدىڭ قاينار بۇلاعى. باقىلاۋ ارقىلى جيناعان ماتەريالدارىن سويلەمدەر، مازمۇنداما، شىعارما ەتىپ جازۋعا، سول سياقتى ءتۇرلى جاتتىعۋلارعا پايدالانادى.
2. شىعارما جازدىرۋ. ش. كارىبايەۆ:« شىعارما جازدىرۋ جۇمىسى وقىتۋشىنىڭ ۇنەمى باسشىلىق ەتىپ وتىرۋىنا تالاپ ەتەدى. وقۋشىلارمەن ءتيىستى اڭگىمە جۇرگىزىپ، بايقاپ سۇراستىرا وتىرىپ، شىندىققا ۇيلەسەتىن، شاماسى كەلەتىن، جاقسى بىلەتىن ماتەريالدى جازدىرعان دۇرىس» - دەيدى.
باستاۋىش مەكتەپتە جۇرگىزىلەتىن ءتىل دامىتۋ جۇمىسى مىناداي ماقساتتاردى كوزدەيدى: 1. وقۋشىلاردىڭ بايقاعىشتىق، ويلاۋ قابىلەتتەرى مەن ءتىلىن، دۇنيەتانىمىن دامىتۋ، ءار نارسەنى سالىستىرا تالداپ، ءوز بەتىمەن قورىتىندى شىعارا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
2. قازاق ادەبي ءتىلى نورماسىنا ساي، ءوز سەزىمىن، ويىن دۇرىس جازىپ بەرە الاتىنداي داعدىلاپ بەرۋ.
3. انا ءتىلىن سۇيۋگە، ونىڭ التىن قورىن، تاماشا سىرىن، كوركەم دە نازىك ءسوز بايلىعىن قولدانا بىلۋگە تاربيەلەۋ.
4. جازۋ ءتىلىن دامىتۋعا سەپتىگى تيەتىن مازمۇنداما مەن شىعارما جۇمىستارىنىڭ وڭاي دا ءتيىمدى تۇرلەرىن ىرىكتەپ ۇسىنۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
بيولوگيادان كوۋچينگ ساباق تاقىرىپتارىنىڭ ءتىزىمى1) اۋىل شارۋاشىلىق جانۋارلارى. جىلقى شارۋاشىلىعى جانە ونىڭ نەگىزگى سالالارى2) ساباقتا اقپاراتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالاردى پايدالانۋدىڭ ءتيىمدىلى...
