تۋعان جەر تۋرالى اڭگىمە
ۇلى جەڭىسكە – 75 جىل!
اكەم قوجاحمەتوۆ قولعانات پەن انام قوجاحمەتوۆا كۇلجاميلانىڭ رۋحىنا ارنايمىن.
ءاربىر اۋلەتتىڭ باسى دا، تاريحى دا اكەدەن باستاۋ الارى انىق. مەنىڭ بۇدان بۇرىنعى جاريالانعان (7.05.2018 جىل) «جەڭىس كۇنى نەمەسە تۋعان جەر ۇعىمى» دەگەن اڭگىمەمدە «ستانسا باسىنان كولحوزعا قاراي باستاي بەرەتىن اتتىلى-جاياۋ تالاي جول قىلعان قارا جولدىڭ بويىندا جول قاپشىعىن ارقالاعان جەڭىسپەن ورالىپ كەلە جاتقان سولدات كەلەدى. سولداتتىڭ ءدال ءقازىر قاي مايداندا سوعىسقانى دا، ونىڭ قانداي بولىمدە سوعىسقانى دا ماڭىزدى ەمەس. بارىنەن دە ماڭىزدىسى – ونىڭ تۋعان اۋىلىنان مۇلدە جىراق جەردە وتكەن سوعىستان كەيىنگى ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن – قازاق اۋىلىن ساعىنىپ كەلە جاتقاندىعى» دەگەن جولدار مەن «سوعىستان قايتقان قازاق جاۋىنگەرىنىڭ الدىندا كۇتىپ جاتقان كولحوزىنىڭ نە دەپ اتالاتىندىعى دا، ونىڭ قانداي نومىرلەنگەن اۋىلدىق كەڭەسكە قارايتىندىعى دا ءدال ءقازىر ماڭىزدى ەمەس ەدى. ونداي كولحوزدار مەن اۋىلدىق كەڭەستەر سول كەزگى قازاقستاندا (قازاقتىڭ تاريحشى عالىمدارى كەلتىرگەندەي، سوعىس اياقتالعان 1945 جىلى قازاقستاندا 6737 كولحوز بولدى) مىڭ سان بولعان شىعار. تەك بارىنەن دە ماڭىزدىسى – ونىڭ قازاقستاننىڭ قاي تارابىنا قاراي باعىت العان سولدات بولسا دا، ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلىنان مۇلدە جىراق جەردە وتكەن سوعىستاعى ءوق-دارىنىڭ يىسىنەن كەيىن ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنىڭ ءتۇتىنىنىڭ ءيىسىن ساعىنىپ كەلە جاتقاندىعى انىق» دەگەن جولدار مەن «سول كەزدە سوعىس بولىپ ورتەنىپ جاتقان جەردەن شىعىپ كەلە جاتقان اكەم دە جوعارىداعى اڭگىمەدەگى كەيىپكەر سولدات سەكىلدى ول دا ءوزىنىڭ تۋعان كولحوزىن ساعىنىپ كەلە جاتقان شىعار دەپ ويلايمىن» دەگەن جولدار بار. ياعني اكەم دە وسىدان 75 جىلدان اسا ۋاقىت بۇرىن سول اڭگىمەدەگى كەيىپكەر سولدات سەكىلدى ول دا اسكەردەن ءوز تۋعان كولحوزىنا قاراي اسىعا باسىپ كەلە جاتقان بولاتىن. ءبىزدىڭ وتباسىنىڭ تاريحى دا، باستاۋى دا سول كەزدە ءوز تۋعان كولحوزىنا قاراي اسىعا باسىپ كەلە جاتقان وسى 19 جاسار سولداتتان باستالادى. كەيىن بىزگە، بالالارىنا – 7 بالاعا اكە بولاتىن – سول كەزگى 19 جاستاعى سولدات بولاتىن. ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بايماحانوۆ پەن سەكرەتارى ءابدىحالىقوۆتىڭ 1949 جىلى 13 سەنتيابردە قولدارى قويىلىپ، گەربتىك ءمورى باسىلىپ، اكەمنىڭ اتىنا تولتىرىلعان انىقتاما قۇجاتىندا «1943 جىلى ارميا قاتارىنا الىنىپ 1944 جىلى اۆگۋست ايىندا كەلدى» دەپ كورسەتىلگەندەي، اكەم ارميادان ءوز كولحوزىنا وسىدان 75 جىلدان اسا ۋاقىت بۇرىن، ياعني 1944 جىلعى تامىزدا كەلە جاتقان ەدى. ونىڭ سول كەزدە الدىندا كۇتىپ جاتقان تۋعان كولحوزى دا، ول كولحوزى قارايتىن نومىرلەنگەن اۋىلدىق كەڭەسى دە بەلگىلى بولاتىن. ول سول كەزدە ارميادان اكەمنىڭ وزىمەن بىرگە كەلە جاتقان قىزىل اسكەر كىتاپشاسىنىڭ بولىمىندەگى جازۋلى تۇرعان جاۋىنگەردىڭ ءۇيىنىڭ ادرەسى – «قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى № 9 اۋىل (№9 اۋىلدىق كەڭەسى) جدانوۆ اتىنداعى كولحوز» بولاتىن. ال سول كەزگى قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى №9 اۋىلدىق كەڭەسىنە قاراستى جدانوۆ اتىنداعى كولحوز دەگەنىمىز – بۇگىنگى قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى اراندى اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى ەكى اۋىلدىڭ ءبىرى، تۋعان جەردىڭ كۇنى كەشەگى تاريحىندا 60-جىلداردىڭ ىشىندە قۇرىلىپ، 90-جىلداردا تاراعان ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ 90-جىلدارعا دەيىن جدانوۆ اتىنداعى بولىمشەسى بولىپ كەلگەن – بۇگىنگى اراندى اۋىلى.
***
قازاقتىڭ تاريحشى عالىمدارىنىڭ دەرەگىندە كەلتىرىلگەندەي، قازاقستاندا تىڭ يگەرۋ تاجىريبەسىنەن تۋىنداعان 1957 جىلدىڭ كوكتەمىنەن جاپپاي باستالعان كولحوزدار مەن متس-تەر نەگىزىندە سوۆحوزدار قۇرۋ پروسەسى اسىرەسە 60-جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا جاڭا قارقىنمەن جۇرگىزىلدى دەپ كورسەتىلەدى. وسىعان سايكەس ايتقاندا، 60-جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قۇرىلعان تۋعان جەرىمىزگە قاتىستى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوز، مەملەكەتتىك كاسىپورىن 1963 جىلعى اقپاندا قازىرگى اراندى، قوجاباقى جانە وركەندەۋ (جانكەنت) جەرىندەگى كولحوزدار نەگىزىندە قۇرىلعان شارۋاشىلىق بولاتىن. سول كولحوزدىڭ ءبىرى جوعارىدا ايتىلعانداي، اكەمنىڭ قىزىل اسكەر كىتاپشاسىنىڭ «وبششيە سۆەدەنيا» بولىمىندە ونىڭ تۋعان جەرى بولىپ جازۋلى تۇرعان – جدانوۆ كولحوزى. بۇل جاڭا قۇرىلعان سوۆحوزعا ورتالىق قوجاباقى ەلدى مەكەنى بولادى. سول ۋاقىتتا اكەم سوۆحوزدىڭ ورتالىعى – قوجاباقىدان وزىنە جەكە ءۇي سالعان. ول ۇيگە 1967 جىلى كىرگەن. اۋىلداعى ءۇيىمىز – سول. سول ۋاقىتتا جاڭادان قۇرىلعان سوۆحوزدىڭ دا ءۇي سالا باستاعان كەزى. «سوۆحوز سول ۋاقىت جاعالاي قاز-قاتار اقشانقان ۇيلەردى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن قاتارلاستىرىپ سالا باستادى عوي، – دەپ وتىراتىن شەشەم. – وسى مىنا تۇرعان ۇيلەردى سول سوۆحوز تۇرعىزدى عوي. سودان بارىپ قوي كوشەلەر تۇسكەنى اۋىلعا. بۇرىنعى ادامدار دا مىنا ءبىزدىڭ ەسىك الدىنداعى قورجىن بولمە بۇرىنعى تام سياقتى تامداردا تۇرعان عوي، بۇل ءۇيدى كەزىندە ساتىپ العان ەدىك. سەنىڭ الدىڭداعى بالانىڭ ءبارى دە وسى ۇيدە دۇنيەگە كەلدى. سەن اكەڭ سالعان ۇيدە دۇنيەگە كەلدىڭ. كىندىگىڭدى دە اكەڭنىڭ ءوزى كەستى. ەسىمىڭدى دە اكەڭ ءوزى قويدى». بۇل – سول كەزگى باسپا ءسوز كۇنى.
مەن ءبىر جاسقا تولعان سوڭ بارىپ، 1970 جىلعى 12 ماۋسىمدا ۇكىمەت انامدى «انا داڭقى» وردەنىمەن ماراپاتتاپتى. سەبەبى كەڭەستىك كەزەڭدە انالاردى ماراپاتتاۋ زاڭدىلىعى بويىنشا سەمياداعى جەتىنشى بالاسىن دۇنيەگە الىپ كەلىپ، ول بالاسى ءبىر جاسقا تولعان سوڭ بارىپ، جەتى بالا دۇنيەگە اكەلىپ، تاربيەلەپ ءوسىرىپ وتىرعان ەڭبەگى ءۇشىن ۇكىمەت انانى III دارەجەلى «انا داڭقى» وردەنىمەن ماراپاتتايتىن بولعان. ول جايلى 1944 جىلى شىققان جارلىق وردەننىڭ ءوز كىتاپشاسىنا دا جازىلعان.
قازاقتىڭ تاريحشى عالىمدارىنىڭ دەرەكتەرىندە كەلتىرىلگەندەي، قازاقستانداعى سوۆحوزدار سانى 1960 جىلعا قاراي 881 سوۆحوز بولسا، ال 1965 جىلدىڭ سوڭىندا قازاقستانداعى سوۆحوزداردىڭ سانى 1521-گە جەتكەن. سول سوۆحوزدىڭ ءبىرى وسى ايتىلىپ وتىرعان ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوز ەكەندىگى بەلگىلى. دەرەكتەر نەگىزىندە سوۆحوز «كسرو اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى جوعارى ساپادا تاۋار ءونىمىن وندىرەتىن مەحانيكالاندىرىلعان سوسياليستىك مەملەكەتتىك كاسىپورىن» دەپ كورسەتىلەدى.
1963 جىلى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىنداعى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوز، اۋىلشارۋاشىلىعىنداعى مەملەكەتتىك كاسىپورنىنىڭ قۇرىلۋى قازىرگى قوجاباقىنىڭ 1963 جىلعى تاريحىندا جاڭا ءبىر تۇرمىسقا، جاڭا ءبىر كەزەڭگە اياق سالعان كەزەڭى بولماق. ويتكەنى ەندىگى جەردە سوۆحوزدىڭ ورتالىعى بوپ سانالعان اۋىل مادەنيەتىن دامىتۋ ءىسى دە بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا بىرتە-بىرتە وزگەرگەن كۇيدە، جاڭاشا تۇردە جاڭعىرا بەرەرى ءسوزسىز. وسىعان دالەل كەلتىرسەك، ەنسيكلوپەديادا كورسەتىلگەن دەرەكتەر بويىنشا 60-جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي قازاقستاننىڭ اۋىل-سەلولارىندا جاڭادان مىڭداعان كلۋب، كىتاپحانا، بالاباقشا سياقتى ت.ب. دا قوعامدىق ۇيلەر تۇرعىزىلىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە اۋىل-سەلولاردىڭ ارحيتەكتۋراسىنىڭ باس جوسپارىنا جاڭالىقتار ەنگەن. مۇنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى جوسپارلاۋدىڭ بىرىمەن ءبىرى بايلانىستى ەكى اۋدانعا ءبولىنۋى بولدى: تۇرعىن ءۇي، قوعامدىق-مادەني ۇيلەر اۋدانى؛ ءوندىرىس پەن مال شارۋاشىلىعى ۇيلەرىنىڭ اۋدانى. وسى ءسوزدى ودان ءارى ۇشتاي تۇسسەك، 1971 جىلدىڭ 30 ناۋرىز – 9 ءساۋىر ارالىعىندا وتكىزىلگەن كوكپ-نىڭ XXIV سەزىندەگى جاساعان بايانداماسىندا سول كەزگى كوكپ باسشىسى ل.ي. برەجنيەۆ «اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ وندىرگىش كۇشتەرىنىڭ ءوسۋى، اۋىل شارۋاشىلىعى ەڭبەگىنىڭ بىرتە-بىرتە يندۋستريالىق ەڭبەكتىڭ ءبىر تۇرىنە اينالۋى، دەريەۆنيا مادەنيەتىنىڭ ورگە باسۋى، سەلو تۇرمىسىنىڭ قايتادان قۇرىلۋى – وسىنىڭ ءبارى شارۋانىڭ الەۋمەتتىك قابىلەتى مەن پسيحولوگياسىن وزگەرتۋگە باستاپ وتىر. شارۋانىڭ بويىندا جۇمىسشىعا ۇقساس قاسيەتتەر بارعان سايىن كوبىرەك پايدا بولۋدا. ەڭبەگى ماشينالارمەن جانە مەحانيزمدەرمەن تىكەلەي بايلانىستى كولحوزشىلاردىڭ سانى كوبەيۋدە، كولحوزشى شارۋالاردىڭ ءبىلىمى ارتا تۇسۋدە» دەيدى.
قازاق عالىمدارىنىڭ عىلىمي ەڭبەگىندەگى كەلتىرىلگەن دەرەكتەر بويىنشا قازاقستانداعى اۋىل-سەلولاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتى 70-جىلدارعا قاراي تولىق قالىپتاسقان دەپ پايىمدايدى. ال اۋىل-سەلونىڭ ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى كۇشتىڭ ءبىرى، نەگىزىنەن العاندا، وندا تۇراتىن، ۇلكەن قالالاردان ءبىلىم الىپ كەلگەن كاسىبي، وقىعان مامانمەن ولشەنەدى. ەندىگى جەردە ءار ءتۇرلى سالا مامانىنا قويىلار تالاپ تا زامان ىرعاعىنا ساي جوعارىلاي بەرمەك.
ەندەشە، سونداي مىندەتتىڭ ءبىرى اۋىل-سەلونىڭ بايلانىس جۇمىسىنىڭ الدىندا دا تۇرعاندىعى بەلگىلى. ويتكەنى مۇنداعى بايلانىس بولىمشەسى ارقىلى كورسەتىلەتىن بايلانىس قىزمەتتەرىنىڭ بارلىق تۇرلەرىن – پوشتا، تەلەگراف، تەلەفون، راديولاندىرۋ قىزمەتتەرىن حالىق اراسىندا تانىمال ەتۋ جانە جارنامالاۋ، اۋىل-سەلودا ورنالاسقان كاسىپورىن مەن مەكەمەلەرگە، اۋىل-سەلونىڭ حالقىنا بايلانىس قىزمەتىندە جوعارى ساپالى جانە مادەني قىزمەت كورسەتۋ، بايلانىس بولىمشەسىنىڭ تيىمدىلىگى مەن تابىستىلىعىن ارتتىرۋ، وندىرىستىك جانە قارجىلىق جوسپارىن ورىنداۋ، حالىقتان، كاسىپورىن مەن مەكەمەلەردەن راديونۇكتەلەرى مەن تەلەفون اپپاراتتارىن قۇرۋ مەن قايتا ورناتۋعا جانە ەلەكتر بايلانىسى مەن راديولاندىرۋ قۇرالدارىنىڭ زاقىمدانۋلارىن جويۋعا وتىنىمدەر قابىلداۋ جانە زاقىمدانۋدى جويۋ، ەلەكتر ەنەرگياسى ءۇشىن تولەمدەردى قابىلداۋ، ساۋدادان تۇسەتىن اقشانى قابىلداۋ، زەينەتاقى مەن جاردەماقىلاردى تولەۋ، پوشتا جانە تەلەگراف جونەلتىلىمدەرىن بەلگىلەنگەن مەرزىمدە قابىلداۋ، وڭدەۋ جانە تاپسىرۋ، اقشا سومالارىنىڭ، پوشتا جانە تەلەگراف جونەلتىلىمدەرىنىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋ، بايلانىس بولىمشەسىنىڭ قاراماعىنداعى بايلانىس قۇرالدارىنىڭ ناقتى جانە ۇزدىكسىز جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ، مەرزىمدى باسىلىمدارعا جازىلىمدى قابىلداۋ، ءوزىنىڭ قىزمەت كورسەتەتىن اۋماعىندا مەرزىمدى باسىلىمداردى تاراتۋ ت.ب. قىزمەتتەر – اۋدان ورتالىعىندا تۇرعان بايلانىس توراپتارىنىڭ وسى اۋىل-سەلو ورتالىعىندا ورنالاسقان وندىرىستىك قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرىنىڭ نەگىزگى قىزمەتتىك مىندەتتەرى بولماق.
60-جىلدار ىشىندەگى بايلانىس بولىمشەسى جۇمىسىنىڭ دا جاڭا ءبىر كەزەڭدەرگە اياق باسقان كەزى بولاتىن. ال ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا 70-جىلدارداعى بايلانىس بولىمشەسى ساقتالعان. سول كەزەڭ – 70-جىلدار ىشىندەگى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ ەلەكتر مونتەر ماماندارى: ىلەسكەن، اعىباي اعالارىمىز، جۇمابايەۆ دايراباي اعامىز جانە بۇدان بۇرىنعى جازىلعان «قاراكەسەكتەردىڭ قالجىڭى» اڭگىمەسىندە ايتىلاتىن الدابەرگەن جۇبانيازوۆ اعامىز جانە ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ جدانوۆ اتىنداعى بولىمشەسىنىڭ حات تاسۋشى قىزمەتكەرى جاپپار ءدارىعۇلوۆ اعامىز جانە ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ حات تاسۋشىلارى قولعاناتوۆا گۇلزادا جانە بارشاگۇل اپالارىمىز بولدى. ال ونىڭ الدىندا ءبىر ۋاقىتتاردا ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىندە ءدارىعۇل تاعىبايەۆ اعامىزدىڭ دا حات تاسۋشى بولىپ قىزمەت اتقارعانىن ءقازىر كوپ ادامدار ۇمىتا دا باستاعان بولار. ونى مىنا فوتوسۋرەت ايعاقتايدى. سول كەزەڭدە تۇسىرىلگەن فوتوسۋرەتتە اكەم قىزمەت ورنىندا، جۇمىس ۇستەلىنىڭ باسىندا تەلەفونمەن سويلەسۋدە. ونىڭ جانىندا بايلانىس بولىمشەسىنىڭ حات تاسۋشى قىزمەتكەرى ءدارىعۇل تاعىبايەۆ تۇرەگەلىپ تۇر. ونىڭ موينىندا پوشتا قىزمەتكەرى – حات تاسۋشىنىڭ سومكەسى ىلىنگەن. پوچتالون سومكەسىنەن سول كەزەڭدەگى وداقتىڭ باس گازەتى – «پراۆدا» گازەتى كورىنەدى.
ەلەكتر مونتەرلەر مەن حات تاسۋشىلار. 90-جىلدارعا دەيىن ولار ءبىر سالادا بولماق. ال 90-جىلداردىڭ ىشىندە وسى كەزدەگى قۇرىلىمداعى وزگەرىسكە سايكەس جەرگىلىكتى «اۋداندىق بايلانىس تورابى» ەندى ەكىگە ءبولىندى: اۋداندىق پوشتا بايلانىسى تورابى («قازپوشتا» اق)، اۋداندىق وندىرىستىك تەلەكوممۋنيكاسيا تورابى («قازاقتەلەكوم» اق). سەبەبى بايلانىس سالاسىنىڭ باسقارۋ قۇرىلىمى تۋرالى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ 1993 جىلعى 5 ساۋىردەگى قاۋلىسىنا سايكەس سوعان دەيىن 40 جىلعا جۋىق ۋاقىت بايلانىس مينيسترلىگىنىڭ ءبىرتۇتاس «بايلانىس» سالاسىنىڭ قۇرامىندا بوپ كەلگەن – ەلەكتر بايلانىسى مەن پوشتا بايلانىسى ەندى ءارقايسىسى ءوز الدىنا دەربەس سالا بولىپ، بىر-بىرىنەن جەكە ءبولىنىپ كەتتى.
اكەم قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ كادرى رەتىندەگى كادرلاردى ەسەپكە الۋ بويىنشا جەكە ءىس پاراعىنداعى ءوزىنىڭ ءومىربايانىندا «ەڭبەك جولىم 1944 جىلعى تامىزدان باستالادى» دەپ جازعان ەدى. ياعني 1944 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ لەنينگراد قالاسىنان اسكەر قاتارىنان كەلگەننەن كەيىن اۋەلى 4 ايداي ۋاقىت № 9 اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە قاراستى جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ باسقارما سەكرەتارى بولىپ ىستەپ، سونان سوڭ قازالى اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ باستىعى نۇرمانوۆتىڭ 1944 جىلعى 31 جەلتوقسان كۇنى بەرگەن بۇيرىعىمەن مەكتەپتىڭ مەڭگەرۋشىسى ءارى ءمۇعالىمى قىزمەتىنە تاعايىندالادى. بۇل قىزمەتتى 1947 جىلعا دەيىن اتقارادى. سونان سوڭ قازالى اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باستىعى ابييەۆتىڭ بەرگەن بۇيرىعىمەن ساياسي جانە مادەني-اعارتۋ مەكەمەسى – وقۋ ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە تاعايىندالىپ، بۇل قىزمەتتى 1951 جىلعا دەيىن اتقارادى. 1947 جىلى № 9 اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلانادى. ال 1951 جىلى ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ سەسسياسىنىڭ شەشىمىمەن № 9 اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ سەكرەتارلىعىنا سايلانىپ، بۇل قىزمەتتى 1954 جىلعا دەيىن اتقارادى. ال 1954 جىلى قازالى اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باستىعى قوسپانوۆتىڭ بەرگەن بۇيرىعىمەن № 9 اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە قاراستى م.گوركيي اتىنداعى كولحوزدىڭ كىتاپحانا ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە تاعايىندالىپ، بۇل قىزمەتتى 1963 جىلعى مامىرعا دەيىن بايلانىس سالاسىنا قىزمەتكە اۋىسقانشا اتقارادى. ال 1963 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ بۇيرىعىمەن سول جىلى قۇرىلعان ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ باستىعى قىزمەتىنە تاعايىندالادى.
ال اكەم بۇل قىزمەتتەرىنەن بۇرىن 1943 جىلدىڭ مارت ايىنان باستاپ 1944 جىلدىڭ اۆگۋست ايىنا دەيىن ارميادا بولدى. ول تۋرالى 1945 جىلعى 27 قازاندا تولتىرىلعان، قۇجاتتاعى ءمورتاڭباسىندا «قازسسر قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ سارتوبە اۋىلدىق سوۆەت اتكومى» دەپ جازىلعان، ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ سارتوبە اۋىلدىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلىپ، ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ سارتوبە اۋىلدىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ىزباقىشيەۆ پەن سەكرەتارى وتەپوۆ قول قويعان، ياعني اكەم سارتوبەدە ءمۇعالىم بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ۋاقىتتا بەرىلگەن انىقتاما قۇجات بەتىندە «1943 جىلى ارمياعا كەتىپ 1944 جىلى كەلگەن. قازىرگى تۇرعان جەرى № 11 ا/س «سوسياليزم» كولحوزىندا ءمۇعالىم بولىپ ىستەيدى» دەپ جازىلعان. ال 1949 جىلعى 13 قىركۇيەكتە تولتىرىلعان، ءمورتاڭباسىندا «قازسسر قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەت اتكومى» دەپ جازىلعان، ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلىپ، ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بايماحانوۆ پەن سەكرەتارى ءابدىحالىقوۆ قول قويعان انىقتاما قۇجات بەتىندە «1943 جىلى ارميا قاتارىنا الىنىپ 1944 جىلى اۆگۋست ايىندا كەلدى. 1944 جىلدان باستاپ 1947 جىلعا دەيىن ءمۇعالىم بولىپ ىستەدى. قازىرگى ۋاقىتتا №9 اراندى اۋلسوۆەتىندەگى وقۋ ءۇيىنىڭ باستىعى بولىپ ىستەپ كەلەدى» دەپ جازىلعان.
اكەم ارمياعا الىنعاندا العاشقى بولعان اسكەري قىزمەت ورنى – 87-جەكە (وتدەلنىي ارتيللەرييسكيي ديۆيزيون) ارتيللەريالىق ديۆيزيوننىڭ (نايمەنوۆانيە چاستي (ۋچرەجدەنيا) ارتيللەريا پاركىندە (نايمەنوۆانيە پودرازدەلەنيا (باتالون، روتا) دەلبەشى قىزمەتىن اتقارادى. اكەمنىڭ قىزىل اسكەر كىتاپشاسىنا وسى ارتيللەريالىق ديۆيزيوننىڭ دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلىپ، كوماندير قول قويعان جازبادا اكەمنىڭ بۇل ارتيللەريا پاركىندەگى اتقاراتىن قىزمەتىن «ەزدوۆوي» دەپ كورسەتكەن. اكەم بۇدان سوڭ ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە لەنينگرادتا بولعان 36-زاپاستاعى اتقىشتار بريگاداسىنىڭ 389-زاپاستاعى اتقىشتار پولكىنىڭ 2-باتالون 4-روتاسىنا اۋىستىرىلادى. ال اكەمنىڭ وسى اسكەري قىزمەت مەرزىم ۋاقىتىنداعى سوڭعى بولعان اسكەري قىزمەت ورنى – ۇلى وتان سوعىسى ۋاقىتىندا لەنينگرادتا بولعان 63-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 190-گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ 1-اتقىشتار روتاسىنىڭ اتقىشى. اكەمنىڭ قىزىل اسكەر كىتاپشاسىنا ءبولىمى - 190-گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلىپ، كوماندير قول قويعان جازبادا اكەمنىڭ بۇل بولىمدەگى اتقاراتىن قىزمەتىن «سترەلوك» دەپ كورسەتكەن. سونىمەن بىرگە اكەمنىڭ قىزىل اسكەر كىتاپشاسىنىڭ «پروحوجدەنيە سلۋجبى» ءبولىمىنىڭ بۇل مالىمەتتەرى اكەمنىڭ ومىردەگى ءوزىنىڭ قىزمەت ورنى – قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ كادرلاردى ەسەپكە الۋ بويىنشا جەكە ءىس پاراعىنداعى قىزمەتكەردىڭ ەڭبەك جولى تۋرالى مالىمەتتەر باعانىنداعى «سەكرەتار پراۆلەنيا كولحوزا يم. جدانوۆا اراندينسكوگو اۋلسوۆەتا» دەگەن جازبادان بۇرىن تۇرعان «سولدات لەنينگرادسكوگو فرونتا» دەگەن مالىمەت كوزىنە دە ناقتى تۇسىرىلگەن.
سونىمەن بىرگە اكەمنىڭ قىزىل اسكەر كىتاپشاسىنىڭ «وبششيە سۆەدەنيا» ءبولىمىنىڭ «مەستو روجدەنيا ي پوستوياننوگو جيتەلستۆا. دوماشنيي ادرەس، فاميليا، يميا ي وچەستۆو جەنى يلي روديتەلەي» دەگەن مالىمەت باعانىندا: «كزىل-وردينسكايا وبل. كازالينسكيي ر-ن اۋل №9 ك/ح يم. جدانوۆا» دەپ كورسەتىلگەن. وسىمەن بىرگە بۇل مالىمەت اسكەري گوسپيتالدىڭ دوڭگەلەك مورىمەن كۋالاندىرىلىپ لەنينگرادتا اكەمە بەرىلگەن № 188575 ساندى قۇجاتتا دا جاۋىنگەردىڭ تۋعان جەرى رەتىندە تۇسىرىلەدى. ال اكەم 1944 جىلعى اۆگۋستە لەنينگراد قالاسىنان ارميادان كەلگەننەن كەيىن، قازالى اۋدانىنىڭ اسكەري كوميسسارياتىنىڭ دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلىپ، قازالى اۋدانىنىڭ اسكەري كوميسسارى 1944 جىلعى 4 سەنتيابردە قول قويعان № 0133 ساندى قۇجاتتا كۋجاحمەتوۆ كۋلگانانتتىڭ (ءاتى-جونى قىزىل اسكەر كىتاپشاسى بويىنشا تۇسكەن)، ياعني اكەمنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى «№9 ا/س ك/ح يم. جدانوۆا» دەپ كورسەتىلەدى. ياعني اكەم 1944 جىلعى اۆگۋستە لەنينگراد قالاسىندا ورنالاسقان № 268 اسكەري ەۆاكوگوسپيتالدىڭ مەديسينا قىزمەتىنىڭ كاپيتانى ۆايسمان قول قويعان قورىتىندىمەن ارميا قاتارىنان ەلگە ورالعاننان كەيىن، ءوزىنىڭ ومىردەگى العاشقى سانالى ەڭبەك جولى – جۇمىسىن 1944 جىلعى اۆگۋستەن باستاپ ءوزىنىڭ تۋعان جەرى: № 9 اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە قاراستى جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ باسقارما سەكرەتارى بولۋدان باستاعان ەدى. وسىمەن بىرگە جدانوۆ اتىنداعى كولحوز اكە-شەشەمنىڭ نەكە كۋالىكتەرى بويىنشا انامنىڭ دا، ياعني نەكە كۋالىگىنىڭ مازمۇنى بويىنشا ايتقاندا: ازاماتشا قوڭىربايەۆانىڭ دا تۋعان جەرى بوپ كورسەتىلگەن. «نەكە تۋرالى كۋالىك» مازمۇنى بويىنشا انامنىڭ فاميلياسى «نەكەلەنۋگە تىركەلگەننەن كەيىنگى فاميلياسى قوجاحمەتوۆا» دەپ كورسەتىلەدى. تىركەلگەن ورنى: م.گوركيي كولحوزى.
قۇجاتتاردا ۇنەمى اكەمنىڭ تۋعان جەرى بولىپ جازىلاتىن، كەيىننەن ءبىز دۇنيەگە كەلەتىن ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ دا ومىرگە كەلۋىنە نەگىز بولعان، جالپى، تۋعان جەر تاريحىندا وزىندىك ورنى بار، اۋلسوۆەتىنىڭ تولىق اتى – ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋلسوۆەتى (1936 جىلعى سسرو كونستيتۋسياسىنان كەيىنگى 1977 جىلى 7 قازانداعى سسرو كونستيتۋسياسى بويىنشا حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋلسوۆەتى بولىپ اتالادى)، قۇجاتتاردا اكەمنىڭ دە، انامنىڭ دا تۋعان جەرلەرى بولىپ جازىلعان، سەبەبى ولاردىڭ كىندىك قاندارى تامعان اتا-بابا توپىراقتارىندا سوۆەت كەزىندە اۋىلشارۋاشىلىعىن سوسياليستىك جولمەن قايتا قۇرۋ ماقساتىندا ورناعان، № 9 اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە قاراستى جدانوۆ اتىمەن اتالاتىن وسى كولحوز تۋرالى وسى جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ باسقارما پرەدسەداتەلى دۇرىسبايەۆ پەن جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ باسقارما سەكرەتارى ەلۋبايەۆتىڭ 1947 جىلى قولدارى قويىلىپ، جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ دوڭگەلەك ءمورى باسىلىپ راستالعان، اكەمە بەرىلگەن «بەرىلدى وسى سپراۆكا ج. قوجاحمەتوۆ قولعاناتقا. سەبەبى: بۇل جولداس 9 - اۋىل جدانوۆ ك/حوزىندا تۇرادى» دەگەن جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ انىقتاما قۇجاتىنىڭ بۇرىشىنا باسىلعان كولحوزدىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جازىلعان شتامپىندا كولحوزدىڭ تولىق اتاۋى «قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە قاراستى جدانوۆ كولحوزى» دەپ كورسەتىلەدى. ال اكەمە 1948 جىلى بەرىلگەن وسى جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ انىقتاما قۇجاتىنىڭ مازمۇنىندا «بەرىلدى وسى سپراۆكا ازامات قوجاحمەتوۆ قولعاناتقا. سەبەبى: № 9 اراندى ا/س جدانوۆ اتىنداعى ك-زدا 1925 جىلى تۋعان. قاراۋىندا تومەندەگى سەمياسى بار.
1. ايەلى قوجاحمەتوۆا كۇلجاميلا 1928 ج. تۋعان.
2. بالاسى قوجاحمەتوۆ ءسابيت 1948 "-".
3. ءىنىسى قوجاحمەتوۆ بايمۇرات 1933 "-".
4. ءىنىسى قاراقۇلوۆ بايبولات 1928 ج. "-".
بوتەن سەمياسى جوق. وسىنىڭ دۇرىستىعىنا جدانوۆ اتىنداعى ك/ز پرەدسەداتەلى دۇرىسبايەۆ سەكرەتارى كەلماعانبەتوۆ» دەپ قولى قويىلىپ، جدانوۆ كولحوزىنىڭ باستىقتارىنىڭ قولى ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە قاراستى جدانوۆ كولحوزىنىڭ دوڭگەلەك مورىمەن راستالسا، جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ باسقارما پرەدسەداتەلى دۇرىسبايەۆ پەن جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ باسقارما سەكرەتارى كەلماعانبەتوۆتىڭ انىقتاما قۇجات بەتىنە قويعان قولىنان كەيىن ونىڭ استىنا تاعى دا بۇل انىقتاما قۇجات بەتىنە «ك/ز پرەدسەداتەلى دۇرىسبايەۆتىڭ قولىن بەكىتەمىن. № 9 اراندى ا/س پرەدسەداتەلى بايماحانوۆ سەكرەتارى بايدۋللايەۆ» دەپ قولى قويىلىپ، ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلعان.
بۇل قۇجاتتاعى ءسابيت قوجاحمەتوۆ – ەسىمى قازاقتىڭ ايگىلى جازۋشىسىمەن اتتاس قويىلعان اكە-شەشەمنىڭ تۇڭعىش پەرزەنتتەرى. 1948 جىلى 5 يانۆاردا تۋعان اكە-شەشەمنىڭ تۇڭعىش پەرزەنتتەرى وسى ايتىلىپ وتىرعان اكە-شەشەمنىڭ وزدەرىنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرلەرى – جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدا تۋعان. ال تۋۋ تۋرالى كۋالىگى 1948 جىلدىڭ 25 يانۆارى كۇنى الىنعان، ياعني كۋالىك بەرىلگەن كۇنى. 1947 جىلى شىققان (گوزناك. 1947) ءسابيتتىڭ «تۋۋى تۋرالى كۋالىگىنىڭ» دەرەگىندە «بالانىڭ تۋعان جەرى: № 9 اراندى ا/س جدانوۆ ك/زى» دەسە، «تىركەلگەن جەرى: № 9 اراندى ا/س م.گوركيي ك/زى» دەپ كورسەتەدى. ال اكە-شەشەمنىڭ 1950 جىلعى 6 مارتتا تۋعان ەكىنشى پەرزەنتتەرى كەڭەس قوجاحمەتوۆ م.گوركيي كولحوزىندا تۋعان. 1948 جىلى شىققان (گوزناك. 1948) «تۋۋى تۋرالى كۋالىگىنىڭ» ىشكى مازمۇنىندا «بالانىڭ تۋعان جەرى: № 9 اراندى ا/س م.گوركيي ك/زى» دەسە، «تىركەلگەن جەرى: № 9 اراندى ا/س م.گوركيي ك/زى» دەپ كورسەتەدى. بەرىلگەن كۇنى 1950 جىل 13 مارت. ولاردىڭ دا دۇنيەگە كەلگەنىن ەسكەرسەك، وندا شەشەمدى توعىز بالا تۋعان انالارعا بەرىلەتىن I دارەجەلى «انا داڭقى» وردەنىن العان انانىڭ قاتارىنا دا ەسەپتەۋگە بولادى.
1941–1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىنا ءسسسر-دىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قاتارىندا قاتىسۋشى رەتىندە «1941–1945 جج. ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىسكە جيىرما جىل»، «سسرو قارۋلى كۇشتەرىنە 50 جىل» مەدالدارى جانە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ بارلىق تىكەلەي قاتىسۋشىلارىنا بەرىلگەن، تىسقى بەتىنە «ۆوورۋجەننىە سيلى سسسر» دەپ جازىلعان كۋالىك قۇجاتىنىڭ ىشكى بەتىنە «زا دوبلەست ي وتۆاگۋ ۆ ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينە» دەگەن سوزدەر ءتۇسىرىلىپ، ونىڭ استىنا سسرو قورعانىس ءمينيسترى كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى ا. گرەچكونىڭ قولى قويىلعان «ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىسكە 25 جىل» توسبەلگىسىمەن ماراپاتتالعان اكەمە قازاقستان كومپارتياسى اۋداندىق كوميتەتى مەن ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اۋداندىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى ءوزىنىڭ ۇلى وتان سوعىسى جەڭىسىنىڭ 30 جىلدىق مەرەكەسىنە ارناعان قۇتتىقتاۋىندا «ءوز وتانىمىزعا تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىك، فاشيست باسقىنشىلارىنا قارسى وشپەندىلىك ءسىزدى بولاتتاي بەرىك ەتتى، شىڭدادى، ەرلىككە باستادى. ۇلى جەڭىسكە – 30 جىل! ءسىز وسى جىلدار بويى بەيبىت ەڭبەككە ارالاستىڭىز. ەرەن ەڭبەگىڭىزبەن سوعىس سالعان جاراقاتتى جازدىڭىز. قازاقستان كومپارتياسى اۋداندىق كوميتەتى مەن ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اۋداندىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى مەرەيلى مەرەكە – جەڭىستىڭ 30 جىلدىعىمەن ءسىزدى تاعى دا قىزۋ قۇتتىقتاپ، وزىڭىزگە، سەمياڭىزعا ۇزاق ءومىر، تاۋسىلماس باقىت، ەڭبەكتە بيىك تابىس تىلەيدى» دەپ جازدى.
ناق وسىنداي قۇتتىقتاۋ ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىستىڭ 30 جىلدىعىنا بايلانىستى ءبىزدىڭ وتباسىنىڭ تاعى دا ءبىر مۇشەسى، سوعىس كەزىندە كولحوز جۇمىسىندا ەڭبەك ەتكەن جان، سوعىس قيمىلىنا كىرگەن جاۋىنگەردىڭ جەسىرى، ارتىنداعى سەمياسى – اجەمە دە ارنالىپ جازىلدى. اساننىڭ مامەتەگىنەن شىققان اجەم بايكەن قىزى جانىكە ورازباي كەلىنىنىڭ (انامنىڭ اناسى، 1978 جىلى دۇنيەدەن قايتتى) جۇبايى ورازبايەۆ قوڭىرباي (انامنىڭ اكەسى، شىققان تەگى، سۇيەگى – كىشى جۇزدەگى كەتە رۋى) – ۇرىس دالاسىندا حابارسىز كەتكەن سولدات. ول جايلى 90-جىلدارداعى دەرەكتە «№9 اۋىلدىق كەڭەستە 1900 جىلى تۋعان. ارتيللەريست رەتىندە سوعىسقا قاتىسقان. 1942 جىلى جەلتوقساندا ۇرىس دالاسىندا حابارسىز كەتكەن» دەپ جازدى. سونىمەن بىرگە ۇلكەن اكەم بەكەي ۇلى قوجاحمەتتىڭ تۋعان ەكى ءىنىسى، اعايىندى بەكەيەۆتەر: قوجاق پەن قوجاباي دا ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، حابارسىز كەتكەن سولداتتار. ەكەۋى دە ۇيلەنگەن جىگىتتەر، ارتتارىندا ءبىر-بىر قىزدارى قالعان. شەشەمنىڭ ايتقان اڭگىمەسىندە: قوجاقتىڭ قىزىنىڭ ەسىمى الماشاۋ، قوجابايدىڭ قىزىنىڭ ەسىمى ءساليپا بولعان.
قىزىلوردا وبلىسى باسشىلىعى – قىزىلوردا وبلىسىنىڭ پارتيا كوميتەتى مەن ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارى قىزىلوردا وبلىستىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى اجەمە جازعان قۇتتىقتاۋىندا «بۇگىن ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقانداردى ەسكە الا وتىرىپ، ءبىز سىزبەن جانە باسقا دا تۋعاندارىڭىزبەن بىرگە وتان ءۇشىن ءوزىنىڭ قىرشىن ءومىرىن قيعان ازاماتتىڭ جارقىن ومىرىنە، ەرلىگىنە باس يەمىز. سىزگە جاقىن ادامنىڭ ءومىرى، وشپەس ەرلىگى حالقىمىزدىڭ ەسىندە ماڭگى ساقتالادى. سىزدەردى جەڭىس مەرەكەسىمەن قۇتتىقتايمىز! سىزدەردىڭ سەميالارىڭىزدا باياندى باقىت ورناسىن!» دەدى. ال قازالى اۋدانى باسشىلىعى – قازالى اۋدانىنىڭ پارتيا كوميتەتى مەن ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارى قازالى اۋداندىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى اجەمە قۇتتىقتاۋىندا «ونىڭ ءومىرى قىسقا بولسا دا ونەگەلى ءومىر بولدى. ول وتاندى، ەلدى ءسۇيۋدىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتتى. ءسىزدىڭ وتتىڭ باسى قايعى-قاسىرەت اتاۋلىنى ءارقاشان كورمەيتىن بولسىن!» دەدى.
اكەم جوعارى نەمەسە ارناۋلى ورتا ءبىلىم الا العان جوق. ءسسسر-دىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ دامۋىن كورسەتەتىن «جالپىعا بىردەي مىندەتتى باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ تۋرالى» 1930 جىلدىڭ ىشىندە قابىلدانعان قاۋلىلارىنىڭ نەگىزىندە 1930-1931 وقۋ جىلىنان باستاپ ءسسسر-دىڭ بارلىق جەرىندە بالالارعا جاپپاي مىندەتتى باستاۋىش ءبىلىم بەرۋدى ەنگىزۋ جۇكتەلدى. وسى قابىلدانعان قاۋلىلارعا بايلانىستى 8-9-10 جاستاعى بارلىق ەر بالالار مەن قىز بالالار 1930 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ ءسسسر-دىڭ بارلىق جەرىندە مىندەتتى تۇردە 4 جىلدىق باستاۋىش مەكتەپ كولەمىندە ءبىلىم الۋعا ءتيىستى بولدى جانە 11-15 جاستاعى ەر بالالار مەن قىز بالالاردى 1930-1931 وقۋ جىلىنان باستاپ جالپىعا بىردەي مىندەتتى وقىتۋمەن قامتۋ جوسپارلاندى. قابىلدانعان قاۋلى بويىنشا بالالاردى مەكتەپتە مىندەتتى تۇردە وقىتۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ولاردىڭ اتا-اناسىنا جۇكتەلدى. سونىمەن بىرگە 1934 جىلعى 15 مامىردا مەكتەپتەردىڭ ءار تيپتىلىگىن جويۋ ماقساتىندا قابىلدانعان «باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپتەر قۇرىلىمى تۋرالى» قاۋلى نەگىزىندە ءسسسر-دىڭ بارلىق اۋماعىندا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ ءبىرىڭعاي ءتۇرى ەنگىزىلدى. باستاۋىش – 4 سىنىپ، تولىق ەمەس ورتا – 7 سىنىپ، تولىق ورتا – 10 سىنىپ. ءبىرىڭعاي مەكتەپ جۇيەسى ءبىرىڭعاي وقىتۋ باعدارلاماسىن، ءبىرىڭعاي ادىستەمەلىك جۇيەنى، ءبىرىڭعاي وقۋلىقتاردىڭ بولۋىن تالاپ ەتتى.
ءوز ۇلتىنىڭ ساناسىنا ىقپال ەتىپ، وزىنەن وزىق حالىقتاردى قۋىپ جەتۋگە تالپىنىس جاساعان سول كەزگى قازاق زيالى قاۋىم ەليتاسى قۋانا قارسى العان 30-جىلدارداعى جالپىعا بىردەي ءبىلىم بەرۋ شاراسى تۋرالى ايتقاندا بالعوجا ءبيدىڭ وقۋدا جۇرگەن نەمەرەسى، تالپىنعان شاكىرت، كەيىنگى بولاشاق ۇستاز، قازاق ادەبيەتى ءپانىنىڭ اتاسى ىبىرايعا جازعان مىنا جىرى ەسكە تۇسەدى:
شىراعىم، مۇندا جۇرسەڭ، نە ەتەر ەدىڭ،
قولىڭا قۇرىق الىپ كەتەر ەدىڭ.
تەنتىرەپ ەكى اۋىلدىڭ اراسىندا
جۇرگەنمەن، نە مۇراتقا جەتەر ەدىڭ؟!
ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا اسىرەسە جاپپاي ءبىلىم بەرۋ ەرەكشە تەز قارقىنمەن دامىدى. مىسالى، 1929-1930 جىلدارمەن سالىستىرعاندا 1938-1939 جىلداردا اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ 5-7-سىنىپتارىندا وقىپ جۇرگەن بالانىڭ سانى ون ەسەدەي كوبەيگەن.
مەكتەپتەرگە ءمۇعالىم كادرلارىن دايىنداپ شىعارۋ ماقساتىندا 30-جىلداردا پەدكۋرستار مەن پەدتەحنيكۋمداردىڭ جەلىسى ارتتى. وسى كەزەڭدە قازاقستاننىڭ بىرنەشە قالالارىندا پەدينستيتۋتتار جۇمىس ىستەدى. وسىعان ناقتى مىسال رەتىندە ايتار بولساق، 1988–1999 جىلدار اراسىندا ءوزىمىز دە سىر بويىنداعى وسى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتى اتانىپ، وقۋ ورنىنىڭ قابىرعاسىنداعى بەلگىلى عالىم ۇستازداردان ءدارىس تىڭداۋ كەزىندە وسى جوعارى وقۋ ورنى قابىرعاسىنداعى ەسىمدەرى بەلگىلى عالىم ۇستازداردان – ەسىمى بەلگىلى تاريحشى عالىم، كەيىننەن قىزىلوردا وبلىسىندا تۇڭعىش رەت تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتانعان پروفەسسور، ۇستاز وقىتۋشى وتەۋباي قوجاقۇلىنان («تاريح جانە قوعامتانۋ» پاندەرى، قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنىڭ جانىنداعى جەتى ايلىق، كەشكى، اقىلى دايىندىق كۋرسىندا) جانە دە ەسىمى بەلگىلى فيلولوگ، ءتىلشى-عالىم پروفەسسور ۇستازدار ءالي بايجولوۆ، مەدەۋالى بيماعانبەتوۆ، جەڭىس ءسادۋاقاسوۆتاردان جانە ەسىمدەرى بەلگىلى فيلولوگ ماماندار، ادەبيەتتانۋشى عالىم ۇستازدار، «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» پانىنەن ءدارىس وقىعان كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، عالىم تەمىرحان تەبەگەنوۆتەن، «قازاق ادەبي سىنىنىڭ تاريحى» پانىنەن ءدارىس وقىعان عالىم توقبولات ەڭسەگەنۇلىنان، «ادەبيەت تەورياسى» پانىنەن ءدارىس وقىعان «قازاق فيلولوگياسى جانە تاريح» فاكۋلتەتى دەكانى، عالىم باعدات كارىبوزۇلىنان جانە ەسىمى بەلگىلى ساياساتتانۋشى عالىم، ۇستاز، دەكان مۇرات باقتيار ۇلى باسقارعان «تاريح جانە قۇقىق» فاكۋلتەتىندەگى بەلگىلى قۇقىقتانۋشى عالىم، «قۇقىقتانۋ» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، «ساياسي جانە قۇقىقتىق ىلىمدەر تاريحى»، «مۇسىلماندىق قۇقىق»، «مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسى» پاندەرىنەن ءدارىس وقىعان بەلگىلى ۇستاز، وقىتۋشى پروفەسسور مۇستافا ماتايەۆتاردان ءدارىس تىڭداعان ن.ۆ. گوگول اتىنداعى قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى (كەيىننەن قورقىت اتا) وسى 30-جىلدار ىشىندە قازاقستانعا قيىر شىعىستان كارىس ۇلتىن دەپورتاسيالاۋ كەزىندە 1937 جىلى قىزىلوردا قالاسىنا قيىر شىعىستان كوشىپ كەلگەن كورەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىندە قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى بولىپ اشىلعان تۋعان وڭىرىمىزدەگى ىرگەلى جوعارعى وقۋ ورنى بولاتىن. 1937-1941 جىلدار اراسىندا وسى قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنىڭ جانىندا ونىمەن بىرگە مۇعالىمدەر ينستيتۋتى دا قاتار جۇمىس ىستەگەن. ال 1941-1945 جىلدار اراسىنداعى تاريحىندا سوعىس ۋاقىتىندا ءسسسر-دىڭ ەۋروپالىق اۋماعىنان ەۆاكۋاسيالانعان كييەۆ، حاركوۆ ۋنيۆەرسيتەتتەرى وسى قىزىلوردا قالاسىنا كوشىپ كەلىپ، بىرىككەن ۋكراينا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى رەيەۆاكۋاسياعا دەيىن وسى قىزىلوردا پەدينستيتۋتى نەگىزىندە جۇمىس ىستەپ، ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن ورىنداعان. ال 1952 جىلعى تاريحىندا بۇل وقۋ ورنىنا جازۋشى ن.ۆ. گوگولدىڭ ەسىمى بەرىلگەن. ال 1992 جىلى ن.ۆ. گوگولدىڭ اتىنداعى قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى بولىپ قايتا اتالدى. ال 1996 جىلعى مامىردا قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتى بولىپ قايتا قۇرىلدى. ال 1998 جىلعى ناۋرىزدا قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتى قىزىلوردا قالاسىنىڭ ىبىراي جاقايەۆ اتىنداعى قىزىلوردا پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىمەن بىرىگىپ، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى بولىپ قايتا قۇرىلدى.
30-جىلدار ىشىندە پەدينستيتۋتتاردىڭ جانىنان قۇرىلعان ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر ينستيتۋتىندا جەتى جىلدىق مەكتەپتەر ءۇشىن ءمۇعالىم كادرلارى دايىندالا باستادى. ونداي ەكى جىلدىق ينستيتۋتتى بىتىرۋشىلەرگە اياقتالماعان جوعارى ءبىلىمدى دەگەن ديپلوم بەرىلدى. سونىمەن بىرگە وسى 30-جىلدار ىشىندە، 1938 جىلى ورىس ءتىلىن وقىتۋدىڭ مىندەتتىلىگى تۋرالى قاۋلى قابىلداندى. قاۋلى بويىنشا قازاق مەكتەپتەرىنە دە ورىس ءتىلىن وقىتۋدىڭ قاتاڭ ءتارتىبى بەكىتىلدى. وسى جىلدار ىشىندە وقۋعا تارتىلعان قازاق قىزدارىنىڭ سانى ءوستى. ەگەر 1940 جىلى قازاقستاندا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە 44597 ءمۇعالىم قىزمەت ىستەسە، ونىڭ 17،5 مىڭى قازاق ايەلدەرى ەدى. وسى كەزدە ءبىلىم بەرۋدىڭ ساپاسى ايتارلىقتاي جاقساردى، ءمۇعالىمنىڭ ءرولى ارتتى. جالپى العاندا، 1920-1940 جىلداردىڭ اراسىنداعى ءار سالادان مامان كادرلار دايىنداۋ ىسىندەگى جەتىستىكتەر ارقىلى، ونىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى ۇلتتان كادرلار دايىندالدى، سول كەزگى قازاق قوعامىنىڭ مادەني بەينەسىنە مۇلدە وزگەرىس ەندى.
1940-1941 وقۋ جىلىندا دەرەك بويىنشا قازاقستانداعى جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە وقىپ جۇرگەن بالانىڭ سانى 1 ملن. 145 مىڭ 993 وقۋشى بولسا، ونىڭ ىشىندە 441 مىڭى قازاق بالاسى ەدى. بۇل 1925 جىلمەن سالىستىرعاندا 6 ەسەگە وسكەن.
اكەم دە ءوزىنىڭ 1963 جىلى مامىرداعى قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ كادرلاردى ەسەپكە الۋ بويىنشا جەكە ءىس پاراعىنداعى ءوز قولىمەن جازعان ءومىربايانىندا مەن، قوجاحمەتوۆ قولعانات، 1925 جىلى قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى اراندى اۋلسوۆەتىنە قاراستى بۇرىنعى جدانوۆ اتىنداعى كولحوز، قازىرگى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدا تۋدىم. اكەم قوجاحمەت 1934 جىلى قايتىس بولدى، انام ۇلبولسىن 1942 جىلى قايتىس بولدى. ءوزىم 1942 جىلعا دەيىن اراندى اۋلسوۆەتىنە قاراستى م.گوركيي مەكتەبىندە وقىپ، 1942 جىلى سول مەكتەپتى جەتى كلاسس بىلىممەن ءبىتىرىپ شىقتىم، كەيىننەن اراندى اۋلسوۆەتىندەگى قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ كەشكى ءبولىمى ارقىلى توعىز كلاسس ءبىلىم الدىم دەپ جازادى. سوندىقتان اكەم 1963 جىلى مامىردا ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ باستىعى قىزمەتىنە قابىلداناردا قۇجاتتا ءوزىنىڭ وقىعان وقۋىن العان ءبىلىمىم 9 كلاسس دەپ كورسەتەدى.
اكەم ودان ءارى ءوزىنىڭ ءومىربايانىندا ءوزىنىڭ ومىردەگى العاشقى ەڭبەك جولىن 1944 جىلدىڭ تامىزىنان 1944 جىلدىڭ جەلتوقسانىنا دەيىن اراندى اۋلسوۆەتىنە قاراستى جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ باسقارما سەكرەتارى بولۋدان باستالعانىن جازا كەلىپ، 1963 جىلعى مامىرعا دەيىنگى ىستەگەن قىزمەتتەرىن تىزبەلەپ جازىپ كورسەتەدى. وسىمەن بىرگە ول قىزمەتتەر قۇجاتتاعى قىزمەتكەردىڭ ەڭبەك جولى تۋرالى مالىمەتتەر باعانىندا دا اكەمنىڭ ارميادا بولعان كەزىنەن باستاپ تاعى دا تىزبەلەنىپ كورسەتىلگەن. سونىمەن بىرگە ول قىزمەتتەرگە تاعايىندالۋدىڭ قۇقىقتىق، زاڭدىق نەگىزى – قىزمەتتەرگە تاعايىندالۋ جونىندەگى بەرىلگەن بۇيرىقتار مەن سول بۇيرىقتاردى بەرگەن لاۋازىم يەلەرىنىڭ اتى-جوندەرى كورسەتىلىپ تۇرعان، قازالى اۋدانىنداعى مەملەكەتتىك نوتاريۋس قىزمەتكەرىنىڭ «قازسسر قىزىل-وردا وبلىسى، قازالى اۋداندىق مەملەكەتتىك نوتاريۋس كونتورى» دەپ جازىلعان دوڭگەلەك ەلتاڭبالىق ءمورى باسىلىپ كۋالاندىرىلعان اق پاراققا ماشينكامەن تەرىلىپ باسىلعان اكەمنىڭ ەڭبەك كىتاپشاسىنىڭ كوشىرمەسى دە 1963 جىلى مامىردا تولتىرىلعان قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ كادرلاردى ەسەپكە الۋ بويىنشا جەكە ءىس پاراعىنا قوسا تىگىلگەن. 1963 جىلى مامىرداعى وتباسى جاعدايى: ايەلى قوجاحمەتوۆا كۇلجاميلا 1928 جىلى تۋعان، بالالارىنىڭ ۇلكەنى 10 جاستا، ودان كەيىنگىسى 7 جاس، ودان كەيىنگىسى 4 جاس، ەڭ كىشىسى عابدول 2 جاستا دەپ كورسەتىلەدى. اسكەري مىندەتتىلىگى اسكەري مىندەتتەن بوساتىلعان، سسسر حالىقتارى ءتىلىن ءبىلۋى ورىس ءتىلىن بىلەدى دەپ كورسەتەدى. ادرەسىنە قازالى اۋدانى اراندى ا/س ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوز كورسەتىلىپ، سونان سوڭ اكەمنىڭ قولى قويىلادى. سول سەكىلدى، 1957 جىلدىڭ 6 ناۋرىزى كۇنى قازالى اۋداندىق ميليسيا ءبولىمى بەرگەن №602125 نومەرلى ءتولقۇجاتىن اۋىستىرۋ نەگىزىندە دە قازالى اۋداندىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ميليسيا ءبولىمى 1967 جىلدىڭ 16 مامىرى كۇنى بەرگەن پاسپورتىندا دا «اسكەرلىك قىزمەتكە قاتىناسى مىندەتى ەمەس»، «الەۋمەتتىك جاعدايى قىزمەتكەر» دەپ كورسەتىلەدى.
اكەم سوسىن 1965 جىلى قازالىدان كەشكى مەكتەپ ارقىلى ورتا ءبىلىم الادى. بۇل تۋرالى 1965 جىلدىڭ 16 يۋن كۇنى بەرگەن ورتا ءبىلىم تۋرالى اتتەستاتىندا «كەشكى جۇمىسشى جاستار مەكتەبىنىڭ ون ءبىرىنشى كلاسىن تولىق ءبىتىرىپ شىقتى» دەيدى. اكەمنىڭ 1954-1957 جىلدار اراسىندا № 9 ا/س م.گوركيي اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەپتىڭ كەشكى ءبولىمى ارقىلى 9 كلاسس ءبىلىم العانى جايىنداعى مالىمەت تە، سوسىن 1965 جىلى قازالىداعى كەشكى مەكتەپ ارقىلى تولىق ورتا ءبىلىم العانى جايىنداعى مالىمەت تە اكەمنىڭ 1963 جىلعى مامىردا تولتىرىلعان قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ كادرلاردى ەسەپكە الۋ بويىنشا جەكە ءىس پاراعىنداعى قىزمەتكەردىڭ ءبىلىمى جايىنداعى مالىمەتتەر باعانىنا ناقتى تۇسىرىلگەن.
سونىمەن بىرگە اكەمنىڭ ءبىلىمى جايلى وزگە دە قۇجاتتارىنىڭ ىشىندە 1942 جىلى 23 اۆگۋستە «قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى №9 ا/س قاراستى م.گوركيي مەكتەبى» بەرگەن وقۋشىلىق «ماقتاۋ گراموتاسى» مەن سول جەتى كلاستىق ءبىلىمى جايلى 1954 جىلى 9 اۆگۋستە «قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى №9 ا/س م.گوركيي اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبى» بەرگەن «دۋبليكات» كۋالىگى بار.
اكەمنىڭ 1942 جىلعى 23 اۆگۋست كۇنى №9 ا/س قاراستى م.گوركيي مەكتەبى بەرگەن №6 ساندى «ماقتاۋ گراموتاسىنا» باسىلعان مورىندە ەكى تىلدە «قسسر قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەت اتكومى» دەپ جازىلعان، گراموتانىڭ جوعارى بولىگىنە كەڭەستىك كوسەمدەر ۆ.ي. لەنين مەن ي.ۆ. ءستاليننىڭ بەينەسى بەينەلەنگەن جانە گراموتانىڭ جوعارى بولىگىنە قازاقستاننىڭ گەربى سالىنعان، گەربتىڭ ۇستىڭگى جاعىنا «قسسر وقۋ حالىق كوميسسارياتى» دەپ جازىلعان وقۋشىلىق «ماقتاۋ گراموتاسىندا» «قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانى № 9 اراندى اۋلسوۆەتىنە قاراستى م.گوركيي مەكتەبىنىڭ جەتىنشى كلاسس وقۋشىسى قوجاحمەتوۆ قولعاناتقا وتە جاقسى وقىپ، ۇلگىلى ءتارتىپتى بولعاندىعى ءۇشىن بەرىلدى. مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى ز. اسانوۆا» دەپ قولى قويىلىپ، مەكتەپ مەڭگەرۋشىسىنەن كەيىن تاعى دا ەكى ۇستازدىڭ قولى قويىلعان. ال 1954 جىلعى 9 اۆگۋست كۇنى №9 ا/س م.گوركيي اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبى بەرگەن، كۋالىككە باسىلعان مورىندە كازاق جانە ورىس تىلدەرىندە «قسسر، قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى، م.گوركيي اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبى» دەپ جازىلعان، كۋالىكتىڭ جوعارى بولىگىندە سالىنعان قازاقستان گەربىنىڭ استىڭعى جاعىندا «قازاق ءسسر-نىڭ وقۋ مينيسترلىگى» دەپ جازىلعان، كۋالىكتىڭ بەتىنە كسرو-نىڭ گەربى بەينەلەنگەن، قۇجاتقا «دۋبليكات» دەپ جازۋ تۇسكەن جەتى كلاستىق ءبىلىمى جايلى «دۋبليكات» كۋالىگىنىڭ مازمۇنىندا «قوجاحمەتوۆ قولعانات 1925 جىلى تۋعان. ول قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى №9 ا/س م.گوركيي اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەپتە وقىپ، سول مەكتەپتىڭ جەتى كلاسىن ءبىتىرىپ، بارلىق ەمتيحاننان ءوتتى. مىنەز-قۇلقى وتە جاقسى بولىپ، وقىلعان پاندەردەن ءبىلىمى تومەندەگىدەي باعالاندى» دەپ كۋالىكتىڭ بەتىندە كورسەتىلىپ قويىلعان ون التى ءپاننىڭ ون ءۇش ءپانىنىڭ تۇسىنا جاقشاعا الىنعان سانمەن جانە جاقشانىڭ سىرتىنا سوزبەن باعالارى قويىلىپ، ال قالعان ءۇش ءپاننىڭ تۇسىنا – سۋرەت، ان-كۇي، شەت ءتىلى پاندەرىنىڭ تۇسىنا باعا قويىلماي، تەك سىزىقشا بەلگىسى قويىلعان.
جوعارىداعى 1954 جىلى «№9 ا/س م.گوركيي اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبى» دەلىنىپ وتىرعان بۇل مەكتەپ – ءوزىنىڭ بۇرىڭعى تاريحىندا 1958-گە دەيىن «م.گوركيي اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبى» اتالعان، 1958-دەن 1989-عا دەيىن «جدانوۆ اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبى» اتالعان، تولىق ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ بولعانىنا 2017 جىلى 70 جىل تولعان – قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىنىڭ قوجاباقى اۋىلىنداعى «№25 ورتا مەكتەبى».
مەنىڭ بۇدان بۇرىنعى جازىلعان «مەكتەبىم – اۋىلىمنىڭ ماقتانىشى» اتتى ماقالامدا (25 ماۋسىم، 2017 جىل) وسى تۋعان جەردەگى مەكتەپ تۋرالى «1994–2002 جىلداردىڭ اراسىندا وسى كۇنگى 70 جاسقا تولىپ وتىرعان قوجاباقى مەكتەبىندە ادەبيەت، قۇقىق، تاريح پاندەرىنىڭ ءمۇعالىمى بولدىم» دەگەن جولدار بار. ەندى سول مەكتەپتى سودان 50 جىلدان اسا ۋاقىت بۇرىن، ياعني 1942 جىلى تولىق ەمەس ورتا بىلىممەن (جەتى كلاسس ءبىلىم) ءبىتىرىپ شىققان اكەمە 1954 جىلى 9 تامىزدا بەرىلگەن وسى جەتى كلاستىق ءبىلىمى جايلى «دۋبليكات» كۋالىگىندە سول پاندەردەن قانداي باعالار قويىلدى ەكەن دەگەندە، اكەمنىڭ 1954 جىلعى 9 اۆگۋستە «م.گوركيي اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبى» بەرگەن جەتى كلاستىق «دۋبليكات» كۋالىگىندە بۇل پاندەردەن: «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتتىك وقۋ «(5) بەس»، تاريح «(4) ءتورت»، «سسرو كونستيتۋسياسى» «(4) ءتورت» دەگەن باعالار قويىلعان.
وقۋشى بالانىڭ بويىنا بيىك ەستەتيكالىق تالعام قالىپتاستىرىپ، ونەر تۋىندىسىنداعى اسەمدىكتى تانىپ ۇعا بىلۋگە ۇيرەتەتىن، بالانىڭ كىتاپقا دەگەن ىنتاسىن وياتىپ، وقىرمان رەتىندە مادەنيەتىن تاربيەلەيتىن، تاريح، ءتىل ءبىلىمى، مۋزىكا، ەستەتيكا سياقتى سالالارمەن بايلانىستى، ءارى ونەر، ءارى عىلىم رەتىندە ەرەكشەلەنەتىن ءپان – ورتا مەكتەپتىڭ قابىرعاسىندا وقىتىلاتىن ادەبيەت ءپانىنىڭ وقىتىلۋ تاريحى جونىندە ماماندار 1927 جىلعا دەيىن ادەبيەت ءپانى جەكە ءپان رەتىندە سانالعان جوق، ول كەڭەستىك يدەولوگيانى ورنىقتىرۋشى قوعامتانۋ قۇرالى رەتىندە وقىتىلدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ ءپان رەتىندەگى جولى 30-جىلداردان باستالادى. 1937-1938 جىلى انا ءتىلى مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ باعدارلاماسى جاسالىپ، سونىڭ نەگىزىندە وقۋلىقتار جازىلدى. 5-10-سىنىپتارعا ارنالعان باعدارلامادا مەكتەپتە ادەبيەتتى وقىتۋ – 5-7-سىنىپتار ءۇشىن «ادەبيەتتىك وقۋ»، 8-10-سىنىپتارعا «تاريحي ادەبيەتتىك كۋرس» دەگەن اتپەن بەرىلىپ، ەكى ساتىعا سالىنىپ كورسەتىلدى. 1939-1940 وقۋ جىلىن قازاق ادەبيەتىنىڭ ءپان رەتىندەگى قالىپتاسقان مەرزىمى دەپ سانايمىز دەپ جازسا، ال تاريحتىڭ وقىتىلۋى جونىندە ماماندار 30-جىلداردا تاريحي ءبىلىم بەرۋدىڭ جايى وزگەرە باستادى. تاريحتى جەكە ءپان رەتىندە قالپىنا كەلتىرۋمەن سيپاتتالاتىن تاريحي ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى دەپ جازعان ەدى. سونىمەن بىرگە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كەزەڭىندە ادەبيەت پەن تاريحتى وقىتۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولدى. ول، ەڭ الدىمەن، وقىتۋداعى تاربيەلىك ماقساتتارعا باسا ءمان بەرۋمەن ايقىندالدى. 1941-1942 وقۋ جىلىنان باستاپ ادەبيەت پەن تاريحتى وقىتۋدا پاتريوتتىق تاربيەگە ەرەكشە ءمان بەرىلدى. ءمۇعالىم ساباقتا وقۋشىلاردى ۇلى وتان سوعىسىندا ءسوزسىز جەڭىسكە جەتەتىنىنە سەندىرۋگە ءتيىس ەدى. ۇلى وتان سوعىسى سول كەزگى مەكتەپتەر ءۇشىن دە ۇلكەن سىن بولدى. سول كەزگى مەكتەپتەر ول سىناقتان سۇرىنبەي ءوتتى. وعان سول مەكتەپتەردەن تاربيە الىپ شىققان مىڭداعان جاستاردىڭ مايدانداعى جانقيارلىق ەرلىگى، ولاردىڭ ءوز يدەالدارىنا بەرىك بولعاندىعى، مايداندا دا، تىلدا دا ءتارتىپ پەن ۇيىمشىلدىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتە بىلگەنى دالەل بولادى دەپ كورسەتىلەدى دەرەكتەردە.
ال سسرو كونستيتۋسياسى سوسياليستىك قوعامنىڭ ەرتەڭگى سانالى جانە بەلسەندى قۇرىلىسشىلارى بولعالى تۇرعان وقۋشى جاستاردى ەرتەڭگى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، ەڭبەكشىلەردىڭ قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ قىزمەتىنە بەلسەندى قاتىسۋعا دايىنداۋ ماقساتىندا كەڭەستىك مەكتەپتەردە وقۋشى جاستارعا وقىتىلدى. ول 1936-1937 وقۋ جىلىنىڭ اياعىنا دەيىن-اق مەكتەپتەردىڭ وقۋشىلارىنا ەگجەي-تەگجەيلى تانىستىرىلدى. ال 1937-1938 وقۋ جىلىنان باستاپ 7-سىنىپتارعا دەربەس ءپان رەتىندە ەنگىزىلدى. ول بۇل سىنىپتا 1958 جىلعا دەيىن وقىتىلدى. وندا وقۋشىلار باسقا دا قۇقىقتىق تاقىرىپتارمەن بىرگە سوۆەت ازاماتتارىنىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى تۋرالى وقىپ زەردەلەدى. سونىمەن بىرگە ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسياداعى قۇقىقتارى تۋرالى «وقۋ وقى، ءبىلىم اپ، ءجون ال دەگەن وسى زاڭ. ەڭبەك ەت تە، مىندەت ەت، دەمال دەگەن وسى زاڭ» دەپ جىرلاعان ەدى قازاق اقىنى – جامبىل اقىن دا سول كەزەڭدە. سەبەبى بۇرىنعى كەڭەستىك قۇقىقتىڭ تاريحىندا 1936 جىلعى 5 جەلتوقساندا سسرو-نىڭ ەكىنشى كونستيتۋسياسى قابىلدانعان بولاتىن جانە وسى كونستيتۋسيانىڭ 13-بابىنا سايكەس ون ءبىر وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ ءبىرى رەتىندە (1936 جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىندا سسرو قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ سانى ون ءبىر، 1940 جىلدان ون التى، 1956 جىلدان ون بەس) قازاقستان وداقتىڭ سۋبەكتىسى دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، وداقتاس رەسپۋبليكاعا اينالدى جانە وسىعان بايلانىستى 1937 جىلدىڭ 26 ناۋرىزىندا ونىڭ جاڭا كونستيتۋسياسى قابىلداندى. جالپى، قابىلدانعان سوۆەتتىك كونستيتۋسيالاردىڭ باپتارىندا دەموكراتيالىق مازمۇنى بار قۇقىقتار مەن بوستاندىقتار جاريا ەتىلگەن بولاتىن، ءبىراق ونىڭ كوپشىلىگىنىڭ جاي فورمالدىق قانا ءمانى بولدى دەپ ايتىلادى. مىسالى، ساياسي قۇقىقتار (سايلانۋ قۇقىعى، مەملەكەتتىك ورگانداردا قىزمەت ەتۋدىڭ بارشاعا بىردەي تەڭ قۇقىعى، ءسوز بوستاندىعى ت. ب.). سول سياقتى، 1937-1938 جىلدارداعى كەڭ كولەمدە جۇرگىزىلگەن قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە ادامدار زاڭسىز جازالاندى. اتىلدى، قامالدى، جەر اۋدارىلدى. ال ءبىلىم الۋ، ەڭبەك ەتۋ، دەنساۋلىقتى قورعاۋ قۇقىقتارى ناقتى شىندىققا اينالدى دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن قازاقتىڭ بەلگىلى قۇقىقتانۋشى عالىم ماماندارى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا.
اكەم 1963 جىلدىڭ 20 مامىرىنان باستاپ جوعارىدا ايتىلعان ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ باستىعى قىزمەتىنە قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ بەرگەن بۇيرىعىمەن قابىلدانادى. سوۆحوز قۇرىلعان 1963 جىلى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ ءالى ءوز الدىنا دەربەس عيماراتى بولا قويماعان ەدى. ول اۋىلدىق سوۆەتتىڭ كەڭسەسىنىڭ ىشىندە ورنالاسقان ەكەن.
اكەم 1965 جىلدىڭ 14 ناۋرىزى كۇنگى بولعان سايلاۋدا № 12 «سوسياليزم» سايلاۋ وكرۋگىنەن جەرگىلىكتى سوۆەتكە – قازاق سسر قىزىلوردا وبلىسىنداعى قازالى اۋدانىنىڭ ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە دەپۋتاتتىققا سايلانادى. بۇل وسى 1965 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا اكەمنىڭ اتىنا بەرىلگەن، تىسقى مۇقاباسىندا «دەپۋتات بولىپ سايلانعانى تۋرالى كۋالىك» دەپ جازىلعان، وكرۋگتىك سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ پرەدسەداتەلى جانە وكرۋگتىك سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ سەكرەتارى قولدارىن قويىپ، ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلعان اكەمنىڭ دەپۋتاتتىق كۋالىگىندە كورسەتىلگەن. اكەمنىڭ دەپۋتاتتىق كۋالىگىنىڭ ىشكى بەتىندە:
«№ 12 «سوسياليزم» سايلاۋ وكرۋگىنىڭ وكرۋگتىك سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ داۋىس بەرۋ پروتوكولىنا جانە «قازاق سسر ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ ولكەلىك، وبلىستىق، اۋداندىق، قالالىق، پوسەلكەلىك، سەلولىق جانە اۋىلدىق سوۆەتتەرىن سايلاۋ تۋرالى ەرەجەنىڭ» 112 جانە 113-ستاتيالارىنا سۇيەنىپ، ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىن سايلاۋ جونىندەگى وكرۋگتىك سايلاۋ كوميسسياسى قوجاحمەتوۆ قولعانات جولداستىڭ 1965 جىلى 14 مارت كۇنى قازاق سسر قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانىنداعى ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە № 12 «سوسياليزم» سايلاۋ وكرۋگىنەن دەپۋتات بولىپ سايلانعاندىعىن كۋالاندىرادى» دەپ وكرۋگتىك سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ پرەدسەداتەلى مەن وكرۋگتىك سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ سەكرەتارى قول قويىپ، ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ «قازسسر قىزىلوردا وبل. قازالى اۋد. ە/دەپۋتات. اراندى اۋلسوۆەت اتكومى» دەپ جازىلعان دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلعان.
ال اكەم، جالپى، ونىڭ الدىندا دا – 50-جىلداردىڭ ىشىندە دە جەرگىلىكتى سوۆەتكە – قازاق سسر قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىنداعى №9 اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە 1947 جىلدان باستاپ 1959 جىلعا دەيىن دە قاتارىنان 12 جىل دەپۋتات بولىپ سايلانعان بولاتىن. ونىڭ جىلدارى اكەمنىن ءوزىنىڭ قىزمەت ورنى – قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ كادرى رەتىندەگى كادرلاردى ەسەپكە الۋ بويىنشا جەكە ءىس پاراعىنداعى قىزمەتكەردىڭ سايلانبالى ورگاندارعا قاتىسۋى جونىندەگى مالىمەتتەر باعانىندا ناقتى كورسەتىلگەن. مىسالى، سونىڭ ءبىرى اكەمنىڭ 1953 جىلدىڭ 1 ناۋرىزى كۇنى بولعان سايلاۋدا № 8 «تەرىسكەندى» سايلاۋ وكرۋگىنەن قازاق سسر قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانىنداعى ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ № 9 اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە دەپۋتاتتىققا سايلانعاندىعى تۋرالى ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلىپ، وكرۋگتىك سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ پرەدسەداتەلى مەن وكرۋگتىك سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ سەكرەتارى قول قويعان، تىسقى مۇقاباسىنا «دەپۋتاتتىققا سايلانعاندىعى تۋرالى كۋالىك» دەپ جازعان اكەمنىڭ دەپۋتاتتىق كۋالىگىندە دە كورسەتىلگەن. سونىمەن بىرگە اكەمنىڭ ءوزىنىڭ قىزمەت ورنىنداعى 1963 جىلعى مامىردا تولتىرىلعان قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ كادرلاردى ەسەپكە الۋ بويىنشا جەكە ءىس پاراعىنداعى قىزمەتكەردىڭ سايلانبالى ورگاندارعا قاتىسۋى جونىندەگى مالىمەتتەر باعانىندا اكەمنىڭ جوعارىدا اتالعان 1965 جىلعى 14 ناۋرىز كۇنى ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە № 12 «سوسياليزم» سايلاۋ وكرۋگىنەن دەپۋتات بولىپ سايلانعانى تۋرالى مالىمەت تە ناقتى تۇسىرىلگەن.
ەندى 60-جىلدارداعى قازاق جەرىندەگى بايلانىس سالاسى جۇمىسىنىڭ دامۋى تۋرالى ناقتىراق ءبىلۋ ءۇشىن ەگەر دەرەككوزىنە جۇگىنەتىن بولساق، 1954 جىلعى 25 جەلتوقساندا كسرو بايلانىس مينيسترلىگىنىڭ ۋاكىلەتتى باسقارماسى قسسر بايلانىس مينيسترلىگى بولىپ قايتا قۇرىلىپ، پوشتا بايلانىسى مەن ەلەكتر بايلانىسى وسى مينيسترلىكتىڭ ءبىرىڭعاي «بايلانىس» سالاسىن قۇردى. 1950-1960 جىلداردا قازاق جەرىندە دە ەلەكتر بايلانىسىنىڭ تەحنيكالىق قۇرالدارى مەن تەليەۆيزيانى پايدالانۋ باستالدى. ەگەر قازاق جەرىندە 20-عاسىردىڭ باسىندا 250، ال 1930 جىلدىڭ باسىندا 1250 پوشتا-تەلەگراف كاسىپورنى، ال 1940 جىلى 1987 بايلانىس كاسىپورنى، ال 1950 جىلى 2438 پوشتا كاسىپورنى بولسا، ال ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان 60-جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ قازاقستاندا تولىققاندى قىزمەت كورسەتەتىن 4000 بايلانىس بولىمشەسى جۇمىس ىستەدى. قسسر بايلانىس مينيسترلىگىنىڭ قىزىلوردا وبلىسىنداعى قازالى اۋداندىق مەكەمەسىنە قاراستى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ دە وسى سوڭعى كورسەتكىشتە كورسەتىلگەن ساننىڭ ىشىنە كىرەتىنى بەلگىلى. رەسپۋبليكانىڭ پوشتا بايلانىسى وسى كەزەڭدە تيىمدىلىكپەن جۇمىس ىستەدى، ءبىراق بارلىق تابىس ەلەكتر بايلانىسىن دامىتۋعا جۇمسالدى. قارجىنىڭ ءوسۋى، قازىرگى زامانعى تەحنيكانى ەنگىزۋ 60-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا قاراي بايلانىستىڭ ءار ءتۇرىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەردى. قالالىق تەلەفون ستانسيالارىنىڭ قىزمەت كورسەتۋ دارەجەسى ەكى ەسە ۇلعايدى. حات-حابارلاردى وڭدەۋدى مەحانيكالاندىرۋ مەن اۆتوماتتاندىرۋدىڭ ناتيجەسىندە حات، گازەت-جۋرنالداردى جەتكىزۋ ەلەۋلى جىلدامدادى. 60-جىلداردىڭ ىشىندە فاكسيميلدى بايلانىستى ەنگىزۋ باستالدى، سونىڭ كومەگىمەن بايلانىس جەلىسى ارقىلى قۇجاتتاردى، سۋرەت، فوتو، سىزبالار مەن گازەتتەردى جىبەرۋ جۇزەگە اسىرىلدى. 1970 جىلعى ساۋىردە ماسكەۋدەن الماتىعا دەيىن العاشقى گازەت جولدارى فوتوتەلەگراف ارقىلى جىبەرىلدى. 1970 جىلعا قارسى تەليەۆيزيا قازاق ەلىنىڭ بارلىق وبلىستارىنا دەرلىك ەندى. 1970 جىلى بارلىق سوۆحوز، كولحوزدار، اۋىل كەڭەستەردى تەلەفونداندىرۋ اياقتالدى. بۇل بارلىق جەلىنى ءبىرىڭعاي اۆتوماتتاندىرۋعا اۋىستىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. قالاارالىق بايلانىس تا اۆتوماتتى قىزمەت كورسەتۋ ادىسىنە كوشىرىلدى دەپ كورسەتەدى دەرەككوزدەرى.
اكەم 1967 جىلدىڭ قاراشا ايىندا قازالى اۋدانىنىڭ ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزىنىڭ بايلانىس بولىمشەسىندەگى جۇمىستارىندا سوسياليستىك جارىس جولىنداعى ۇلى وكتيابر سوسياليستىك ريەۆوليۋسياسىنىڭ 50 جىلدىعى قۇرمەتىنە العان سوسياليستىك مىندەتتەمەلەرىن تابىستى ورىنداپ شىققانى ءۇشىن قىزىلوردا وبلىستىق بايلانىس باسقارماسىنىڭ باستىعى ۆ. مامونتوۆ پەن بايلانىس قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىپوداعى قىزىلوردا وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ۆ. ءلاتۋتيننىڭ قولدارى قويىلعان قىزىلوردا وبلىستىق بايلانىس باسقارماسى مەن بايلانىس قىزمەتكەرلەرى كاسىپوداعى وبلىستىق كوميتەتىنىڭ «قۇرمەت گراموتاسىمەن» ماراپاتتالادى. ال 1968 جىلدىڭ 30 ءساۋىرى كۇنى اكەمنىڭ ەسىمى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىندەگى جۇمىستارىندا سوسياليستىك جارىس جولىنداعى جوعارى وندىرىستىك كورسەتكىشتەرى ءۇشىن ۇزدىك بايلانىس قىزمەتكەرى رەتىندە قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ قۇرمەت تاقتاسىنا جازىلادى. بۇل جونىندە تولتىرىلعان «سوسياليستىك جارىستا جوعارى وندىرىستىك كورسەتكىشتەرگە جەتكەنى ءۇشىن قازاق سسر بايلانىس قىزمەتكەرلەرىنىڭ قۇرمەت تاقتاسىنا جازىلعانى تۋرالى» دەگەن كۋالىك قۇجاتقا سول كەزگى قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ باستىعى ج. شۇرەنوۆ قول قويىپ، «قسسر بايلانىس مينيسترلىگىنىڭ قىزىلوردا وبلىسىنداعى قازالى اۋداندىق مەكەمەسى» دەپ جازىلعان دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلعان. ال 1970 جىلدىڭ 14 ءساۋىرى كۇنى اكەمنىڭ اتىنا ۆ. ي. لەنيننىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋى قۇرمەتىنە ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىندەگى تابىستى جۇمىستارى ءۇشىن قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ بۇيرىعىمەن العىس جاريالانىپ، «سوسياليستىك جارىستىڭ جەڭىمپازى» جالاۋشاسى تابىستالادى. ال 1974 جىلى اكەمنىڭ اتىنا ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىندەگى تابىستى جۇمىستارىنا وراي قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ بۇيرىعىمەن العىس جاريالانىپ، اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ «قۇرمەت گراموتاسى» بەرىلەدى. ال 1976 جىلى اكەم ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىندەگى تابىستى جۇمىستارى ءۇشىن قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ «قۇرمەت گراموتاسىمەن» ماراپاتتالىپ، اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ باعالى سىيلىعى تابىستالادى. مۇنىڭ ءبارى ءتيىستى بۇيرىقپەن كورسەتىلگەن. وسىمەن بىرگە وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءار كەزەڭدەردە اكەمنىڭ اتىنا ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ بايلانىس بولىمشەسىندەگى تابىستى جۇمىستارى ءۇشىن قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ كوپتەگەن العىستارى جاريالانعانى جانە دە بىرنەشە رەت اقشالاي جانە باعالى سىيلىقتارىنىڭ بەرىلگەنى تۋرالى دا ەڭبەك كىتاپشاسىنا جازىلعان.
«سوۆحوز ءۇي سالا باستادى» دەپ ىلگەرىدە ايتىلعانداي، سول كەزدە اكەمنىڭ جۇمىس ىستەگەن ورنى دا، كەڭسەسى دە – سوۆحوز سالعان بايلانىس بولىمشەسىنىڭ عيماراتى دا ءبىزدىڭ ۇيگە قاراما-قارسى، كوشەنىڭ قارسى بەتىنە ورنالاسقان بولاتىن. بۇل – ورتالىق كوشە. كوشەگە كەزىندە لەنين ەسىمى بەرىلگەن. كەيىن تەمىرباي ەمەشوۆ ەسىمى بەرىلدى. بۇدان بۇرىن جازىلعان «بايلانىس بولىمشەسى» اڭگىمەسىندەگى عيمارات سول بولاتىن. بۇل – اۋىل ورتالىعى. ەگەر ۇيدەن اۋلاعا شىعىپ-اق، كوشە جاق بەتكەيگە كوز تاستاساڭىز، سوۆحوزدىڭ ورتالىق مەكەمەسىنىڭ بارلىعى دا كوزگە كورىنىپ تۇرار ەدى. اناداي جەردە، كوشەنىڭ قارسى بەتىندە مادەنيەت ءۇيى عيماراتى، وعان قاراما-قارسى بەتتە مەكتەپتىڭ ينتەرناتى، ونىڭ جانىندا اۋىلدىق كەڭەس كەڭسەسىنىڭ ءۇيى، كىتاپحانا دا سوندا ورنالاسقان. وعان قارسى بەتتە جاعالاي جاپسارلاس سالىنعان دۇكەندەر – شارۋاشىلىق زاتتار، مادەني زاتتار، ازىق-تۇلىك دۇكەنى جانە وسى جەرگە بايلانىس بولىمشەسىنىڭ كەيىنگى عيماراتى سالىنعان. ال كيىمدەر دۇكەنى بايلانىس بولىمشەسىنىڭ بۇرىنعى ءۇيىنىڭ جانىندا بولدى. جانە دە سول جەردە ورنالاسقان تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ ءۇيى، جيناق كاسساسى جانە اۆتوبۋس ايالداماسى، ال مىنا جاقتا جازعى كلۋب ءۇيى، بالاباقشا جانە مەكتەپ جانە ەنگەلس كەڭشارىنىڭ كەڭسەسى كوزگە كورىنىپ تۇرادى. قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىنا قاراعان ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ورتالىعى – وسى.
***
جالپى، بۇدان بۇرىن جازىلعان اڭگىمەلەردەگى وقيعا، مازمۇن سول ومىردە بولعان نەمەسە ادامداردىڭ ايتقان قالپىنان ەش وزگەرتىلمەي بەرىلگەنىمەن، ادامدارىنىڭ ەسىمدەرى وزگەرتىلىپ الىنعان بولاتىن. مىسالى، «سولداتتىڭ اناسى» اڭگىمەسىندەگى سولدات، «شاي ۇستىندەگى اڭگىمەدەگى» ساتتار، «اساننىڭ مىرزابايى» اڭگىمەسىندەگى سابىر – ءبارى ءبىر ادام. ءوزىمنىڭ ەكىنشى اعام. ۇلكەن اعاما قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ەسىمى بەرىلگەن. ودان كەيىنگى اعاما قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى عابدول سلانوۆتىڭ ەسىمى قويىلعان. ءبىرىنشى اڭگىمەدەگى وقيعادا 1981–1983 جىلداردىڭ اراسىندا تاجىكستاننىڭ لەنينابادىندا ءوز وتانى الدىنداعى اسكەري مىندەتىن وتەپ جۇرگەن كەزى. سوندا شەشەم ۋايىمداپ وتىرعان بولاتىن. سسرو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قاتارىندا اسكەري قىزمەت اتقارۋ – سوۆەت ازاماتتارىنىڭ قۇرمەتتى مىندەتى، سوسياليستىك وتاندى قورعاۋ – سسرو-نىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ قاسيەتتى بورىشى دەپ جازىلادى 1977 جىلعى سسرو كونستيتۋسياسىنىڭ 63 جانە 62-باپتارىندا. 80-جىلداردىڭ ءىشى سوۆەت اسكەرىنىڭ شەكتەۋلى كونتيگەنتىنىڭ اۋعانستانعا دا كىرگىزىلگەن ۋاقىتى. اسكەري مىندەتىن اۋعانستان جەرىندە وتەگەن ەر-ازاماتتار ىشىندە دە وسىنداي اۋىل بالالارى بولاتىن. مىسالى، «اۋەننىڭ ءۇنى» اڭگىمەسىندەگى ساز ونەرىن جاقسى كورەتىن، دومبىرا، گيتارا سياقتى ساز اسپاپتارىندا ەركىن وينايتىن اۋعانستاندا بولعان جىگىت – وسى اعامدار قارايلاس جوسالىلىق جىگىت. ول – اعامدارداعى تاس قالاۋشى جىگىتتىڭ جۇبايىنىڭ اعاسى. بۇل قۇرىلىس ۇجىمىنىڭ اتاۋى – قىزىلوردا «ينتەگروستروي» ج ش س. باسشىسى – وبلىستا ەسىمى بەلگىلى قۇرىلىسشى باعداۋلەت ىسقاقوۆ.
ال «شاي ۇستىندەگى اڭگىمە» اسكەردەن كەيىن بولعان وقيعا. ول ۋاقىتتاردا اعام ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ بايلانىس بولىمشەسىندە تاجىريبەلى ەلەكتر مونتەر ماماندار الدابەرگەن جۇبانيازوۆ اعامىز، دايراباي جۇمابايەۆ اعالارىمىزدىڭ جانىندا ەلەكتر مونتەر بولىپ جۇمىس ىستەگەن. 85-تە قىزىلوردا قالاسىنا كوشتى. جالپى، اكەمنىڭ جۇمىس سالاسىندا، بايلانىس بولىمشەسىندە جانۇيادان ءۇش ادام جۇمىس ىستەدى. ۇلكەن اعام قولعاناتوۆ عابيت 1975 جىلدىڭ 7 تامىزىنان 1977 جىلدىڭ 15 تامىزىنا دەيىن حات تاسۋشىنىڭ بۇيرىعىمەن (بۇيرىققا قول قويعان باستىق ت. ەلەۋوۆ) اكەمنىڭ جانىندا ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ وپەراتورلىعى قىزمەتىن اتقاردى. ال گۇلزادا قولعانات قىزى مەكتەپتەن كەيىنگى جىلداردا سول كەزگى قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ باستىعى ت. ەلەۋوۆتىڭ III رازريادتى حات تاسۋشىلىق قىزمەتكە قابىلدانعاندىعى تۋرالى بەرگەن بۇيرىعىمەن 1977 جىلدىڭ 16 تامىزىنان باستاپ ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنە حات تاسۋشىلىق قىزمەتكە قابىلدانعان ەدى. اكەم وسى 1977 جىلدىڭ 8 دەكابرىندە دۇنيەدەن ءوتتى. اكەمنەن كەيىن بايلانىس بولىمشەسىن التىنباي سەردالييەۆ ەسىمدى ازامات باسقاردى. ول كىسىنى دە ەل ازامات كىسى دەپ ايتاتىن. جالپى، ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ بايلانىس بولىمشەسىن 90-جىلدارعا دەيىن دە باسقا دا ازاماتتار باسقاردى. گۇلزادا ول باسشىلارمەن دە ءبىر جۇمىس سالاسىندا ارىپتەس، جۇمىستاس بولدى. سونىمەن بىرگە جوعارىدا اتالعان الدابەرگەن جۇبانيازوۆ، دايراباي جۇمابايەۆ، جاپپار ءدارىعۇلوۆ جانە بارشاگۇل اپالارىمىز دا ونىمەن بىرگە سول كەزەڭدە ارىپتەس بوپ جۇمىس ىستەسىپ كەلە جاتتى. جانە دە بايلانىس بولىمشەسىنىڭ بۇل كەزەڭدە اتالعان ماماندارىنان بولەك باسقا دا قىزمەتكەر ماماندارى بولدى. 80-جىلداردىڭ ىشىندەگى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ دە وزىندىك جۇمىس ىرعاعى، تىنىس-تىرشىلىگى بولدى. بايلانىس بولىمشەسىنىڭ سول كەزدە وزدەرىنە جۇكتەلگەن نەگىزگى قىزمەتتىك مىندەتتەرىنەن بولەك، سوۆحوز ورتالىعىنداعى وزگە دە مەكەمەلەرمەن بىردەي اۋىلشارۋاشىلىعىنا مال ازىعىن – ءشوپ دايىنداپ بەرۋ ىسىندە سوۆحوزدىڭ دا جۇمىسىنا ۇلەس قوسقان كەزدەرى بار. سونىمەن بىرگە كوپشىلىككە ارنالعان مادەني ءىس-شاراعا دا ۇلەستەرىن قوسىپ، حالىققا كونسەرت ۇيىمداستىرىپ بەرگەن كەزدەرى دە بار.
«سىرىندا كۇرىش باپتاعان» دەپ سول 80-جىلداردا دۇنيەگە كەلگەن اتاقتى «قازالى ۆالسىندە» ايتىلعانداي، ول ۋاقىت سىر-انانىڭ سۋىن ەمىپ نەگىزگى تىرشىلىك كوزى كۇرىش ءوسىرىپ باپتاۋمەن اينالىساتىن قاراپايىم حالىقتىڭ كوبىسىنىڭ قارا كۇزدەن ەرتە كوكتەمگە دەيىنگى ۋاقىتى ءسال دە بولسا دامىلدايتىن ۋاقىتى بولىپ تابىلاتىن. يىعىنا كەتپەنىن سالعان ءجۇزى كۇنقاقتى، قارا تورى جىگىت تاڭ بوزىنان ەرتە تۇرىپ، اتىز باسىن جاعالاپ كەلەدى. سۋ ەگىسكە ءبىرقالىپتى جايىلىپتى. ەگەر كوزى قاراقتى گازەت وقىرماندارىنىڭ سول 80-جىلدار ىشىندەگى اۋداندىق گازەتتەن وسىعان ۇقساستاۋ كەلەتىن سويلەم جولدارىن ءجيى وقىعانى ەسىندە قالسا، وندا بۇل – سىر سالىسىنىڭ سۋعا باستىرىلىپ تۇرعان ۋاقىتى. ال قازالىلىق كۇرىششى ديقانداردىڭ الا جازدايعى كۇرىش تانابىنا توككەن ماڭداي تەر ەڭبەگىن كازگۋ-دىڭ تۇلەگى، اراندى قىردىڭ پەرزەنتى، اۋداندىق «لەنين تۋى» گازەتىنىڭ سول 80-جىلداردا قالام تارتقان جەتىسكەن ماكەنالييەۆ سەكىلدى كاسىبي ءجۋرناليسى جالعىز اۋىز سويلەمنىڭ ىشىنە سىيعىزار ەدى: «اگروتەحنيكالىق تالاپتارعا ساي كۇتىپ-باپتادى». ەگەر اراندى قىردان شىققان تاعى دا ءبىر تالانتتى قالام يەسى، اۋداندىق گازەتتىڭ سول 80-جىلدار ىشىندە قالام تەربەگەن راۋشانبەك سەيتەنوۆ سياقتى مايتالمان ءجۋرناليسىنىڭ قالامىنا «دالا كەمەلەرى كوز ۇشىندا قاراۋىتادى» دەگەن سويلەم ىلىكسە، وندا قازالىلىق ديقاندار ەڭبەگىنىڭ تارازىعا تارتىلار ءساتى تۋدى دەگەن ءسوز. بۇل – كۇز مەزگىلى. ويتكەنى كۇرىش داقىلى كۇزدە ورىلادى. ەگىلگەن كۇرىش ەگىسىنىڭ ءار گەكتارىنان پالەن سەنتنەردەن ءونىم جينالدى. قازالىلىق ديقانداردىڭ توگىلگەن ماڭداي تەر ەڭبەگىنىڭ قورىتىندىسى شىقتى. مۇندايدا «اسەم ءانىمىز تەك سىزگە ارنالادى، قۇرمەتتى ەڭبەك ادامى!» دەر ەدى قازالى اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ كونسەرت جۇرگىزۋشى ونەرپازى ەڭبەك وزاتتارىنا ارنالعان كونسەرتىن باستاي بەرىپ. ال قازالى اۋداندىق راديوسى: «قازالىدان سويلەپ تۇرمىز... «ەگىنجايدان ەسكەن لەپ» اتتى حابارىمىزدى باستايمىز... حاباردى دايىنداعان – جۋرناليست راۋشانبەك سەيتەنوۆ. حاباردىڭ جۇرگىزۋشىسى ورداباي اياپبەرگەنوۆ» دەر ەدى. و.اياپبەرگەنوۆ – بايلانىس مامانى. اڭگىمەدەگى ەنگەلس سوۆحوزى دا – نەگىزگى كاسىبى كۇرىش وسىرۋمەن اينالىساتىن شارۋاشىلىق. ءبىراق وسى 80-جىل، ياعني 1984 جىلعى قۇجات بۇرىشىنا باسىلعان سوۆحوزدىڭ قازاق جانە ورىس تىلىندە جازىلعان شتامپىندا سوۆحوزدىڭ تولىق اتاۋى «قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى ەنگەلس اتىنداعى قوي سوۆحوزى» دەپ كورسەتىلەدى. بۇل نەگىزگى كاسىبى كۇرىش وسىرۋمەن اينالىسىپ وتىرعان شارۋاشىلىقتىڭ ءاۋ باستا قوي ءوسىرۋ باعىتىنداعى سوۆحوز بوپ قۇرىلعان تاريحىن اڭعارتسا كەرەك. ال كۇرىش ەگىسى، ونى جيناۋ، اباي سوۆحوزى، وعان جاستاردىڭ كومەككە بارعان ءومىرى جايلى، سەزىم دۇنيەسى قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى، دراماتۋرگ ءسۇلتانالى بالعابايەۆتىڭ «پەدۋچيليششەنىڭ قىزى» اڭگىمەسىندە ساكەن مەن پەرنەگۇل بەينەلەرى ارقىلى اسەرلى باياندالادى. بۇل شىعارما جازۋشىنىڭ 1988 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «دالا مەن داريا» كىتابىنا ەنگەن.
جوعارىدا ايتىلعانداي، ەڭبەكشى ەلدىڭ سول ءسال دامىلدايتىن ۋاقىتىندا 80-جىلداردا ءار جەكسەنبىدە باسشىلاردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن سوۆحوزدىڭ ءار مەكەمەسى حالىققا كونسەرت ۇيىمداستىرعان بولاتىن. سول كەزگى بايلانىس بولىمشەسى دە ءوز كەزەگىندە ۇيىمداستىرعان كونسەرتتەرىندە حالىققا حالىق كورەتىندەي جۇمىر دۇنيە ۇسىندى.
قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنا قاراستى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ حات تاسۋشى قىزمەتكەرى گۇلزادا قولعانات قىزىنىڭ اتىنا 1979 جىلدىڭ 6 ناۋرىزىندا 8 ناۋرىز – حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى مەرەكەسىنىڭ قۇرمەتىنە وراي ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىندەگى حات تاسۋشىلىق قىزمەتىندەگى ۇزدىك ەڭبەگى ءۇشىن قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ بۇيرىعىمەن العىس جاريالانىپ، قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ باعالى سىيلىعى تابىستالعان. ال 80-جىلدار ىشىندە قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنا قاراستى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ حات تاسۋشى قىزمەتكەرى قولعانات قىزى گۇلزادا №17 سايلاۋ وكرۋگىنەن جەرگىلىكتى سوۆەتكە – قازاق سسر قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانىنداعى حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە دەپۋتات بولىپ سايلاندى. وعان بەرىلگەن دەپۋتاتتىق كۋالىكتەردىڭ بىرىندە – تىسقى مۇقاباسىندا «حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ اۋىلدىق سوۆەتى» دەپ جازىلعان، حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلىپ، حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى تەمىرباي ەمەشوۆ قول قويعان № 4 دەپۋتات كۋالىگىنىڭ فوتوسۋرەت جاپسىرىلعان ىشكى بەتىنە:
«قولعاناتوۆا گۇلزادا جولداس № 17 سايلاۋ وكرۋگىنەن قازاق ءسسر-ىنىڭ قىزىلوردا وبلىسىنداعى قازالى اۋدانىنىڭ حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى. دەپۋتات قولعاناتوۆا گۇلزادا اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ تەرريتورياسىندا جولاۋشىلار ترانسپورتىنىڭ بارلىق تۇرىندە (تاكسيدەن باسقا) تەگىن ءجۇرۋ پراۆوسىمەن پايدالانادى. كۋالىك مەرزىمى 1982 جىلعى يۋن ايىنا دەيىن» دەپ كورسەتىلگەن.
ال 1984 جىلدىڭ 7 مامىرى كۇنى – راديو كۇنى جانە بارلىق بايلانىس سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىبي مەرەكەسى كۇنى قۇرمەتىنە وراي قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنا قاراستى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ حات تاسۋشى قىزمەتكەرى قولعاناتوۆا گۇلزاداعا قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ اقشالاي سىياقىسى بەرىلىپ، ەسىمى وزات بايلانىس قىزمەتكەرى رەتىندە قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ قۇرمەت تاقتاسىنا جازىلدى. سونىمەن بىرگە وسى 1984 جىلدىڭ 7 مامىر مەرەكەسى كۇنى قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنا قاراستى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ حات تاسۋشى قىزمەتكەرى قولعانات قىزى گۇلزادا حات تاسۋشىلىق قىزمەتىندەگى ەڭبەگى ءۇشىن «كوممۋنيستىك ەڭبەك ەكپىندىسى» اتاندى. تىسقى مۇقاباسىنا «ۋدارنيك كوممۋنيستيچەسكوگو ترۋدا» دەپ جازىلعان قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنا قاراستى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ حات تاسۋشىسى قولعاناتوۆا گۇلزاداعا بەرىلگەن اتاقتىڭ كۋالىگىنە قازاق سسر بايلانىس قىزمەتكەرلەرى كاسىپوداعى قىزىلوردا وبلىستىق كوميتەتى قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابى كاسىپوداق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ جانە كاسىپورىن باستىعىنىڭ قولدارى قويىلىپ، قازاق سسر بايلانىس قىزمەتكەرلەرى كاسىپوداعى قىزىلوردا وبلىستىق كوميتەتى قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ «پروفكوم كازالينسكيي ۋزەل سۆيازي» دەپ جازىلعان دوڭگەلەك ءمورى باسىلعان. ال 1985 جىلدىڭ 7 ناۋرىزى كۇنى 8 ناۋرىز – حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى مەرەكەسىنىڭ قۇرمەتىنە وراي سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ حات تاسۋشى قىزمەتكەرى قولعانات قىزى گۇلزادا ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىندەگى حات تاسۋشىلىق قىزمەتىندەگى وزىق ەڭبەگى ءۇشىن قازالى اۋدانىنىڭ ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزىنىڭ ديرەكسياسى، پارتيا كوميتەتى، كاسىپوداق كوميتەتى، كومسومول كوميتەتى جانە حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ «قۇرمەت گراموتاسىمەن» ماراپاتتالدى. قازالى اۋدانى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ حات تاسۋشى قىزمەتكەرى قولعانات قىزى گۇلزاداعا بەرىلگەن قۇرمەت قاعازىندا:
«قۇرمەتتى قولعاناتوۆا گۇلزادا جولداس! سىزگە ون ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ قورىتىندىلاۋشى جىلىندا كورسەتكەن ۇلگىلى ەڭبەگىڭىز ءۇشىن جانە 8 مارت حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى مەرەكەسىنە سايكەس وسى قۇرمەت گراموتاسىن ۇسىنادى» دەپ قازالى اۋدانى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوز ديرەكتورى ەرماعانبەت جۇباتقانوۆ، قازالى اۋدانى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ پارتكوم سەكرەتارى ق. ورازالييەۆ، قازالى اۋدانى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ كاسىپوداق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى س. وتەنيازوۆ، قازالى اۋدانى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى ە. جاقسىبايەۆ جانە حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى امانگەلدى ەسەتوۆ قولىن قويىپ، قازاق سسر ا/شارۋاشىلىق مينيسترلىگىنىڭ قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىنداعى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزىنىڭ «وۆسەسوۆحوز يمەني ەنگەلسا» دەپ جازىلعان دوڭگەلەك ءمورى جانە حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ «قازسسر قىزىلوردا وبل. قازالى اۋد. ح/د. اراندى اۋىلدىق سوۆەتى اتكومى» دەگەن دوڭگەلەك ءمورى جانە قازاق سسر اۋىلشارۋاشىلىعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىپوداعى قازالى اۋدانىنداعى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ كاسىپوداعىنىڭ «پروفكوم سوۆحوزا يم. ەنگەلسا كازالينسك. ر-نا» دەپ جازىلعان دوڭگەلەك مورلەرى باسىلعان. ال 1985 جىلدىڭ 5 مامىرى كۇنى 7 مامىر – راديو كۇنى جانە بارلىق بايلانىس سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ مەرەكەسى كۇنى قۇرمەتىنە وراي ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىنىڭ حات تاسۋشى قىزمەتكەرى قولعاناتوۆا گۇلزادا قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ اقشالاي سىيلىعىمەن ماراپاتتالىپ، قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ وزات حات تاسۋشى قىزمەتكەرى رەتىندە ەسىمى اۋداننىڭ بايلانىس تورابىنىڭ قۇرمەت تاقتاسىنا جازىلدى.
گۇلزادا قولعاناتوۆانىڭ كۋالىكتەرىنە سول كەزگى قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ باستىعى جومارت قۋاندىقوۆ جانە قازاق سسر بايلانىس قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىپوداعى قىزىلوردا وبلىستىق كوميتەتى قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابى كاسىپوداق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى و. اياپبەرگەنوۆ قول قويعان. ال عابدول لەنينابادتان ارميادان مىندەتىن وتەگەسىن اۋەلدە ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزدىڭ بايلانىس بولىمشەسىندە ەلەكتر مونتەر بوپ جۇمىس ىستەدى، سونان سوڭ ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ قۇرىلىس بولىمىندە دە ىستەدى، سونان سوڭ قىزىلوردا قالاسىنا قونىس اۋداردى. قىزىلوردا قالاسىنا كەلىپ، قىزىلوردا قالاسىندا «ينتەگروستروي» جاۋاپكەرشىلى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنە اعاش ۇستاسى بولدى. ال «اساننىڭ مىرزابايى» اڭگىمەسىندەگى ايماحان – 60-جىلداردا قوجاباقى اۋىلىندا كولحوزداردىڭ نەگىزىندە ومىرگە كەلگەن ەنگەلس اتىنداعى اۋىلشارۋاشىلىعى مەملەكەتتىك كاسىپورنىنىڭ قۇرىلىس بولىمىندە قانشاما جىلدار اعاش ۇستالىعى جانە پەششى جۇمىستارىن اتقارعان مامان، ەڭبەك ادامى، شىققان تەگى – اساننىڭ بايمىرزاسى (بايمىرزا اتامىزدىڭ التى ۇلىنىڭ بىرەۋى – جانتورە اتامىزدان تاراعان) اياعان ەسىمدى اعامىز. شەشەمنىڭ ايتقان اڭگىمەسىندە ەنگەلس سوۆحوزى 63-جىلى قۇرىلعاننان كەيىن، اكەم 60-جىلدار ىشىندە سوۆحوزدىڭ ورتالىعىنان ءۇي تۇرعىزعان كەزدە دە، ونىڭ فۋندامەنتىن قۇيۋشىنىڭ ءبىرى وسى ايتىلىپ وتىرعان اياعان كوبەكوۆ اعامىز بولعان ەكەن. ال شىعارماداعى ىشكى ىستەر قىزمەتكەرى ەركىن ەسىمدى كەيىپكەر – سول اياعان اعامىزدىڭ قالادا تۇرعان ءىنىسىنىڭ بالاسى ەربول ەسىمدى ازامات.
ال «سولداتتىڭ اناسى» اڭگىمەسىنە كەلسەك، كىشى ءجۇز–ءالىم–جاماناق (شەكتى)–ءورىس–ەسەنالى–كىشكەنە اتالارىمىزدان تاراعان: «التى كىشكەنەنىڭ» ءبىرى، ياعني التى ۇلدىڭ ءبىرى – اسان اتامىز بولسا، سول اسان اتامىزدىڭ ءتورت ۇلىنىڭ ءبىرى – سىرلىباي اتامىزدان «بەس سىرلىبايدىڭ» ءبىرى، ياعني بەس ۇلدىڭ ءبىرى – مىرزاعۇل اتامىز تارايدى. ال مىرزاعۇل اتامىزدىڭ بالالارى: بايمىرزا مەن قۇلشىن اتالارىمىز. بايمىرزا اتامىزدان تاراعان التى ۇلدىڭ ءبىرى – ابىلدا اتامىز بولسا، سول ابىلدا اتامىزدىڭ توعىز ۇلىنىڭ ءبىرى – ەرىمبەت اتامىز. ال ەرىمبەت اتامىزدان: بەكەي، قاراقۇل، كەلىمبەت اتامىز. ال بەكەي اتامىزدان – قوجاحمەت اتامىز تاراعان.
وسى شىعارمادا كەلتىرىلگەن جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ باسقارما ءتوراعاسى دۇرىسبايەۆ پەن سەكرەتارى كەلماعانبەتوۆتىڭ جانە اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بايماحانوۆ پەن سەكرەتارى بايدۋللايەۆتىڭ قولدارىن قويىپ، ءمورىن باسىپ 1948 جىلى بەرگەن سەميا تۋرالى انىقتاماسىنداعى بايبولات قاراقۇلوۆ اعامىزدىڭ فاميلياسى وسى جوعارىدا اتالعان قاراقۇل اتامىزدىڭ اتىنا جازىلعان ۇل، ال ءوزى بەكەيدىڭ بالاسى قوجاحمەتتىڭ ۇلى. قوجاحمەت اكەمىز بەن ۇلبولسىن انامىزدان ءۇش ۇل تۋعان: قولعانات، بايبولات، بايمۇرات. انىقتاما بەرىلىپ جاتقان كەزەڭدە سول تۋعان جەرى – اراندى قىرىندا ءمۇعالىم بولىپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەن جاس جىگىت بايبولات قاراقۇلوۆ كەيىننەن قازالى اۋداندىق پارتيا كوميتەتى جانە قازالى اۋداندىق ءبىلىم بولىمدەرىندە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان مامان. قازالىلىق سازگەر قورعان جولدىبايەۆتىڭ «قازالى ءۆالسىنىڭ» ولەڭىنىڭ اۆتورى، اراندى قىرىنىڭ تۇلەگى جەتىسكەن ماكەنالييەۆ جاۋاپتى شىعارۋشىسى بولعان، اۆتورلارى: 1995-1997 جىلدار اراسىندا قازالى اۋدانىن باسقارىپ، اكىمى بولعان ازامات ءناجمادين تۇرىكبەن ۇلى مۇسابايەۆ پەن تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى ايگۇل ءناجمادين قىزى مۇسابايەۆالاردىڭ اۋدان تاريحىنا ارنالعان تاريحي ماڭىزى زور ەڭبەك – «ورتايماعان قازانى – قاسيەتتى قازالى» كىتابىنىڭ 81-بەتىندە قازالى اۋدانىنىڭ تاريحىنداعى قازالى اۋدانىنىڭ مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باستىقتارى بولعان ازاماتتاردىڭ قاتارىندا بايبولات قاراقۇلوۆ ەسىمى دە ەنگىزىلگەن. ياعني اكەمنىڭ تۋعان ءىنىسى، قازالى اۋدانىنىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسى تاريحىندا ەسىمى بەلگىلى بايبولات قاراقۇلوۆ اۋدان تاريحىندا قازالى اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باستىعى بولدى. بۇل قاتاردا جۋرناليست ج. ماكەنالييەۆ تە بار. اراندى قىردىڭ توسىندە تۋعان ۇل، ەسىمى تانىمال جۋرناليست ج. ماكەنالييەۆ بۇدان بۇرىن جاريالانعان «ۇستاز اقانجان كەلىمبەتوۆ اعايدىڭ ولەڭدەرى» شىعارماسىندا ايتىلعانداي، اۋداندىق «قازالى» گازەتىن دە باسقاردى جانە قازالى اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىن دە باسقاردى. جالپى، كەيىننەن تانىمال جۋرناليست، رەداكتور، ق ر مادەنيەت قايراتكەرى بولعان اقىن ج. ماكەنالييەۆتىڭ اۋدان ورتالىعىنا كەلىپ، اۋداننىڭ مادەني-رۋحاني ومىرىنە ارالاسۋى ءاۋ باستا 70-جىلداردا ءوزىنىڭ تۋعان توپىراعىندا تۇرىپ قىزمەت ەتكەندە-اق، ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ اۋرۋحاناسىندا فەلدشەر بوپ ىستەپ جۇرگەندە-اق سوۆحوزدىڭ مادەني-رۋحاني تىنىس-تىرشىلىگىنە ارالاسۋىنان باستالعان بولاتىن.
ال بەكەي اتامىزدىڭ بالالارى راحات، قوجاحمەت، ءاليا، ورىنشا جانە قوجاق پەن قوجاباي. «سولداتتىڭ اناسى» اڭگىمەسىندە تاجىكستانعا بارعالى وتىرعان سۇلتانمۇرات سول ءاليا اپامىزدان تارايدى. سوندىقتان ول راحات، قوجاحمەتتەر اۋلەتىنە جيەن. ونىڭ ءىنىسى ءابدىمۇرات لەنينابادتا بولعان. اۋىل جىگىتى تاۋرات تا لەنينابادتا بولدى. سول كەزدە سۇلتانمۇراتپەن بىرگە ىنىسىنە بارىپ-قايتقالى وتىرعان ەكىنشى ادام ونىڭ اعاسى مارحابات بولاتىن. قىزىلباي دا لەنينابادتا بولعان. ءبىراق ول بارعاننان سوڭ وشقا (قىرعىزستان) اۋىستى. بۇلاردىڭ ءبارى ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ جىگىتتەرى، قىزىلباي جدانوۆتىڭ جىگىتى. ولارمەن بىرگە 81-دەگى كوكتەمگى شاقىرىلىممەن شوقان دا الىنعان. ءبىراق ول قىزىلوردا قالاسىنان قالدىرىلدى. ول كۇزگى شاقىرىلىممەن كەتتى. ول دا ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ جىگىتى. «شاي ۇستىندەگى اڭگىمەدە» ول جىگىتتەر جوق. ولار سىرتتان. ارميادا ءبىر بولعان جىگىتتەر سىرتتان دا كەلدى. مىسالعا، جالعاس. ول – وركەندەۋلىك.
سولداتتىڭ انالارى قازىردە بار. ولاردىڭ ۇلدارى ەندى قازاقستان ارمياسىندا قىزمەت ەتەدى. قازاق جەرىنىڭ تىنىشتىعىن قورعايدى. «ساربازدىڭ ارۋعا سالەمى» ولەڭىندە بۇگىنگى قازاقستان ساربازى ءوزىنىڭ ەلدەگى ارۋىنا:
وندا كۇز ەدى، تاعى دا ەندى كۇز كەلدى،
حازار جاقتان اقشا بۇلتتار ءجۇزدى ەندى.
سول بۇلتتاردان ساربازدىڭ ۇق سالەمىن،
قاۋىشتىرار كۇن دە جاقىن ءبىزدى ەندى.
حات جازىستىق، سىر ايتىستىق، ۇعىستىق،
دەگەم تالاي: شەكارامىز تىنىشتىق.
ەلىمىزدىڭ شەكاراسىن كۇزەتتىك،
سول تىنىشتىق – وتان ءۇشىن ىرىس-قۇت.
ءبىز وتكىزدىك اسكەردەگى جىلدى، ايدى،
ەندى كوڭىل جۇرەك ءانىن تىڭدايدى.
ساربازدارعا تۋعان جەرى قول بۇلعاپ،
ساعىنىشى بۇرىنعىدان ۇلعايدى.
ولار بۇگىن سولدات بولدى – شىڭدالدى،
وتكىزدى دە جاۋىنگەرلىك سىنداردى.
دەيدى ەندى تۋعان جەر مەن تۋىسقا،
ورالۋعا بىزگە قانشا كۇن قالدى.
ولار مۇندا الدى قۇرىش-تاعىلىم،
سالەمدەرىن ەلگە جەتكىز ءبارىنىڭ.
ۇمىتقان جوق سارباز ءبىر ءسات دوستارىن،
ويلادى ءار كەز اتا-اناسىن، ارۋىن.
وتان باردا – قالماس ۇلدار ەلەنبەي،
قورعان ولار ساۋىت-بولمىس بەرەندەي.
ءوز كوڭىلىم ءوزىڭ جاققا قول بۇلعاپ،
تۋعان وتان – سىرعا سالەم دەگەندەي.
كەشە كۇز ەدى، تاعى، مىنە، كۇز كەلدى،
سارباز كوڭىل ساعىنىش بوپ ءجۇزدى ەندى.
حازار جاقتان تىنىشتىق بوپ كۇلگەن كۇن،
امان-ەسەن قاۋىشتىرسىن بىزدەردى،
– دەسە، 80-جىلداردىڭ ىشىندە ايتىلاتىن اندە ولاردىڭ اعالارى اسكەرگە اتتانىپ بارا جاتىپ وزدەرىنىڭ ەلدەگى ارۋلارىنا:
جىلاما، جانىم، جىلاما،
جىلاعانمەن كوڭىل تولا ما؟
ەكى جىل بارىپ كەلەيىن،
سولدات بوپ مەن دە كورەيىن،
– دەپ اتتانعان ەدى. بۇل گيتارادا ايتىلعان ءان.
ماقساتتارى قولىن بۇلعاپ كوش بەلدەن،
اۋەنمەنەن جاستىق ارمان كوشكە ەرگەن.
سول گيتارا ارۋ قىزدىڭ جىگىتىن
كۇتىپ الىپ تۇردى سوسىن اسكەردەن.
***
اكەمە بايلانىستى جازىلعان قۇجاتتاردا اتى تۇسكەن تۋعان جەرىمىزدىڭ ءبىر كولحوزى – قىزىلوردا وبلىسىنداعى قازالى اۋدانى № 9 اراندى ا/س قاراستى جدانوۆ اتىنداعى كولحوزى، جوعارىداعى ايتىلعانداي، بۇگىنگى قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى اراندى اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى ەكى اۋىلدىڭ ءبىرى – اراندى اۋىلى بولسا، ال اكەمە بايلانىستى قۇجاتتارعا اتى تۇسكەن تۋعان جەردىڭ ەكىنشى ءبىر كولحوزى – № 9 اراندى ا/س قاراستى م.گوركيي اتىنداعى كولحوزى – بۇگىنگى اراندى اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى ەكى اۋىلدىڭ ءبىرى، سول اراندى اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ ورتالىعى بوپ تۇرعان قوجاباقى اۋىلى ەكەندىگى بەلگىلى. وسى قوجاباقىداعى مەكتەپتىڭ 1955 جىلى بىتىرگەن تۇلەگى، پروفەسسور الماس جامانبايەۆ ءوزىنىڭ ءومىر جولىنداعى دوسى، اراندى قىرى، قوجاباقى توپىراعىنان شىققان ۇلكەن تۇلعا، مەكتەپتىڭ تۇڭعىش مەداليسى ءابي داۋلەتكەرىموۆ جايلى 2013 جىل 23 جەلتوقسانداعى «قازالى» گازەتىندەگى «قاجىماس قايرات يەسى ەدى» اتتى ماقالاسىندا «ابيمەن 1953 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قازالى اۋدانىنىڭ م.گوركيي اتىنداعى كولحوزدىڭ (قازىرگى قوجاباقى اۋىلى) ورتا مەكتەبىندە توعىزىنشى سىنىبىنا وقۋعا بارعانىمدا تانىسقان ەدىم» دەپ جازادى. ال سونىمەن بىرگە ءوزى دە مەكتەپتىڭ كۇمىس مەدال يەگەرى الماس جامانبايەۆ ەستەلىك ماقالاسىنىڭ ەكىنشى ءبىر جەرىندە «داۋلەتكەرىموۆ ءابي داۋلەتكەرىم ۇلى اراندى جەرىندە، ماكسيم گوركيي اتىنداعى كولحوزىندا 1937 جىلى 11 جەلتوقساندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى داۋلەتكەرىم، شەشەسى دامەش تە كولحوزشى بولدى. قوجاباقىداعى ون جىلدىق مەكتەپكە 1944 جىلى بارىپ، 1954 جىلى كۇمىس مەدالمەن بىتىرگەندە ونىڭ اتتەستاتىندا جالعىز «4» تريگونومەتريا پانىنەن بولاتىن» دەيدى. دەمەك، №25 مەكتەپتىڭ 1955 جىلعى ءتول تۇلەگى، عالىم پروفەسسوردىڭ سوزىمەن ايتقاندا، قوجاباقى مەكتەبىنىڭ العاشقى مەداليسى ءابي داۋلەتكەرىموۆ سول ءوزى 1954 جىلى كۇمىس مەدالمەن ءبىتىرىپ شىعاتىن قوجاباقىنىڭ مەكتەبىنىڭ ەسىگىن 1944 جىلى اشقان. بۇل دەگەن ءسوز، قازىرگى قوجاباقىنىڭ مەكتەبى ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىندا 1944 جىلى تاريحتا بار دەگەن ءسوز. اكەمنىڭ دە قازالى اۋداندىق بايلانىس تورابىنىڭ 1963 جىلعى مامىردا تولتىرىلعان جەكە ءىس پاراعىنداعى ءوز ءومىربايانىندا 1942 جىلى اراندى اۋلسوۆەتىنە قاراستى م.گوركيي مەكتەبىن جەتى كلاستىق بىلىممەن ءبىتىردىم دەپ جازىپ وتىرعانى دا جانە 1942 جىلدىڭ 23 تامىزى كۇنى بەرىلگەن وقۋشىلىق «ماقتاۋ گراموتاسىندا» مەكتەپ باسشىلارىنىڭ «قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانى №9 اراندى اۋلسوۆەتىنە قاراستى م.گوركيي مەكتەبىنىڭ جەتىنشى كلاسس وقۋشىسى» دەپ جازىپ وتىرعانى دا وسى كۇنگى قوجاباقىداعى قوجاباقى مەكتەبى بولاتىن. سول مەكتەپتىڭ بۇرىنعى ءىزى، سول مەكتەپتىڭ بۇرىنعى وتكەن تاريحى. ال اكەمە بايلانىستى قۇجاتتا اتى تۇسكەن تاعى دا ءبىر كولحوز، 1945 جىلى جۇمىس ىستەپ تۇرعان، ياعني 1945 جىلى اكەمە «1943 جىلى ارمياعا كەتىپ 1944 جىلى كەلگەن. قازىرگى تۇرعان جەرى №11 ا/س «سوسياليزم» كولحوزىندا ءمۇعالىم بولىپ ىستەيدى» دەپ انىقتاما بەرىپ وتىرعان، جالپى، ءبىزدىڭ تۋعان جەرىمىزدىڭ تاريحىنا كاتىسى بار №11 «سارتوبە» اۋلسوۆەتىنە قاراستى «سوسياليزم» كولحوزى تۋرالى ايتار بولساق، شەشەمنىڭ كەزىندە وسى كولحوز تۋرالى ايتقان ءبىر اڭگىمەسىندە «كەزىندە دۇرىلدەپ تۇرعان كولحوز ەدى. ءقازىر جۇرتى جاتىر» دەپ سويلەگەن ەدى. وندا ول كولحوزدىڭ ورنىندا اۋىل جوق دەگەن ءسوز. قازاقتىڭ تاريحشى عالىمدارىنىڭ دەرەكتەرىندە كەلتىرىلگەندەي، ۇلى وتان سوعىسى اياقتالاتىن 1945 جىلى قازاقستانداعى كولحوزداردىڭ سانى 6737 كولحوز بولدى، ال 52-جىلعا دەيىن ول كولحوزدار سانى ەداۋىر قىسقارىپ، 1952 جىلى قازاقستانداعى جۇمىس ىستەپ تۇرعان كولحوزدىڭ سانى 2047 كولحوز بولدى. سەبەبى رەسپۋبليكا بويىنشا ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى كەزەڭدە كولحوزداردى بىرىكتىرىپ، ىرىلەندىرۋ پروسەسى جۇرگەن ەدى. مىنە، وسى پروسەستىڭ ءبىزدىڭ تۋعان وڭىردەگى «سوسياليزم» كولحوزىنىڭ تاريحىنا دا قاتىسى بار.
ال اكەم وسىدان ءدال 75 جىلدان اسا ۋاقىت بۇرىن، ياعني 1944 جىلعى اۆگۋست ايىندا بۇرىنعى سوۆەتتەر وداعىنىڭ لەنينگراد وبلىسىنىڭ لەنينگراد قالاسىنان شىعىپ، سول ۋاقىتتا وزىمەن بىرگە ءوزىنىڭ جانىندا كەلە جاتقان قىزىل اسكەر كىتاپشاسىنىڭ «وبششيە سۆەدەنيا» بولىمىندە جازىلىپ تۇرعان ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى، ءۇيىنىڭ ادرەسى – قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىنىڭ № 9 اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنە قاراستى جدانوۆ اتىنداعى كولحوزىن بەتكە الىپ، اسكەردەن جوعارىداعى «جەڭىس كۇنى نەمەسە تۋعان جەر ۇعىمى» شىعارماسىنداعى كەيىپكەر سولدات سەكىلدى ول دا اسىعا باسىپ كەلە جاتقاندا، سول ۋاقىتتا ونىڭ ارقا تۇسىندا، كەيىندە، شىققان جەرى، شىققان قالاسىندا قالعان № 268 اسكەري ەۆاكوگوسپيتالدىڭ عيماراتى قازىرگى ۋاقىتتا بار. ونىڭ عيماراتى بۇگىنگى رەسەي مەملەكەتىنىڭ مادەني استاناسى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنىڭ پەتروگراد اۋدانىنىڭ مير كوشەسىندە. وسى كوشە بويىنداعى (17ء-ۇي) عيمارات قابىرعاسىنا مەموريال تاقتا ورناتىلىپ، تاقتاعا مىناداي تەكست جازىلعان:
«ۆ ەتوم زدانيي ۆ بلوكادنوم لەنينگرادە س 1941 گ. پو 1945 گ. رازمەششالسيا ۆوەننىي ەۆاكوگوسپيتال № 268 دليا لەچەنيا رانەنىح نا فرونتاح ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى».
ال اكەمە 1944 جىلى لەنينگراد قالاسىندا قول قويىپ بەرىلگەن، № 268 اسكەري ەۆاكوگوسپيتالدىڭ دوڭگەلەك ءمورى باسىلىپ كۋالاندىرىلعان № 188575 ساندى قۇجاتپەن بىرگە، ونىڭ قىزىل اسكەر كىتاپشاسىنىڭ ىشكى پاراقتارىنا دا ءتيىستى جازبالار ءتۇسىرىپ، تۇسىرگەن ءار جازباسىنىڭ استىنا «مەديسينا قىزمەتىنىڭ كاپيتانى ۆايسمان» دەپ قول قويىپ، قويعان قولىن № 268 اسكەري ەۆاكوگوسپيتالدىڭ دوڭگەلەك ءمورىن باسىپ كۋالاندىرىپ وتىرعان № 268 اسكەري ەۆاكوگوسپيتالدىڭ مەديسينا قىزمەتىنىڭ كاپيتانى ۆايسمان جايلى دەرەككوزدەرىندە مىناداي دەرەكتەر بەرىلگەن:
ليا ەلكونوۆنا ۆايسمان – سوۆەتسكيي ۆوەننىي دەياتەل، كاپيتان مەديسينسكوي سلۋجبى. ليا ۆايسمان روديلاس ۆ 1910 گودۋ ۆ نيكولايەۆە. س سەنتيابريا 1941 گودا – ۆ رككا. ۆو ۆرەميا ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى – ناچالنيك وتدەلەنيا ەۆاكوگوسپيتاليا № 268.
ال ارتيللەريانىڭ نەگىزگى اتىس جانە تاكتيكالىق بولىمشەسى «ديۆيزيون» جايلى دەرەككوزدەرىندە:
«ديۆيزيون اسكەري ءبولىم (پولك ت.ب.) قۇرامىنا ەنەدى نەمەسە ءوز الدىنا دەربەس تە (باس كوماندوۆانيەنىڭ رەزەرۆىندە) بولۋى مۇمكىن» دەگەن دەرەك بەرىلسە، ال جەكە ءبولىم جايلى دەرەككوزدەرىندە:
«جەكە ءبولىم – دەربەس شتات بويىنشا ۇستالاتىن جانە ۇرىستىق نەمەسە ارنايى تاپسىرمالاردى ورىنداۋعا ارنالعان ءار ءتۇرلى اسكەر تۇرلەرى مەن ارنايى اسكەرلەردەگى تاكتيكالىق جانە اكىمشىلىك-شارۋاشىلىق بولىك. جەكە بولىمدەرگە قۇراما (ءبولىم) قۇرامىنا كىرمەيتىن جەكە پولكتەر، باتالوندار، ديۆيزيوندار، روتالار، ەسكادريليالار جانە سولارعا ساي اسكەري بولىمشەلەر جاتادى» دەگەن دەرەك بەرىلگەن.
ال اكەمنىڭ اسكەردە ارتيللەريادا العاش بولعان اسكەري قىزمەتى «ەزدوۆوي» قازىرگى قارۋلى كۇشتەردە جوق. ول جايلى موسكۆا قالاسىنان 1954 جىلى شەت تىلدەر مەن ۇلت تىلدەر سوزدىكتەرىنىڭ باسپاسىنان شىققان ورىسشا-قازاقشا سوزدىكتىڭ (50000 ءسوز، جالپى رەداكسياسىن باسقارعان فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ن. ت. ساۋرانبايەۆ) 178-بەتىندە مىناداي ۇعىم-تۇسىنىك بەرىلگەن:
ەزدوۆوي م. ۆوەننىي تەرمين. ەزدوۆوي (اسكەري جۇك ارباسىنداعى دەلبەشى). ال تۇركى تىلدەس حالىقتارىمىزدىڭ ءبىرى – قىرعىز تىلىندەگى سوزدىكتە ورىس تىلىندەگى «ەزدوۆوي» سوزىنە «ارتيللەريادا ارابا ايدووچۋ سولدات» دەگەن ۇعىم-تۇسىنىك بەرىلگەن.
جوعارىداعى كىتاپتىڭ وزىندىك تاريحى بار. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ بالالارىنىڭ اۋزىنان «كوكەمنىڭ كيىز كىتابى» اتالىپ كەتكەن بۇل كىتاپ – اكەمنىڭ ءوزىنىڭ كىتابى، وزىنەن قالعان كىتاپ. ءسىرا، كىتاپتىڭ كولەمىنىڭ وتە ۇلكەن بولعانىنا جانە قالىڭدىعىنا بايلانىستى سولاي اتالىپ كەتكەن بولۋ كەرەك. بۇل كىتاپتى اكەمنىڭ ساتىپ العانىنا بۇل كۇندە 64 جىل تولدى. اكەم ونى اراندى اۋىل سوۆەتىندەگى م.گوركيي اتىنداعى كولحوزدىڭ كىتاپحانا ءۇيى مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇرگەن كەزىندە ساتىپ العان. سونان سوڭ اكەم كىتاپتىڭ العاشقى ىشكى بەتىنە «قوجاحمەتوۆ» دەپ ءوزىنىڭ فاميلياسىن جازىپ، فاميلياسىنىڭ جانىنا قولىن قويىپ، ونىڭ استىنا «5.VI-1956 جىل. ساتىپ الىندى قازالىداعى كىتاپحانا دۇكەنىنەن» دەپ جازۋ ءتۇسىرىپ كەتكەن. بۇل كەزدە ىرگەتاسىن ورىستار قالاعانىنا ءجۇز جىلدان اسقان قازالى قالاسى قازالى اۋدانىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى بولىپ تۇرعان ەدى. ول 1958-گە دەيىن دە ورتالىق بولدى. اكەم كەيىن بۇل جازۋدىڭ تۇسىنا «قوجاحمەتوۆ قولعانات» دەپ تاعى ءوز ءاتى-جونىن جازىپ، ونىڭ استىنا ءوزىنىڭ جەتى بالاسىنىڭ ءاتى-جونىن، ولاردىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇن-جىلدارىن جازىپ قويعان. ولاردىڭ كەيىنگى 4-ەۋىنىڭ فاميلياسى قۇجات نەگىزىندە قوجاحمەتوۆ بولسا دا، ءبارىن دە ءوز اتىنا قولعاناتوۆ دەپ جازادى. كىتاپقا بۇل ەكىنشى جازۋىن تۇسىرگەن كۇنىن اكەم ول جازۋدىڭ استىنا «I/II 1970» دەپ كورسەتكەن. بۇل كىتاپقا اكەم العاشقى جازۋىن تۇسىرگەندە، بۇل 7 بالانىڭ كەيىنگى 5-ەۋى ءالى دۇنيەگە كەلمەگەن بولاتىن. بۇل كىتاپقا اكەم العاشقى جازۋىن تۇسىرگەندە، سول جىلى، 1956 جىلعى مايدا تۋعان ۇلكەن اعام ءعابيتتىڭ ءوزى دە (وتباسىنداعى جەتى بالانىڭ ىشىندەگى ەكىنشى بالا) ءبىر ايلىق، بەسىك بالاسى ەدى. ونىڭ 1956 جىلى بەرىلگەن كۋالىگىندە «بالانىڭ تۋعان جەرى: اراندى
اۋدانى: قازالى وبلىسى: قىزىلوردا» دەيدى. اراندى – بۇل جەردە اۋلسوۆەتتىڭ اتى. ياعني اراندى اۋلسوۆەتىندە تۋدى دەگەن ءسوز. ەگەر تۋىلعان ەلدى مەكەنىن دە ناقتىلاساق، وندا عابيت قولعاناتوۆ م.گوركيي كولحوزىندا تۋعان. ال 1955 جىلى شىققان (گوزناك. 1955) عابيتتىڭ «تۋۋى تۋرالى كۋالىگىندە» «تىركەلگەن ورنى: قازالى اۋدانى اراندى ا/س ماكسيم گوركيي كولحوزى» دەپ كورسەتىلەدى.
بۇل كىتاپقا اكەمنىڭ تۇسىرگەن جازۋىنان كەيىن دە بالالارىنىڭ تاراپىنان جازۋ تۇسكەن. سونداي جازۋ كىتاپتىڭ 934-بەتىنە جازىلعان، 1983 جىلى ماۋسىم ايىندا ورىس تىلىنەن قوجاباقى مەكتەبىن ءبىتىرۋ ەمتيحانىنا دايىندالىپ وتىرىپ جازىلعان «بۇگىن 13/VI-83 جىل. ەرتەڭ ورىس تىلىنەن ەمتيحان بولادى. ەندى 4 ەمتيحان قالدى. 25 يۋندە ەمتيحاندى دا اياقتايمىز» دەگەن №25 ورتا مەكتەبىندە 1973-1983 جىلداردىڭ اراسىندا وقىعان 66-جىلعى ءلاززات قوجاحمەتوۆانىڭ جازۋى. بۇدان بۇرىن جاريالانعان «80-جىلدارداعى ۇستازدار» جانە «مۇعالىمدەر كۇنى بۇگىن» شىعارمالارىنداعى «امانگەلدى اعاي ساباقتى كۇشتى بەرەدى» دەپ جۇرگەن «66-نىڭ ماتەماتيكتەرى» دەپ جۇرگەنىمىز – ورتا مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىتىلاتىن ماتەماتيكا پانىنە كەلگەندە وتە قۇشتار بولعان وقۋشى وسى 66-لاردىڭ ماتەماتيگى ءلاززات قوجاحمەتوۆا بولاتىن. ول وقۋ ۇزدىگى بولدى. ءوز كلاسىن «اقجۇرەكتەرىم مەنىڭ!» دەپ ەركەلەتىپ ۇستاعان قازاق حالقىنىڭ اتاقتى كۇيشى، كومپوزيتورى دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ تۋعان نەمەرەسى، ءوزىنىڭ تۇراقتى سىنىپ جەتەكشىسى، گەوگرافيا پانىنەن ساباق بەرگەن ۇستازى، قازاق سسر حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى بالجان نۇرپەيىسوۆا ۇستازدىڭ سىنىپتاعى سۇيىكتى شاكىرتى بولعان. سونىمەن بىرگە ماتەماتيكا ءپانىنىڭ بىلىكتى ۇستازى، №25 مەكتەپ ديرەكتورى، 1963 جىلى سول جىلى قۇرىلعان ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزعا ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ كەلگەن تەمىرباي ەمەشوۆ 1985 جىلى دەمالىسقا شىققان سوڭ (تەمىرباي ەمەشوۆ 1921 جىلى قىزىلوردا وبلىسى قازالى اۋدانى قارلاڭ اۋىلدىق سوۆەتى بىرلىك اۋىلىندا تۋعان. 1939 جىلى قازالىداعى №17 مەكتەپتى بىتىرگەن. 1940-1941 جىلداردىڭ اراسىندا الماتىداعى بايلانىس تەحنيكۋمىندا وقىعان، وقۋدان سوعىس باستالۋىنا بايلانىستى قول ۇزگەن. 1941-1945 جىلدار اراسىندا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كەزىندە قازالى اۋداندىق الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ بولىمدەرىندە جانە ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ قازالى اۋداندىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتتەرىندە جاۋاپتى قىزمەتتەردە ىستەپ، ۇلى جەڭىسكە ۇلكەن ۇلەس قوسقان. سوعىستان سوڭ 1946-1950 جىلدار اراسىندا قارلاڭ اۋىلدىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ، 1950-1951 جىلدار اراسىندا اراندى اۋىلدىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ، 1951-1963 جىلدار اراسىندا كالينين اۋىلدىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ ءتوراعالارى قىزمەتتەرىندە ىستەگەن. جەرگىلىكتى سايلانبالى مەملەكەتتىك بيلىك ورگانى – سوۆەتكە دەپۋتات جانە ءتوراعا بولعان تەمىرباي ەمەشوۆ ءوزىنىڭ ۇزاق جىلعى ومىرىندە كوپتەگەن جوعارى دارەجەدەگى ماراپاتتاردىڭ يەسى اتانعان. 13 ۇل-قىزعا اكە بولعان. 2001 جىلى 80-گە تولعان تويى قوجاباقى اۋىلىندا تاۋەلسىز ەلدىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاعىنا ۇلگى بەرەر جوعارى دارەجەدە، كەش سەنارييىنىڭ تاقىرىبى «قۇرمەت، سىي دا – ءبارى تابىلادى، ارتىڭدا بولسا عۇمىرىڭ ماعىنالى» دەگەن اتاۋمەن مەرەيتوي يەسىنىڭ جان-جاقتا تۇراتىن ۇل-قىزدارىنىڭ تىكەلەي اتسالىسۋىمەن اتالىپ ءوتتى) سوۆەت ءتوراعاسى بولعان امانگەلدى اعايدان دا مەكتەپتەگى ماتەماتيكا ءپانىن وقىعان. ءبىز مەكتەپتەن العاشقى قوڭىراۋ داۋسىن ەستىگەن 1976 جىلى №25 مەكتەپتىڭ ديرەكتورى لاۋازىمىنا تاعايىندالىپ، 9 جىل № 25 ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارىپ، 1985 جىلى حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعالىعى لاۋازىمىنا سايلانعان دەپۋتات، ىسكەر باسشى امانگەلدى ەسەتوۆ اعايعا ءبىزدى سول 1976 جىلى 7 جاسىمىزدا قوجاباقى مەكتەبىنىڭ باستاۋىش سىنىبىنا 1-سىنىپقا وقۋعا قابىلداپ الىپ، ءۇش جىل تاربيە بەرىپ، 1979 جىلى ۇلكەن مەكتەپكە قاراي ۇزاتىپ سالعان العاشقى ۇستازىمىز، اۋىل زيالىسى، اقىن نۇعىمان ءابدىرازاقوۆ وسى 1985 جىلى بىلاي دەپ تىلەك شۋماعىن ارناعان:
ىسكەر دە باسشى ەدى امانگەلدى،
ورنىنا سوۆەت قويدى قالاپ ەلى.
الدىنان باقىت تىلەپ جاس جىگىتتىڭ،
قول سوعىپ كوللەكتيۆى قالا بەردى.
حالىقتىڭ قالاۋلىسى ول دا بۇرىن،
قالدىرماي جۇرگەن جىگىت جولدا جۇگىن.
بىلەدى ءار جۇمىستىڭ اعىمىندا،
ىستەدى كوللەكتيۆتەن جازباي جۇبىن.
ۇستازدىڭ ۇستازى ول – جاقسى ءىنىم،
ەسكەرتىپ تۇراتۇعىن بولسا ءمىنىڭ.
وسە بەر، امانگەلدى، تىلەكتەسپىز،
سايلادىق ەل اعاسى ەتىپ بۇگىن.
ال ءلاززات ورىس ءتىلى ءپانىن № 25 مەكتەپ تاريحىندا تالاي شاكىرت تاربيەلەپ، بىلىكتى تاريحشى بولعان، سونان سوڭ بارىپ قازالى اۋدانىنداعى №238 مەكتەپتىڭ ديرەكتورلىعى لاۋازىمىنا تاعايىندالعان پەداگوگ امانباي ەسەتوۆ اعايدىڭ جۇبايى، ورىس ءتىلىنىڭ ۇستازى گۇلجان جارىلعاسوۆا اپايدان وقىعان. ءلاززاتقا ورىس ءتىلى پانىنەن ساباق بەرگەن №25 مەكتەپ تاريحىنداعى سول كەزگى ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ وتە بىلىكتى ۇستازى گۇلجان جارىلعاسوۆا اپايدىڭ قازاق بالالارىنا ورىس ءتىلىن وقىتۋدا قويار تالابى وتە قاتاڭداۋ ۇستاز بولعانىن سول كەزگى وقۋشىلار بىلەدى. سوندىقتان جوعارىداعى «كوكەمنىڭ كيىز كىتابىن» ءبىزدىڭ ۇيدە اكەمنىڭ وزىنەن كەيىن كوبىرەك ۇستاعان وسى ءلاززات بولسا كەرەك. ال «باس رەداكسيادان» دەگەن سوزىندە «وقىرماندار ءبىزدىڭ ەنسيكلوپەديادان بارلىق قۇرلىقتار جايلى، پلانەتامىزدىڭ بارلىق ەل، حالىقتارى جايلى، دۇنيە ءجۇزى عىلىمى مەن جەتىستىكتەرى جايلى تولىق تۇسىنىك الادى. سونىمەن قاتار قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق، ەتنوگرافيالىق جايلارىنا بايلانىستى، ايگىلى تايپالارى مەن رۋلارى تۋرالى، تۇرمىس-سالت، ادەت-عۇرپى تۋرالى جانە وسى باعىتتا بۇرىن-سوڭدى قالىپتاسقان ءتاۋىر ۇلتتىق ءداستۇرى مەن جاڭالىقتارى تۋرالى ءتيىستى دەرەك، مالىمەتتەر بەرىلەدى» دەپ جازىلعان، الماتىدان 1972 جىلى قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكسياسى شىعارعان ەنسيكلوپەديانىڭ 1-تومى («ا» ءارپى) «قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش ەنسيكلوپەدياسى» دا ءبىزدىڭ ۇيدە اكەمنىڭ زامانىنان بەرى كەلە جاتقان كىتاپ.
بۇل ەنسيكلوپەديادا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كەزەڭىندەگى سوۆەت ارتيللەرياسى مەن 2-دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ءار ەلدەر قولدانعان ارتيللەريا قارۋلارى جايلى دا تۇسىنىك بەرىلەدى. اكەم سوعىس ۋاقىتىندا ارتيللەريالىق ديۆيزيوننىڭ ارتيللەريا پاركىندە «دەلبەشى» بولعاندىقتان جانە بۇگىنگى مەكتەپ وقۋشىسىنا دا ۇلى وتان سوعىسى، 2-دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاقىرىپتارىندا جۇمىستار ورىنداعاندا پايداسى تيەر دەگەن ويمەن ودان دا كىشكەنە مالىمەت بەرە كەتەيىك. قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش ەنسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتورى:
م.ق. قاراتايەۆ.
«اسكەري ءىس» ءبىلىم سالاسى بويىنشا رەدسوۆەتتەرى مەن كەڭەسشىلەرى:
ن. بايكەنوۆ – گەنەرال-مايور (پرەدسەداتەلى)، ق. امانجولوۆ – پودپولكوۆنيك، ت. بالاقايەۆ – تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، ك. بوشايەۆ – گەنەرال-مايور، ح.ءا. مامبەتقازييەۆ – پودپولكوۆنيك، س. نۇرماعامبەتوۆ – گەنەرال-مايور.
ارتيللەريالىق زەڭبىرەك – جاۋدىڭ جاندى كۇشىن، قۇرال-جابدىقتارىن جويۋعا جانە ونىڭ قورعانىس قۇرىلىستارىن قيراتۋعا قولدانىلاتىن سوعىس ماشيناسى. ول جوعارى تەمپەراتۋراداعى (3000°-قا دەيىن) ءدارى گازىنىڭ قىسىمىمەن اتىلادى. ارتيللەريالىق زەڭبىرەكتىڭ 4 ءتۇرى بولادى: زەڭبىرەك، گاۋبيسا، مورتيرا، مينومەت. سوۆەت ارتيللەرياسىندا گاۋبيسا مەن زەڭبىرەكتىڭ ەرەكشەلىكتەرى ساقتالعان گاۋبيسا-زەڭبىرەكتەر بار. قاشىقتاعى جانە كولبەۋ جاتقان نىسانانى جويۋعا زەڭبىرەك، جىرا تۇبىندە، سايدا، تەرەڭ وردا جاتقان جاۋدى قۇرتۋعا مينومەت پايدالانىلادى. گاۋبيسا جاۋدىڭ قورعانىس بەكىنىستەرىن (باسپانا، بلينداج، باقىلاۋ پۋنكتتەرى) قيراتادى. مورتيرا – جاۋدىڭ بەرىك قورعانىسىن قيراتاتىن قىسقا ۇڭعىلى ءىرى كاليبرلى زەڭبىرەك. ۇلى وتان سوعىسى قارساڭىندا سوۆەت ارمياسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىندە 45- جانە 76-مم جاڭا زەڭبىرەكتەر، 122- جانە 152-مم زەڭبىرەك، گاۋبيسا، گاۋبيسا-زەڭبىرەكتەر، 203- جانە 305-مم گاۋبيسالار، 280-مم مورتيرلەر، 82- جانە 120-مم مينومەتتەر، 37-، 76-، 85-مم زەنيتتى زەڭبىرەكتەر بولدى. ال ۇلى وتان سوعىسىندا رەاكتيۆتى، زەنيتتى، تانكىلىك، وزدىگىنەن جۇرەتىن ارتيللەريا مەن مينومەتتەر جەدەل قارقىنمەن دامىتىلدى. سوعىس كەزىندە سوۆەت وداعىندا 45-، 57-، 76- جانە 100-مم جاڭا زەڭبىرەكتەر، 152-مم گاۋبيسا مەن 160-مم مينومەت، جاڭا رەاكتيۆتى قوندىرعىلار جاسالىپ، قارۋ-جاراق قاتارىنا ەنگىزىلدى. جوعارى ساپالى ارتيللەريا قارۋلارىن جاساپ شىعارۋ ىسىنە ۆ.گ. گرابين، ي.ي. يۆانوۆ، ف.ف. پەتروۆ، ب.ي. شاۆىرين باسقارعان كونسترۋكتورلىق بيۋرولار زور ۇلەس قوستى. ۇلى وتان سوعىسىندا ن.ن. ۆورونوۆ، م.پ. دميترييەۆ، س.ا. كراسنوپيەۆسيەۆ، ۆ.ي. كازاكوۆ، م.ي. نەدەلين، گ.ف. ودينسوۆ، ف.ا. سامسونوۆ، ا.ك. سوكولسكيي، ن.م. حلەبنيكوۆ، م.ن. چيستياكوۆ، ن.د. ياكوۆليەۆ سياقتى اتاقتى اسكەري باسشىلار ارتيللەريانى جەتىلدىرىپ، ويداعىداي قولدانۋ ىسىنە زور ۇلەس قوستى.
2-دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە گەرمانيا 37-، 50-، 75-، 105- جانە 150-مم زەڭبىرەكتەردى، 105-، 150-مم گاۋبيسالاردى، ۇلىبريتانيا 40-، 120-، 152-مم زەڭبىرەكتەردى، 94-، 152-مم گاۋبيسالاردى، فرانسيا 47-، 75-، 105- جانە 155-مم زەڭبىرەكتەردى، 155-مم گاۋبيسالاردى، اقش 35-، 155-مم زەڭبىرەكتەردى، 105-، 155-مم گاۋبيسالاردى، جاپونيا 37-، 75-، 105-مم زەڭبىرەكتەر مەن 105-مم گاۋبيسالاردى قولداندى.
ال اكەمنىڭ ارتيللەريا ديۆيزيونىنىڭ ارتيللەريا پاركىندەگى اسكەري قىزمەتىنەن كەيىنگى قىزىل اسكەر كىتاپشاسىنا مالىمەتى ءتۇسىپ، كومانديردىڭ قولى قويىلىپ، ونى كۋالاندىرىپ پولكتىڭ دوڭگەلەك گەربتىك ءمورى باسىلعان 389-زاپاستاعى اتقىشتار پولكى ۇلى وتان سوعىسى ۋاقىتىندا لەنينگرادتا بولعان زاپاستاعى اتقىشتار پولكى. ونىڭ كومانديرى 1943 جىلعى مامىردا جاساعان ەرلىگى ءۇشىن قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن ناگرادتالعان، ماراپاتتالعان ساتتەگى اسكەري اتاعى پودپولكوۆنيك پاۆەل پاۆلوۆيچ گۋلياشوۆ بولدى. 389-زاپاستاعى اتقىشتار پولكى ۇلى وتان سوعىسى ۋاقىتىندا لەنينگرادتا جانە ونىڭ ماڭايىندا ورنالاسقان، لەنينگراد مايدانىنىڭ شتابىنا تىكەلەي باعىنعان 36-زاپاستاعى اتقىشتار بريگاداسىنىڭ قۇرامىندا بولدى. 36-زاپاستاعى اتقىشتار بريگاداسى 1944 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ 36-زاپاستاعى اتقىشتار ديۆيزياسى بولىپ قايتا اتالادى.
ال 63-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسى بۇرىنعى 136-اتقىشتار ديۆيزياسى. جالپى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ۇزاققا سوزىلعان شايقاس – لەنينگراد ءۇشىن شايقاس 1941 جىلعى 10 شىلدەدە باستالىپ، 1944 جىلدىڭ 9 تامىزى كۇنى فين شەكاراسىندا اياقتالدى.
لەنينگراد بلوكاداسىنىڭ باستالعان كۇنى – 1941 جىلعى 8 قىركۇيەك.
لەنينگراد قورشاۋىنىڭ بۇزىلعان كۇنى – 1943 جىلعى 18 قاڭتار.
لەنينگرادتىڭ جاۋ قورشاۋىنان تولىق ازات ەتىلگەن كۇنى – 1944 جىلعى 27 قاڭتار.
اكەمنىڭ جوعارىداعى 1956 جىلى اراندى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ كىتاپحانا مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىندە ىستەپ جۇرگەن كەزىندە قازالىدان ساتىپ الىپ جۇرگەن، 1954 جىلى موسكۆادان شەت تىلدەر مەن ۇلت تىلدەر سوزدىكتەرىنىڭ باسپاسىنان شىققان ورىسشا-قازاقشا سوزدىكتىڭ 50-بەتىندە «بلوكادا» سوزىنە مىناداي ۇعىم-تۇسىنىك بەرىلگەن:
بلوكادا ج. بلوكادا (ءبىر ەلدى يا قالانى كۇشتەپ قورشاپ الىپ، نە ساياسي، نە اسكەري، نە ەكونوميكا جاعىنان سىرت ەلمەن يا باسقا قالامەن قاتىستىرماي ءبولىپ تاستاۋ).
لەنينگرادتىڭ قورشاۋى 1943 جىلعى 12 قاڭتاردا باستالعان، سوۆەت قارۋلى كۇشتەرى تاراپىنان لەنينگرادتىڭ قورشاۋىن بۇزۋ ماقساتىمەن جۇرگىزىلگەن شابۋىل وپەراسياسى ناتيجەسىندە 1943 جىلدىڭ 18 قاڭتارى كۇنى بۇزىلدى. بۇل وپەراسيا ۇلى وتان سوعىسى تاريحىندا «ۇشقىن» وپەراسياسى دەپ اتالادى. جوعارىدا اتالعان 136-اتقىشتار ديۆيزياسى وسى وپەراسياعا باسقا دا كۇشتەرمەن بىرگە لەنينگراد مايدانىنىڭ 67-ارمياسىنىڭ قۇرامىندا قاتىستى جانە وسى لەنينگراد قورشاۋىن بۇزۋ شايقاسى كەزىندە جەتەكشى رول اتقاردى.
1943 جىلدىڭ 12 قاڭتارى جانە 18 قاڭتارى كۇنى ارالىعىنداعى وسى لەنينگراد قالاسىنىڭ قورشاۋىن بۇزۋ شايقاسى كەزىندە كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن 136-اتقىشتار ديۆيزياسىنا 1943 جىلدىڭ 19 قاڭتارى كۇنى گۆارديالىق ديۆيزيا اتاعى بەرىلىپ، ول 63-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسى بولىپ قايتا قۇرىلدى جانە ديۆيزيانىڭ كومانديرى گەنەرال-مايور ن.پ. سيمونياككە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. مىنە، اكەمنىڭ قىزىل اسكەر كىتاپشاسىنا تۇسكەن 63-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كەزەڭىندەگى جاۋىنگەرلىك جورىق جولىنىڭ تاريحى وسى 1943 جىلدىڭ 19 قاڭتارىنان باستالادى، ءسويتىپ 1945 جىلدىڭ 9 مامىر جەڭىس كۇنىنە دەيىن سوزىلادى. 63-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى، گۆارديا گەنەرال-مايورى (1944 جىلعى 22 اقپاننان گەنەرال-لەيتەنانت)، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ن.پ. سيمونياك بۇدان كەيىن 1943 جىلدىڭ كوكتەم ايىنان باستاپ 30-گۆارديالىق اتقىشتار كورپۋسىنىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالدى. ول 30-گۆارديالىق اتقىشتار كورپۋسىن 1944 جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن باسقاردى. ال ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كەزەڭىندە لەنينگراد مايدانىنداعى ارميالاردىڭ قۇرامىندا بولعان 63-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنا بۇدان سوڭ 1943 جىلعى ءساۋىر ايىنان باستاپ 1944 جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن 1944 جىلدىڭ 13 اقپانى كۇنى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلگەن گۆارديا پولكوۆنيگى، 1944 جىلدىڭ 3 ماۋسىمى كۇنى گەنەرال-مايور اسكەري اتاعى بەرىلگەن ا.ف. ششەگلوۆ كومانديرلىك ەتتى. 63-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى، گۆارديا گەنەرال-مايورى، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ا.ف. ششەگلوۆ بۇدان كەيىن 1944 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ 30-گۆارديالىق اتقىشتار كورپۋسىنىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالدى. ال 63-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىنداعى ءۇش اتقىشتار پولكىنىڭ ءبىرى – اكەمنىڭ قىزىل اسكەر كىتاپشاسىندا مالىمەتى تۇسكەن 190-گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنە 1943 جىلدىڭ باسىنان باستاپ 1944 جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن 1944 جىلدىڭ 21 ماۋسىمى كۇنى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلگەن گۆارديا پولكوۆنيگى ا.گ. افاناسيەۆ كومانديرلىك ەتتى. 190-گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ كومانديرى، گۆارديا پولكوۆنيگى، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى ا.گ. افاناسيەۆ بۇدان كەيىن 1944 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ 63-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالدى. ول وسى ديۆيزيانى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كەزەڭىندە 1945 جىلدىڭ جەڭىس كۇنىنە دەيىن باسقاردى.
جوعارىداعى موسكۆا قالاسىنان 1954 جىلى شىققان ورىسشا-قازاقشا سوزدىكتىڭ 125-بەتىندە «گۆارديا» ءسوزى، ال 793-بەتىندە «سترەلوك» سوزىنە مىناداي ۇعىم-تۇسىنىك بەرىلگەن: گۆارديا ج. گۆارديا (1941 جىلدىڭ كۇزىنەن – سسرو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ۇلگىلى بولىمدەرى، قۇرامالارى، كورابلدەرى). سترەلوك م. ۆوەننىي تەرمين. اتقىش (جاۋىنگەر).
ۇلى وتان سوعىسى كەزەڭىندە لەنينگراد مايدانىنداعى ارميالاردىڭ قۇرامىندا بولعان 63-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىندا ءۇش گۆارديالىق اتقىشتار پولكى – 188-گۆارديالىق اتقىشتار پولكى، 192-گۆارديالىق اتقىشتار پولكى جانە اكەمنىڭ قىزىل اسكەر كىتاپشاسىنا تۇسكەن 63-گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسى مەن ونىڭ 190-گۆارديالىق اتقىشتار پولكىنىڭ مالىمەتى مەن كومانديردىڭ قويعان قولىن ءوزىنىڭ «190-ي كراسنوزنام. گۆاردەيسكيي سترەلكوۆىي پولك» دەپ جازىلعان دوڭگەلەك گەربتىك ءمورىن باسىپ كۋالاندىرعان قىزىل تۋلى 190-گۆارديالىق اتقىشتار پولكى بولدى.
«ايتپاقشى، قايدا بورانىڭ؟ كەتەيىن الىپ مايدانعا» دەپ ءوزىنىڭ جاس ومىرىنە جاقىن ورالىنىڭ بورانىن دا وزىمەن بىرگە مايدانعا الا كەتكىسى كەلگەن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاتىسۋشى جاۋىنگەرى، «ورتكە تيگەن داۋىلداي ولەڭىمەن» قازاق ولەڭىنە قاسىم بولىپ ءىز قالدىرىپ، قازاق پوەزياسىنىڭ دا نايزاعاي جاۋىنگەرى بولعان وتتى اقىن، تاماشا كومپوزيتور قاسىم امانجولوۆ ءوزىنىڭ ايگىلى «داريعا، سول قىز» انىندە قىپ-قىزىل ءورتتىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، وق ءتيىپ جاتقاندا ولىممەن ارپالىسىپ، ءومىر سۇرۋگە قۇشتارلىق تانىتقان جاس جاۋىنگەردىڭ سول ساتتەگى سەزىمى ارقىلى (اقىننىڭ ءوزى) سول كەزگى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان بارلىق جاۋىنگەر قىز-جىگىتتەرگە دە ورتاق بولعان سەزىمدى، ۇلى وتان سوعىسىندا جاۋ وعىنان قىرشىن كەتكەن قانشاما ۇل-قىزدىڭ ءبارى دە تىرىسىندە ءومىر سۇرۋگە قۇشتار بولعان جاندار ەدى، بىلايشا تاماشا سۋرەتتەيتىن ەدى. اندە جاۋىنگەردى ارۋ قىز بەينەسى قايراتتاندىرادى، سول ارۋ بەينەسى وعان قايراتىڭدى جي، ولمە دەپ تۇرعانداي.
وق ءتيدى كەلىپ، قايراتىم كەمىپ،
بارامىن ءسونىپ، كەلمەيدى ولگىم!
تۇرعانداي سول قىز جانىما كەلىپ،
تالپىنا بەردى قايران جاس كوڭىلىم!
بارامىن ءسونىپ، بارامىن ءسونىپ،
جۇتار ما مەنى مىنا سۇم سوعىس؟
ارمانىم بار ما ولسەم ءبىر كورىپ،
قايدا ەكەن، قايدا، داريعا، سول قىز؟!
«كەلمەيدى ولگىم، كەلمەيدى ولگىم،
قايراتىم قايدا، كەلشى وسىندايدا».
دەدىم دە تۇردىم، جۇگىرە بەردىم،
قولىمدا نايزا، شاعىلىپ ايعا.
جەڭدىك قوي جاۋدى، ارمان نە، قۇربىم،
كۇركىرەپ كۇندەي ءوتتى عوي سوعىس.
كەلەمىن قايتىپ، ولەڭىمدى ايتىپ،
قايدا ەكەن، قايدا داريعا، سول قىز؟!
(تەكست اقىننىڭ 1991 جىلى 80 جاسىنا وراي «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «نۇرلى دۇنيە» جىر جيناعىنان (218-بەت)، ال سوڭعى شۋماعى ءان جيناعىنان (148-بەت) الىنعان. «ءان – كوڭىلدىڭ اجارى» ءان جيناعىن قۇراستىرعان ە.مەكەجانوۆ، «ونەر» باسپاسى، 1980 جىل).
تاريح ۇلى وتان سوعىسىنداعى موسكۆا شايقاسى، ستالينگراد شايقاسى سياقتى شايقاستاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تاريحي ماڭىزىنا دەربەس باعا بەرە وتىرىپ، ال 1941 جىلدىڭ 10 شىلدەسىنەن 1944 جىلدىڭ 9 تامىزىنا دەيىن سوزىلعان لەنينگراد شايقاسىنىڭ تاريحي ماڭىزىنا گيتلەرشىل گەرمانيانىڭ ءىرى جەڭىلىسى بولدى جانە حالىقتار دوستىعى مەن ەرلىگىنىڭ كورىنىسى بولدى دەپ باعا بەردى.
ەركىندەتىپ ەڭبەكتى،
بەل ال دەگەن وسى زاڭ.
وقۋ وقى، ءبىلىم اپ،
ءجون ال دەگەن وسى زاڭ.
ەڭبەك ەت تە، مىندەت ەت،
دەمال دەگەن وسى زاڭ.
ايەل تەڭسىڭ، پراۆاڭ
سەن ال – دەگەن وسى زاڭ.
قارتايساڭ دا قايعىڭ جوق، –
جاسسىڭ دەگەن وسى زاڭ.
بۇلبۇل ءۇنىڭ بۇلاقتاي، –
تاسسىن دەگەن وسى زاڭ.
ەلدىڭ شەتىن كۇزەتۋ
ەڭ ارداقتى پراۆاڭ.
جورعالاپ كەلسە سۇر جىلان
جەلكەسىن قيىپ، جەتكىزبەي
كەسە بەر دەگەن وسى زاڭ.
سانسىز حالىق دوستاسىپ،
ون ءبىرىڭ قول ۇستاسىپ
وسە بەر دەگەن وسى زاڭ،
– دەپ پوەزيا تىلىمەن ورنەكتەگەنىندەي، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاھارلى جىلدارىندا ءوز وتانىنىڭ قارۋلى كۇشتەرى قاتارىندا سونىڭ الدىندا عانا وزىنە مەكتەپتە قالام ۇستاپ، ءارىپ تانىپ، وقۋ وقىپ، ءجون ۇيرەنىپ، انا تىلىندە ءبىلىم الۋىنا قۇقىق بەرگەن كونستيتۋسيانىڭ بابىندا كورسەتىلگەندەي، وتاندى قورعاۋ – سسرو-نىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ قاسيەتتى بورىشى دەپ ءوزىنىڭ موينىنا قاسيەتتى پارىز رەتىندە جۇكتەگەن (ستاتيا 132. ۆسەوبششايا ۆوينسكايا وبيازاننوست ياۆلياەتسيا زاكونوم. ۆوينسكايا سلۋجبا ۆ رابوچە-كرەستيانسكوي كراسنوي ارميي پرەدستاۆلياەت پوچەتنۋيۋ وبيازاننوست گراجدان سسسر. ستاتيا 133. زاششيتا وتەچەستۆا ەست سۆياششەننىي دولگ كاجدوگو گراجدانينا سسسر. يزمەنا رودينە: نارۋشەنيە پريسياگي، پەرەحود نا ستورونۋ ۆراگا، نانەسەنيە ۋششەربا ۆوەننوي موششي گوسۋدارستۆا، شپيوناج – كارايۋتسيا پو ۆسەي ستروگوستي زاكونا، كاك ساموە تياجكوە زلودەيانيە. 1936 جىلعى 5 جەلتوقساندا سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى كەڭەستەرىنىڭ توتەنشە VIII سەزىندە قابىلدانعان سسرو كونستيتۋسياسىنان)، ەندى مەكتەپتى ءبىتىرىپ، 18 جاسقا تولىپ، قىزىل ارميا قاتارىنا الىنىپ، ءوز وتانىنىڭ الدىنداعى نەگىزگى زاڭدا كورسەتىلگەن كونستيتۋسيالىق مىندەت، پارىزىن اسكەري قىزمەتشى رەتىندە انتىنا ادالدىق تانىتىپ وتەگەن جەرى – لەنينگراد وبلىسى لەنينگراد قالاسىنىڭ دا قاتىسى بار. سوندىقتان دا وعان قازاقستان كومپارتياسى اۋداندىق كوميتەتى مەن ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارىنىڭ اۋداندىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى ۇلى جەڭىستىڭ 30 جىلدىق مەرەكەسىنە ارنالعان قۇتتىقتاۋىندا «ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز ماعىنالى دا ءماندى ءومىر، جاس ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە» دەدى. ال بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىن قورعاۋ – ونىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ قاسيەتتى پارىزى جانە مىندەتى بولىپ تابىلادى (1995 جىلى 30 تامىزدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنان، 36-باپ).
بۇل – كەشەگى جاۋىنگەردىڭ ۇرپاعى
بەيبىت كۇندە قىمبات بوپ ءار جەڭىس كۇن
ورتاسىندا ءجۇردى ولار كوپ ءىستىڭ.
قارت اكەلەر مايدانگەرلەر تۇلعالى،
سولداتتارى ەدى زۇلمات سوعىستىڭ.
جاۋ تيگەندە بەيبىت ەلگە جاسانىپ،
ساپتا تۇرعان جاندار ولار كەشە انىق.
جاستىق ءساتىن وت شارپىعان ەسكە الىپ،
سويلەيتىن-دى جانارىنا جاس الىپ.
جاۋىنگەر ەدى، بار ەدى ايتىپ بەرەرى،
سوزدەرىندە وتتى جىلدار دەرەگى.
العا باستاپ سولار مىنگەن كەمەنى
ەندى ولاردىڭ ۇرپاقتارى كەلەدى.
تىتىرەنتىپ تىنىشتىعىن عالامنىڭ
سوعىس ءوتتى، ارتتا قالدى الاڭ كۇن.
جاس جاۋىنگەر قارتقا اينالدى، ىزىندە
ۇرپاقتارى كەلەدى ءوسىپ ولاردىڭ.
سولارعا ۇقساپ كەلەدى ءوتىپ جىلدارى،
كەشە اكەسىن ءومىر جولى شىڭدادى.
وزدەرى دە اكە ەندى تۇلعالى،
بۇل – كەشەگى جاۋىنگەردىڭ ۇلدارى.
اكەلەرى سوعىس كۇننىڭ بوزداعى،
توڭدىرماعان، جاسقانتپاعان ىزعارى،
سونى ويلاسا نازىك جۇرەك سىزدادى،
بۇل – كەشەگى جاۋىنگەردىڭ قىزدارى.
ساربازى ەدى ءجۇزىن كورگەن زۇلماتتىڭ،
ۇرپاق ءانى، ولارعا ءومىر جالعاتتىڭ.
اناۋ جىگىت، اناۋ تۇرعان بويجەتكەن
نەمەرەسى سول كەشەگى سولداتتىڭ.
بىلەدى ۇرپاق، بىلەدى ەسكە اپ ءبارىن دە ەل،
تاريح ءوزى بولعان تالاي تالىمگەر.
قارت كەلەدى سول سوعىستىڭ سولداتى،
سول – كەشەگى ساپتا تۇرعان جاۋىنگەر.
باعالاساڭ قارت ساربازدى باعالا،
كوبى كەتىپ، ازى قالعان ارادا.
ءىزى قالعان ۇرىس وتكەن قالادا،
تەرى تامعان مىناۋ بايتاق دالاعا.
ون سەگىزدە بولىپ ولار ەڭ كەمى،
ودان دا جاس، ەمەس سوعىس ەرتەگى.
ەندى ولاردىڭ قۇجاتتارى سارعايعان
ۇرپاعىنا تاعدىردان سىر شەرتەدى.
جالعاستى ۇرپاق، وسەدى ۇلان، ۇلىڭدى ۇق،
ولاردان دا داستۇرگە ساي ۇعىم كۇت.
ۇرپاقتارى جاۋىنگەردىڭ كەشەگى
ءوزىڭدى دە كۇزەتەدى بۇگىن نىق.
ءوتتى زۇلمات، ۋاقىت العا كوشەدى،
بولاشاقتىڭ سامالى الدان ەسەدى.
جالعانادى شوبەرە بوپ، شوپشەك بوپ
ۇرپاقتارى جاۋىنگەردىڭ كەشەگى.
You Might Also Like
-
اسان قايعىنىڭ ابات دەگەن جالعىز بالاسى بولىپتى. ءاز جانىبەك حاننىڭ بالاسىمەن قۇرداس ەكەن. حاننىڭ بالاسى حان ولگەن سوڭ ورنىنا حان بولىپتى. ءوزى حان بولعاننان كەيىن ابات جانە باسقالارىمەن ءوزى قول باستا...
-
اسان قايعىنىڭ ابات دەگەن ءبىر بالاسى بولىپتى. ول وتە باتىر، ەر جانە كەڭ كورىنەدى. بۇل وراق، مامايلارمەن بىرگە تالاي سوعىسقا قاتىناسقان ەكەن. بۇل وتە كەڭ بولىپتى. جۇرت «ابات كەڭ» دەپ شۋلا...
